Skip to Content

Tuesday, March 19th, 2024
تێزی دابەشکردنی تاوان و تاوانبار …. ئیسماعیل حەمەئەمین

تێزی دابەشکردنی تاوان و تاوانبار …. ئیسماعیل حەمەئەمین

Closed
by February 10, 2008 گشتی

(چەند وشەیەک لەمەڕ بەرگریکردن لەسوڵتان هاشم)….

چیرۆکی سوڵتان هاشم و هاوڕێکانی لەهەمان چیرۆکی نازیەکان دەچێت ، کاتێک لەدادگای نورنبێرگ نکوڵیان لەو هەموو تاوانە کرد بەرامبەر مرۆڤایەتی ئەنجامیان دابوو. تاکە قسەی هەموو ئەو ژەنراڵانەی وەک گورینگ و کەسانی دیکە ئەوەبوو: ئێمە تەنها فەرمانی حکومەتمان جێبەجێدەکردووە، ئێمە ئاگامان لەهیچ نەبووە!. لەکۆتایی پڕۆسێسی نورنبێرگدا داواکاری گشتی لەگوتارەکەیدا گووتی: (گەر بڕوا  بەقسەی ئەم تاوانبارانە بکەین، ئەوا دەبێت هەموومان بگەینە سەر ئەو بڕوایەی کەجەنگ ڕووینەداوە!. هەموو ئەم تاوانبارکردنەش وەهمێکن وهیچی تر..)
 دادگایکردنی سەدام حوسێن کارێکی ئیجابی بوو، بەڵام چۆنێتی لەسێدارەدانی کارێکی قێزەوەن وبێمانابوو، مۆرکی تۆڵەسەندنەوەیەکی پێوە دیاربوو، تۆڵەسەندنەوەیەک لەگەڵ هیچ عورفێکی مرۆیدا نەدەگونجا. لێرەوە گومانکردن لەپشتە وێنەکانی ئەو دادگایە وپاڵپێوەنەرەکانی بەشێک بوون لەو زۆرانبازیە نهێنیەی لەنێوان هێزەجیاوازەکانی ئێراق وخواستەکانیاندا یاری خۆیان دەکرد. هەر لەشێوازی لەسێدارەدانی سەدامەوە بیگرە تاوەکو پەستانی ئیداری وسیاسی لەسەر ئەو دادگایەی هەوڵیدا نمونەی سەربەخۆیی خۆی نیشانی دونیابدات. لەم پڕۆسەیەدا بەڕێز سەرۆک تاڵەبانی ڕۆڵێکی دووجەمسەر ودژبەیەکی بینی، کەلەم گوتارە کورتەدا هەوڵی تاوتوێکردنی دەدین.
بەڕێزی لابردنی حوکمی سێدارەی کردبووە پڕنسیبێک وبەردەوام بەرگری لێدەکرد، ئەمەش بووە هۆی ڕەخنەلێگرتن و توڕەبوونی ئەوانەی تۆڵە وحوکمی دادگایان لێ تێکەڵ دەبوو. لەلای زۆربەی ڕۆشنبیرانی جیدی ئەم وڵاتە وجیهانیش جێگەی سەرنج ولێکدانەوە بوو. من خۆم وەک نوسەرێک سەرەڕای هەموو ڕەخنەیەک، ئەو هەڵوێستە بەخاڵێکی وەرچەرخان تێدەگەم لەسەرجەم پڕۆسەی سیاسی ئێراقدا، کەسەرۆکێک بێت وبڵێت:( من لەگەڵ حوکمی لەسێدارەدانی هیچ مرۆڤێکدا نیم..)، ئەمە خاڵی وەرچەرخان دەبوو ئەگەر هاتوو ئەم هەڵوێستە بەتەواوەتی پابەست بوایە بەمۆڕاڵی خۆیەوە، لەپێچێکدا نەبوایە بەتێزێک بۆ بەرگریکردن لە تاوانبارانی جەنگ. ئەگەر هاتوو تاوانبارێکی وەک (وەفیق سامەڕائی) نەبوایە بەڕاوێژکاری سەرۆک وبەڕێزی نامەی بەرگری لە(نزار خەزرەجی) بۆ  دادگای  دانیمارک نەناردایە. ئەو بانگەشەیەی بۆ لابردنی حوکمی سێدارە دەبوو بە پڕۆژەیەکی سیاسی وکولتوری لەناوچەکەدا،بەداخەوە هەرزوو ئەم دژبەیەک و دەبڵ مۆڕاڵیە زیانێکی گەورەی بەو بانگەشەیەدا.
هەموو ئەمانە دیسانەوە ئەو یاریە سیاسیەمان نیشاندەدات کەچۆن چەمکێکی وەک (لێبوردن) ئەکرێتە بیروڕایەکی سیاسی پلاستیکی بۆ ڕازیکرنی خواستەکانی ئەم هێز یان ئەو هێزی سیاسی ویاری پێئەکرێت. ئەو چەمکانە لەڕووی ئەخلاقی گشتی وفەلسەفەی مۆڕاڵەوە ڕەگی قوڵیان هەیە،ناکرێت ئاوەها بەئاسانی سیاسی بێت وپلاستیکیانە بەناوی لێبوردنەوە تاوانەکانی دوێنی لەسەر خوانی سیاسەتی ئەمڕۆ یەکلابکاتەوە، بەبێئەوەی ئاوڕ لەنوێنەرەکانی ئەو ڕابوردووە ناشرینە بداتەوە، کەلەتاوانبارانی جەنگدا خۆیان بەرجەستە دەکەن.
پلاستیکیەت مانای کارکردنە لەڕابوردوودا بەناوی لێبوردنەوە، ئەم تێزە تاوانکردن وتاوانبار ووردەکاتەوە بۆ چەندەها بەش بۆ ئەوەی شەرعیەت بدات بەتەحالوفێک کەبەناوی ئاشتیەوە دەبەسترێت. بەداخەوە ئێمە لەبەرامبەر سیاسەتێکین کەهەڵگری پەیامێکی مێژوویی وهیومانی نیە، بەقەد ئەوەندەی هەموو شتێکی لەئێستا ولەخانەکانی بەرژەوەندی دەسەڵاتدا وەگەڕ دەخات، بۆ ئەم مەبەستە هەموو چەمکەکانی وەک (لێبوردن وکارکردن لەڕابوردوو ومێژووگەرایی) دەبن بەچەند بیروڕایەکی سیاسی ودەچنە نێو بازنەکانی سەودای ستراتیژیەتێکی تایبەتەوە. بۆ ئەم مەبەستە دەبێت تاوان دابەش بکرێت، بۆ ئەوەی لەو کەلێنەوە حوکمی کۆتایی دادگا بەرەو کەناڵێکی گێژەن ڕاپێچ بکات، لەم پێچەشدا سیاسی و قەزائی دژی بەیەکتری دەوەستنەوە. 
نەتاوان بەش بەش دەکرێت وەک ئەوەی لەتێزی بەرگریکردن لەهاشم وژەنراڵەکانی هاوەڵیدا بینیمان. نەتاوانباریش دەکرێت بەچەند بەشێکەوە. ئەوەی بەرامبەر دادگا دەوستێت مرۆڤێکە بەهەموو تاوانەکانیەوە، نەک نیوە تاوانبارێک، بەمانای یان تاوانباری یاخود بێگوناهی!. ئەم تێزی بەرگریکردنە لەتاوانباری جەنگ، تاوانبار لەنێو  خۆیداوەک شیزۆفرینیایەک پۆڵین دەکات ودەیکات بەدوو کەسایەتیەوە. ئەم تێزی بەرگریکردنە بڕوای وەهایە: بەکۆمەڵ کوشتن تاوانێکە تەنها لایەنێکی مرۆڤ ئەنجامیداوە کە(عەسکەریە) ولایەنەکەی دیکەی ئەم مرۆڤە وەک مرۆڤێک دوور لەوەزیفەکەیەوە  بێگوناهە!. بەمانای جەلاد لەچایخانەدا تەنها دۆمینە دەکات وهیچی تر و ناکرێت لێپێچینەوەی لەبەرامبەر بکرێت. بەپێی ئەم تێزە ئەوەی فەرمانەکەی جێبەجێکردووە مەبەستی کوشتن نەبووە بەقەد هێندەی مەبەستی جێبەجێکردنی ئەرکی وەزیفی خۆی بووە، بەپێی ئەم هاوکێشەیەش فەرمان جێبەجێکردن تاوان نیە، ئەگەر کوشتنی بێگوناهانیش بێت. ئەم تێزە لایەنە تایبەتی وشەخسیەکانی تاوانبارانی جەنگ پاکدەکاتەوە، پێیوایە گەر هەڵبژاردن بەدەست ئەو کەسانە بوایە ئەوا تاوانیان نەدەکرد!. بەمانای گەر هەڵبژاردن بەدەست جەلاد بوایە دەچوو لەجیاتی سەرپەڕاندن لەچایخانە دۆمینەی دەکرد. ئەمە کڕۆکی ئەو تێزەیە کەتاوانبارانی جەنگ لەهەموو تاوانێک پاکدەکاتەوە. گەر بڕوا بەم تێزە بکەین، ئەوادەبێت هەموو ئەو دادگا دەوڵەتیانەی وەک نورنبێرگ ودادگای دانهاخ وبرۆکسل و لاهای، هەر لەدامەزراندنیانەوە بەکارێکی هەڵە تێبگەین. مادامەکی زۆربەی زۆری ئەوانەی دەچنە بەردەم ئەو دادگایە ژەنراڵات وفەرمانبەری گەورەی حکومەتەکانن کەکوشتنیان وەک فەرمان جێبەجێکردن ئەنجامداوە .
ئەم تێزە لایەنێکی مەترسیدارتری لەخۆیدا شاردۆتەوە، ڕەگەکانی دەگەڕێتەوە بۆ حوکمی دوورودرێژی عەسکەریەکان لەئێراقدا. ئەو تێزە دەیەوێت بڵێت: ئەوانەی عەسکەرین لەسەرووی هەموو دادگا ویاسایەکن کەوەک تاوانبار مامەڵەیان لەگەڵدابکات. تاکە ئارگومێنت ئەوەیە: ئەوانە سەربازن و فەرمان جێبەجێدەکەن. ئەم تێزە (بێئەوەی بەخۆی بزانێت)، تاوانبار وتاوان دابەشدەکات بەسەر دووچوارچێوە وکاتیگۆریدا: یەکێکیان مەدەنیەکانە  وئەویتریان سەربازەکانە. بەمەش چەمکی سەرباز  لەکەسێکەوە ئەرکی پارێزگارکردنی کۆمەڵگەیە لەمەترسیەکان، دەبێت بەئەرکی بەرگریکردن لەحکومەتێکی دیسپۆت وتۆلیتاری (شمولی)، بێگومان گەر هاتوو لەپێناویشیدا تاوانیش بکات، ئەوا بەفەرمان جێبەجێکردن دەژمێردرێت، بێگومان ئەمە سیگناڵێکی مەترسیدارە بۆ هەموو سەربازەکانی ئێراقی  نوێ. بەدیوێکی دیکەدا ئەم تێزە دەستی هەموو  ژەنراڵێک شلدەکات لەکاتی جەنگدا بەئازەووی خۆی تاوان و تاڵانی بکات، مادامەکی ئەم جەنگە بەفەرمانی سیاسیەکان وحکومەت بەرپابووە. ئەمە گەڕانەوەی خشکەیی دیوێکی ناشرینی دەسەڵاتی تۆتالیتاریە کەمیلیتاریزمە..
ئەم تێزە دەیەوێت بڵێت: فەرمان جێبەجێکردن لەسەروو هەموو حوکمێکی ئەخلاقیەوەیە، ئەوەی فەرمان جێبەجێدەکات دەبێت بیر لەدەرئەنجامەکانی کارەکەی نەکاتەوە،ئەمەش لێسەندنەوەی ئیرادەی سەربەستە لەمرۆڤەکان. ئەم تێزە لەسەرێکەوە ژەنراڵەکان دەخاتە سەروو کۆمەڵگەی مەدەنیەوە ولەسەرێکی تریشەوە ئیرادەی ئەخلاقیان لێدەستێنتەوە. لەوبڕیەشدانیم هیچ سەربازێکی ڕاستەقینە ئامادەبێت لەسوپادا ببێت بەتاوانبارێکی کوێر. ئەو پرسیارەی کەلەدنیادا لەهەموو ژەنراڵێک دەکرێت ئەوەنیە بۆچی ئەو فەرمانەت جێبەجێکردووە؟. بەڵکو ئەو پرسیارەیە بۆچی بەشداریت لەو تاوانەدا کردووە؟. چونکە هەرگیز تاوانکردن لەڕێگەی فەرمانی حکومیەوە خۆی پێناسەناکات وفەرمانی ڕەسمی ناتوانێت شەرعیەتبدات بەتاوانبار و پڕۆسەی تاوانکردن.
تێزی دابەشکردنی تاوان وتاوانبار و بەرگری لێکردنی، دژایەتیکردنی دەزگای قەزائیە کەهەوڵی سەربەخۆبوون دەدات. گومان لەم دەزگایە لەو کاتەوە چەکەرە دەکات کەسەرۆکی دەوڵەت خۆی ڕێگربێت لەبەردەم جێبەجێکردنی بڕیاری دادگا. هەروەک بەڕێزی لە چاوپێکەوتنێکی کەناڵی عەرەبیە لەپاریس بەئاشکرا گووتی: ئێمە ناتوانین ڕێگر بین، بەڵام دەتوانین ڕێگری یاسایی بخەینە بەردەمی!. ئەو پرسیارەی هەموو یەکێک لەئێراق بەگشتی و کورد بەتایبەت و خێزانی ئەنفالکراوەکان دەیکەن ئەوەیە : ئەم بەرگریکردنە بۆچی ولەپێناوی چیدایە؟. ئەگەر مەسەلەکە بڕوابوونە بەوەی نابێت مرۆڤ لەسێداربدرێت وبەڕێزی گووتەنی: کێ جورئەتی ئەوە دەکرد بەرگری لەسەدام بکات! ،  ئەوادەبێت ئەم تێزە بەش بەش نەکرێت، تاوان بەش بەش نەکرێت بۆئەوانەی عەسکەرین و بۆ ئەوانەی مەدەنین. ئەوانەی بەئیرادەوە تاوان ئەنجامدەدەن وئەوانەشی کوێرانە. گەر بڕوا بەم تێزە بکەین، دەبێت هەموو ئەو ئەوانەی بەشداری جەنگەکانی سەدامیان نەکردووە، هەموویان خائین وتاوانباربن، چونکە فەرمانی حکومەتیان جێبەجێنەکردووە. بۆچی دەبێت ژەنراڵێک لەکۆیی ئەو پڕۆسێسە دەربکرێت وئەوانی دیکە لەسێدارەبدرێن. بۆچی دەبێت کوشتنی بەکۆمەڵ تاوان بێت بۆ عەلی حەسەن مەجید و بۆ سوڵتان هاشم حەڵاڵ بێت؟. ئەم جیاکاریە بۆچی و لەپێناوی چیدایە!.
ئەگەر هاتوو لەپێناو بەرژەوەندیەکی سیاسی وتەحالوفێکە لەگەڵ هەر هێزێکی سیاسیدا، ئەوا لەوبڕوایەدانیم هێزێکی سیاسی کەمەرجی ئازادکرنی سوڵتان هاشم بکات بەخاڵی ئاشتبوونەوە وپەیمانبەستن لەگەڵ کوردا، چاوەڕوانی ئەوەی لێنەکەین سبەینێ لەگەڵ هەموو هێزێکی دژ بەکورد تەحالوف نەکات، مادامەکی کارە دزێوەکانی سوڵتان هاشم بەفەرمانێکی نیشتمانی تێدەگات. گەر هاتوو ئەمە لەپێناو زیاتر ئاشتبوونەوەی هێزە شەڕکەرە تائیفیەکان بێت لەئێراقدا، ئەوا ئاشتیەک لەسەر بنەمای (ئازادکرنی جەلاد) بینابێت، وەک خانووی وەرەق وەهایە کەبەسروەبایەک دەڕوخێت. ئەگەر ئەمە هەوڵدانە لەپێناو بیناکردنەوەی سوپای ئێراقی فیدرال، ئەوا سوپایەک لەسەر ئەو بنەمایە دامەزرێتەوە، ئەوا لەداهاتوودا سڵ لەهیچ ئەنفالێکی دیکە ناکەتەوە. 
ئەڵمانیا وڵاتێکی فیدرالیە ولەدوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە تێزی (کارکردن لەڕابوردوو) بووە تێزێکی گرنگی فیکری و سیاسی و فەلسەفی، ئەم چەمکە بەهیچ شێوەیەک لە چەمکی (لێبوردن) جودا ناکرێتەوە. پەیوەندی ئەم دووچەمکە لەسەر ئاستی تێوری وپراکتیکی  نەدەبوو دژ بەیەکتری کاربکەن. هەروەک چۆن ئەمڕۆ لەتێزی بەرگریکردن لەسوڵتان هاشم وتاوانبارانی جەنگدادەیبینین. نەدەکرا بەناوی لێبوردنەوە تاوانبارانی دوێنی لەئێستادا ئازادبکرێن، ئەمە مانای لێدانی مۆراڵێکی مرۆیی وتەنانەت نەتەوەیشە، هیچ نەتەوەیەک ناتوانێت بازهەڵبدات بەسەر پڕنسیبە ئەخلاقیە مرۆیەکان ولەولاشەوە بیەوێت کار بۆداهاتووی بکات. ئێمە ناتوانین واز لەو هەموو خوێنە بهێنین کەهێشتا بەسەر دەستی هەزارەهای وەک سوڵتان هاشم وعەلی کیمیاوی وخەزرەجی وسامەڕائیەوەن. ئەو دواڕۆژ و موساڵەحەیەی لەسەر ئەو پڕنسیبە پێکدێت کەئەنفال وجینۆساید لەبیربکەین،ئاشتبوونەوەی جەلادەکانە نەک ئاشتبوونەوەی نەتەوە ومەزهەبەکان. ئەم هۆشمەندیە بەئاشتبوونەوە،بەداخەوە هۆشمەندیەکی پووچگەرایە،کەلەپێناو بەرژەوەندیە سیاسی تەسک وکورتخایەنەکانی،باز بەسەر مێژوویی و هیومانیەکدا هەڵدەدات.
 بیرکردنەوەی ئەم گوتارەم مانای ئەوە نیە کەسێدارەدان بکاتە ئامانجی خۆی، بەڵام سوکردنی سزا لەسەر تاوانباران مانای تاوانکردنە بۆجاری دووهەم. مانای کوشتنە بۆجاری دووهەم،مانای لێسەندنەوەی کولتوری ژیانە لەبەرامبەر مەرگدۆستی وتاوانکاری. ئەڵمانیا نازیەکانی لەسێدارەدا وتاوەکو شەستەکانیش داداگای جۆراوجۆریان بۆ هەموو یەکێک دانا کەتاوانی کردبوو. تەنانەت دکتۆرە تایبەتەکانی هیتلەریش دادگایکران. تاوان بەش ناکرێت بەسەر تاوانی (فەرمان جێبەجێکردن) وتاوانی (عەسکەری و مەدەنیدا)، تاوان لەدواجاردا مانای لێسەندنەوەی ژیانە لەکەسانێکی بێتاوان. سەرۆکی حکومەتە فیدرالیەکان کاریان ئیشکردنە لەسەر پڕنسیبەکانی مۆڕاڵ و کولتوری لێبوردن و عەدالەت وکولتوری کۆمەڵگەیە بەگشتی، نەک بەسیاسیکردن وبەپلاستیکیەت کردنی ئەو چەمکانە.
لەگەڵ ئەم ڕەخنانەشدا دەکرێت لابردنی حکومی لەسێدارەدان ئەو پرنسیبە ئەخلاقیە گرنگەبێت کەبەڕێز سەرۆک تاڵەبانی داکۆکی لێکردووە وئەز پێموایە داکۆکیکردن لەهاشم وژەنرالەکانی دیکەی وەک خەزرەجی و سامەڕائی وڕێگەگرتن لەبڕیارەکانی قەزای ئێراقی، زەرەدێکی گەورە لەو پرۆژە گرنگە دەدات. دەکرێت بانگەشەی ئەوەبکرێت کەدوای یەکلایکردنەوەی دۆسیەی تاوانبارانی جەنگ وسەپاندنی حوکمی دادگا بەسەریاندا، لەسێدارەدان بۆ ئەبەد لەم دەڤەرەدا نەمێنێت. بەرگریکردن لەو تاوانبارانە زەرەدێکی گەورەیە لەو پرۆژەیەی سەرۆک تاڵەبانی، بەداخەوە گەر ئەو بەرگریکردنە لەتاوانباران بەردەوام بێت، لەپڕۆژەی لابردنی حوکمی لەسێدارەدانەوە دەبێت بەپرۆژەی (ئازادکردنی جەلادەکان). ئەمە جگەلەوەی لێدانێکی قوڵە لەهەردووچەمکی (کارکردن لەڕابوردوو) و چەمکی (لێبوردن) بەهەموو ڕەهەندە مێژوویی وئەخلاقیەکانیەوە. چەندە لەسێدارەدان کارێکی ناشرین ودزێوە، سەد ئەوەندەش پیاسەکردنی تاوانبارانی ئەنفال بەشەقەماکانی ئێستادا دزێوتر و نامۆڕاڵی ترە…

نوربێرگ 5. Januar 2008  

                 
          
• لەڕۆژنامەی ئاوێنەی ژمارە 105 ی بەرواری 15.01.2008 بڵاوبۆتەوە

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.