له‌ يادى 190 ساڵه‌ى كارل ماركس دا

له‌ يادى 190 ساڵه‌ى كارل ماركس دا
1818- 1883م

تاج ئەلسر عوسمان
 و: محەمەدى مشیر

مرۆڤایەتى پێشکەوتووخواز و سەرجەم راى گشتى رووناکبیر لە جیهاندا ئەمساڵ ئاهەنگى یادى 190 ساڵەى کارڵ مارکس، کە بە یەکێک لە مەزنترین بیرمەندانى جیهان ئەژماردەکرێت، دەگێڕن.هیچ ناڕاستیەک لەوەدانییە کە مارکس بە گەواهى دوژمنانى مارکس و مارکسیزم بە کەسایەتى یەکەمى هەزارەى دووەمى زایین هەڵبژێردرا، ئەمەش مەغزایەکى خۆى هەیە بەتایبەتیش کە ئەم هەڵسەنگاندنەى مارکس دواى هەرەسى ئەزموونە سۆسیالیستیەکەى سۆڤیەت و وڵاتانى ئەوروپاى خۆرهەڵات هات، ئەمە جەخت لە زیندوێتى مارکسیزم و میتۆدە رەخنەگرەکەى لە سەرمایەدارى دەکاتەوە کە ئێستا قەیرانەکانى لەهەموو کاتێک پتر قووڵبوونەتەوە. ئەنگڵس- ى هاوڕێ و برادەرى رێگاى ژیانى مارکس بەمشێوەیە لە وتارێکدا لەسەر گۆڕەکەى باسى دەکات: (چۆن داروین یاساى گەشەکردنى بوونەوەرە ئۆرگانییەکانى بە بژاردەى سروشتى دۆزیەوە، مارکسیش یاساى گەشەکردنى مێژووى مرۆڤایەتى دۆزیەوە)
مارکس لە شارى (تریر) ى ئەڵمانیا لەدایک بووە، هەر لەوێشدا ساڵى 1830 خوێندنى ئامادەیى تەواوکردووە و چۆتە زانکۆى بۆن و پاشانیش بەرلین، لە ساڵى 1841 دا پلەى دکتۆراى لە فەلسەفە بەدەستهێناوە و تێزى دکتۆرانامەکەى بەم ناونیشانە بووە:(جیاوازى  نێوان فەلسەفەى سروشتى دیموکریتس و فەلسەفەى سروشتى ئەبیکۆر).
پاشان هزرى مارکس گەشەى سەند و پاش لێکۆڵینەوەیەکى رەخنەگرانەى لەمەڕ فەلسەفەى هیگڵ لە ئاراستەى چەپڕۆى فەلسەفەى (هیگڵ) ەوە بەرەو مەتریالیستى فەلسەفی وەرچەرخا، هیگڵ لەوباوەڕەدابوو کە دیالێکتیک بریتییە لە یاسەگەلى گشتى جووڵەى هزر، بەڵام مارکس ئەم چەمکەى فراوانتر کرد و دیالێکتیک بووە( یاساگەلى گشتى جووڵەى سروشت و کۆمەڵگە و هزر)، بەمەش دیالێکتیکى هیگڵ لەسەر پێ وەستا پاش ئەوەى لەسەر سەر وەستابوو. بە هەمان شێوە مارکس کەوتەژێر کاریگەرى مەتریالیستى فیورباخ و رەخنەى لە میتۆدە میکانیکیەکەى گرت ، لە ساڵى 1844 لە کتێبێکیدا بەناونیشانى ( لەبارەى رەخنە لە فەلسەفەى ماف لاى هیگڵ) گوزارەى لەو چەمکە نوێیە کرد و ئاماژەى بەوە دا کە ئەرکى فەلسەفە راڤەکردنى جیهان نییە، بەڵکو گۆرینیەتى، مارکس لەرێگەى چالاکییە کردەییەکانى و  لێکۆڵینەوە رەخنەئامێزەکانى لە ئابوورى سیاسى و ئایدیاکانى سۆسیالیستى یۆتۆپى ، خەریک بوو پەنجەى دەخستە سەر سیما بنەڕەتییەکانى رۆڵى مێژوویى چینى کرێکار و پێویستبوونى یەکخستنى ئەو چینە لەمەڕ گەڵاڵەکردنى دیتنێکى گشتى زانستى بۆ جیهان.
 گرنگترین دۆزینەوەکانى مارکس چین؟
دوو لەو دۆزینەوە گرنگانەى دواتر ناویان نرا ماکسیزم ئەمانەبوون:
1-بەخشینى چەمکى مەتریالیست بوون بە مێژوو،کە خاڵێکى وەرچەرخانى گرنگ بوو لە خوێندنەوە و شیکردنەوەى زانستى مێژوو، مارکس لە راستییەکى سادەوە دەستیپێکرد و جەختى کردەوە کە خەڵک بەرلەوەى سیاسەت و هونەر و ئایین و ماف …تاد،مومارەسە بکەن لەسەریانە پێداویستییە بنەڕەتییەکانى وەک: خۆراک و خواردنەوە وپۆشاک و خانوو….تاد، دابین بکەن، بۆ ئەوەى ئەمەش بێتەدى پێویستە بەرهەمیان هەبێ، بۆ ئەوەى پرۆسەى بەرهەمهێنانیش بێتەدى، پێویستە کەرستەکانى بەرهەمهێنان دابین بکرێن کە بریتین لە ئامرازەکانى بەرهەمهێنان و پێداویستییەکانى کار و هێزەکانى کار، ئەمانەش پێکدێن لە کەرستەکانى کار و کارى مرۆڤەکان. لە میانى پرۆسەى بەرهەمهێنانیشدا پەیوەندیگەلێک دێنەئاراوە کە پەیوەستن بە مۆڵکایەتى و دابەشکردن، کە مارکس ناوى لێنان پەیوەندییەکانى بەرهەمهێنان، دواتر مارکس چەمکى ژێرخانى کۆمەڵگەى داهێنا کە پێکدێ لە هێزەکانى بەرهەمهێنان و پەیوەندییەکانى بەرهەمهێنان، هەروەها چەمکى سەرخان کە پێکدێ لە بیروڕاى سیاسى و یاسایی و ئایینى و فەلسەفى و هونەرى…خەڵک، یەکێتى ژێرخان و سەرخانیش لاى مارکس ناوى لێنرا  پێکهاتەى کۆمەڵایەتى یان شێوازى بەرهەمهێنانێکى دیاریکراو. مارکس دواى دەستنیشانکردنى ناکۆکى نێوان هێزەکانى بەرهەمهێنان و پەیوەندییەکانى بەرهەمهێنان، پێشکەوتنى مێژوویى ئەوروپاى خستە بەر باس و لێیپشکنینەوە تا کلیلی تێگەیشتن لە گۆڕانى کۆمەڵایەتى وەدەستبهێنێ و بەرەنجام قۆناغەکانى گەشەکردن و پێشکەوتنى کۆمەڵگەى مرۆڤایەتى بەم شێوەیە داڕشت: کۆمۆنى سەرەتایى،کۆیلایەتى،دەرەبەگایەتى،سەرمایەدارى،سۆسیالیزم.
مارکس قەبوڵى نەبوو ئەم تابلۆیەى سەرەوە، کە تایبەتە بە پێشکەوتنى مێژووى ئەوروپا، بەسەر تێکڕاى کۆمەڵگەى مرۆڤایەتیدا بسەپێنێ، بەڵکو بەپێویستى دەزانى هەر کۆمەڵگەیەک بەجیا لێکۆڵینەوەى لەبارەوە بکرێ، واتە مارکس رەتیدەکردەوە کە ئەم تابلۆ پێنجەوانەیە ببێتە تیۆرێکى فەلسەفی کە  هەموو وڵاتانى جیهان بگرێتەوە.
2- مارکس ئەو یاسایەى دۆزیەوە کە کۆنتڕۆڵى شێوازى بەرهەمهێنانى سەرمایەدارى و ئەو کۆمەڵگە بۆرژوازییە دەکات کەزادەى ئەم شێوازە بەرهەمهێنانەیە، ئەویش یاساى زێدەباییە کە گەوهەر و رازى چەوساندنەوەى سەرمایەدارى ئاشکرا کرد.لە وتارەکەیدا لە سەر گۆڕى مارکس ، ئەنگڵس ئاماژەى بەوەشدا کە: مارکس هەر ئەو دوو دۆزینەوەیەى نەبوو، ئەگەرچى مرۆ دڵخۆش دەبێ گەر بۆى بڕەخسێ یەکێک لەو دوو دۆزینەوەیە بێنێتەدى.ئەنگڵس لە درێژەى وتارەکەیدا دەڵێ: ئا بەمشێوەیە مارکس پیاوى زانست بوو، زانست لەلاى مارکس جووڵەیەکى دینامیکى- مێژوویى و هێزێکى شۆڕشگێڕە، زۆر دڵخۆشیش دەبوو بە هەر دۆزینەوەیەکى نوێ لە بوارى زانستە تیۆرییەکاندا، هەرچەند پڕاکتیزەکردنیشى ئاستەم بوایە، دڵخۆشتریش دەبوو کاتێک دۆزینەوە نوێیەکە گۆڕانێکى شۆڕشگێڕانەى راستەوخۆى لە بوارى پیشەسازى و پێشکەوتنى مێژوویى بەگشتى بهێنایەتەدى. بۆ نموونە: مارکس لەنزیکەوە ئاگادارى ئەو پێشکەوتنانە بوو کە لە بوارى کارەبادا بەدیهاتبوون، دوایینیشیان ئەوەى (مارسال دۆبرێ) بوو. مارکس تەنێ پیاوى زانست نەبوو، بەڵکو تێکۆشەرێکی سەرسەختیش بوو لە پێناوى گۆڕینى کۆمەڵگەى سەرمایەدارى و دامەزراوەکانى دەوڵەت کە زادەى خودى ئەو کۆمەڵگەیە بوون، مارکس بەهەمان شێوە لە رزگارکردنى چینى کرێکاری تازەشدا بەشداربوو، یەکەمین کەس بوو ئەو چینەى بە پێگەى چینایەتى خۆیى و پێداویستییەکانى و هەلومەرجى رزگاربوونى هوشیار کردەوە.
 ئەنگڵس بەردەوام دەبێ و دەڵێ: تێکۆشان و چالاکى کردەیى دووبنەماى بنەڕەتى بوون لەلاى مارکس، ئەو بەخۆشەویستى و شێلگێرانەو سەرکەوتووانە تێکۆشاو هاوتاکانى دەگمەن بوون. بۆ نموونە کارکردنى مارکس لە بوارى رۆژنامەکاریدا، لە رۆژنامەى رێنانى یەکەم (1842) ، لە رۆژنامەى بۆ پێشەوەى پاریسى(1844) ،لە رۆژنامەى برۆکسالى ئەڵمانى(1847) و لە تریبیۆن نیۆیۆرک(1852-1861)  و … تاد.  مارکس سەربارى ئەمانە سەرپەرشتى دەرکردنى بڵاوکراوەى تێکۆشەرانەشى دەکرد لەکاتى کارکردنى لە رێکخراوەکانى پاریس و برۆکسل و لەندەن دا، تاکو  بەرەنجامى ئەم کارکردنەى پێکهێنانى رێکخستنى کۆمۆنیستەکانى لێکەوتەوە و وەک کۆمەڵەیەکى نێونەتەوەیى لێهات بۆ کرێکاران،هەربۆیە کۆمەڵەى نێونەتەوەیى کرێکاران بە مارکس و ئەنگڵس- یان، راسپارد بەیاننامەیەک بۆ رۆشنکردنەوەى دیدگە و ئامانجەکانى شیوعییەکان دەربکەن، ئەوەبوو لە ساڵى 1848 دا مارکس و ئەنگڵس مانیڤیستى کۆمۆنیستیان دەرکرد.
وێڕاى هێرشى دوژمانانى مارکس بۆ سەر ئەم مانیڤیستە، ئەگەر بە پێویستى نەزایبووایە وەڵامى نەدەدانەوە. ئەنگڵس دەڵێ: مارکس بە خۆشەویستى و نەمرى  کۆچى کرد و ملیۆنها کرێکارى شۆڕشگێڕ، هەر لە کانەکانى سیبیریاوە بگرە تا کالیفۆرنیا و سەرجەم ئەوروپا و ئەمریکا، پرسەیان بۆ دانا. ئەنگڵس لە دوا وتەى وتارەکەیدا لە سەر گۆڕى مارکس  دەڵێ: ( رەنگە گرنگ بآ بڵێن وێڕاى زۆرى نەیارانى مارکس،تەنها دوژمنێکى کەسایەتیشى نەبوو. ناوى مارکس تا هەتایە بە نەمرى دەمێنێتەوە، هەروەها کارەکانیشى).

گرنگترین بەرهەمەکانى مارکس چین؟ 

گرنگترین بەرهەمەکانى مارکس لە گەڵ ئەنگڵس دا کە وێستگەى گرنگى پێشکەوتنى هزرى فەلسەفى و ئابوورى و کۆمەڵایەتى و سیاسى مارکس پێکدەهێنن ئەمانەن:
• دەستنووسە ئابوورى و فەلسەفییەکان(1844)
• خێزانى پیرۆز(1845)
• ئایدیۆلۆژیاى ئەڵمانى(1846)، لە گەڵ ئەنگڵس تەواوکرد کە چەمکى مەتریالیست بوونى مێژووى تێدا ئاشکراکرد
• کڵۆڵى فەلسەفە(1847(
• مانیڤیستى کۆمۆنیست(1848)، لە گەڵ ئەنگڵس
• جەنگى نێوخۆى فەرەنسا(1871(
• رەخنە لە بەرنامەى گۆتا(1875(
• سەرمایە، کە تێیدا یاساى بنەڕەتى کۆمەڵگەى سەرمایەدارى، تیۆرى زێدەبایى، ئاشکرا کرد  و بەرگى یەکەمى لە ساڵى 1867 بڵاوکرایەوە، هى دووەمى لە ساڵى 1885 لە لایەن ئەنگڵس بڵاوکرایەوە و سێیەمیشى لە ساڵى 1894 بڵاوکرایەوە.

دواى  کۆچى مارکس گۆڕانکارى  زۆر لە جیهاندا روویاندا و زۆر دیاردەى نوێش هاتنە ئاراوە، وەکو وەرچەرخانى سەرمایەدارى بەرەو قۆناغى مۆنۆپۆل کە لینین لە کتێبى( ئیمپریالیزم باڵاترین قۆناغى سەرمایەدارییە 1916) باسى دەکات. هەروەها فەلسەفە و زانستیش گۆڕانکاریان بەسەرداهات و بیرمەندانى مارکسى راڤە و لێکۆڵینەوەیان بۆ کردن، سیستەمى سۆسیالیستى ستالینى لە سۆڤیەت و خۆرهەڵاتى ئەوروپا بنیاتنران و  رووخان، شۆڕشى زانستیى تەکنەلۆلۆژیا بەرپابوو،کە گۆڕانکارى مەزنى لە کارى مرۆیی و هێزەکانى بەرهەمهێنان و پێکهاتەى چینى کرێکار هێنایە ئارا، بەشێوەیەک کە چەمکى ئەو چینە کرێکارانى بیر و بازوو بگرێتەوە لە گەڵ سەرجەم ئەوانەى دووچارى چەوسانەوەى سەرمایەدارى دێن و زێدەباییان لێ دەمژرێ.
وێڕاى ڕمانى نموونەکانى سۆسیالیستى لە وڵاتانى سۆڤیەت و ئەوروپاى خۆرهەڵات ، مارکسیزم هێشتا پرشنگدارە و بیرمەندە بۆرژوواکان لە سەرهەڵدانەوەیەکى بەهێزترى بزاڤى کۆمۆنیستی دەترسێن، دواى ئەوەى لە دۆگما رزگارکرا و میتۆدى خودى مارکس گیرایەبەر بۆ هەڵسەنگاندنى ئەو ئەزموونانە و پەند لێوەرگرتنیان و سوود بینین لە هەندآ نموونەى سۆسیالیستى کە دادوەرانەتر و دیموکراسیتر و مرۆڤانە ترن.