رەوشتی خێڵ لە دیدی (د. عەلی وەردی)یەوە

 كتێبی (سروشتی كۆمەڵگای عێراق) یەكێكە لە كتێبە هەرە دیارەكانی سۆسیۆلۆژی ناسراوی عێراقی (د. عەلی وەردی)، (بەرزان ئەحمەد) لە عەرەبییەوە كردوویەتی بە كوردی. ئەم كتێبە (357) لاپەڕەیەو لەلایەن (خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی چوارچرا)ەوە بە تیراژی (1000) دانە بڵاوكراوەتەوە، وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ژمارەی سپاردنی (194)ی ساڵی 2005ی پێبەخشیوە.
 سەرەتا دەبێت باس لەوە بكەین كە ئەم كتێبە كورتكراوەی لێكۆڵینەوەیەكی درێژە كە نووسەر 20 ساڵی تەمەنی خۆی بۆ تەرخانكردووە. ئەگەرچی ساڵی نووسینی ئەم كتێبە بۆ سەرەتای ساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە، ئەمەش تەمەنێكی زۆرە، بەڵام لەبەرئەوەی نووسەر كتێبەكەی زۆر بابەتیانەو لەسەر بنەمایەكی زانستی نووسیوە، ئەگەر چی نووسەر زۆر تەوازوعانە دەڵێت: ناوی نانێم لێكۆڵینەوەی زانستی! بۆیە لە دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 55 ساڵ بەسەر نووسینیدا، بۆچوونەكانی نووسەر لەسەر سروشت و پێكهاتەی كۆمەڵگەی عێراق نەك هەر راست دەردەچن، بەڵكو هەر دەڵێن لە ئەمڕۆدا نووسراوە و قسە لەسەر كێشە كۆمەڵایەتییەكانی ئەمڕۆی كۆمەڵگەی عێراق دەكات..
 لەم گۆشەنیگایەوە من سەر سامی خۆم لەسەر مەسەلەیەك دەردەبڕم، ئەویش ئەوەیە كە لەم كتێبەدا كاتێك نووسەر باس لەسروشت و پێكهاتەی كۆمەڵگەی عێراقی دەكات و ئێمە موتاڵای رووداوەكانی ساڵانی سییەكانی سەدەی نۆزدە، تا ساڵانی چلەكانی سەدەی بیستەم لەم كتێبەدا دەكەین، لە زۆر مەسەلەی كۆمەڵایەتی و خوو و رەوشت و هەڵسوكەوت و بیركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراق، لەگەڵ ساڵانی پێشودا بەراوردیان دەكەین، جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوانیاندا بەدی ناكەین. بەمانایەكی دی سەرسامم بەوەی كە كۆمەڵگەی عێراقی بۆچی نەیتوانیوە شان بەشانی پێشكەوتنەكانی سەردەم هەنگاو بنێت و پێشبكەوێت؟ چونكە زیادەڕەوی نییە گەر بڵێم لە زۆر مەسەلەدا ئەمڕۆی هەر لە دوێنی دەچێت!
 ئەمڕۆ كە سەردەمی زانست و زانیاری و كۆمەڵگەی مەدەنی و مافی مرۆڤ و مۆدێرنەیە، كۆمەڵگەی عێراق لە گەوهەردا، لە هەڵسوكەوتدا، لەبیركردنەوەدا، لەهەمان كۆمەڵگەی خێڵەكییەكانی سەدەی نۆزدەی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان دەچێت. ئەگەر وانییە بۆچی كۆمەڵگەی عێراقی لە ئەمڕۆی دوای روخانی رژێمی دیكتاتۆری بەعسدا، لە جیاتی ئەوەی لەگەڵ یەكتردا تەباین و وڵات ئاوەدان بكەنەوە، وەك سەردەمی والییەكانی عوسمانی، كردەی تیرۆریستی و گیانی دووبەرەكی و كوشتن و تۆقاندن زیندو دەكەنەوە. دەبێت بزانین كە هەموو ئەم سیفەتانە، سیفەتی خێڵەكین و تەواو لەگەڵ سیفەتی شارستانیدا ناتەبان..
 نووسەر لە سەرەتای ئەم كتێبەدا ئەوە بەیان دەكات كە پەیوەندییەكی پێچەوانە هەیە لە نێوان خێڵەكی و شارنشینیدا، ئەم دووە دوو دیاردەی كۆمەڵایەتی تەواو دژ بە یەكن، هەرگیز ئەمیان لەگەڵ ئەویاندا ناگونجێت، خۆئەگەر بە زۆریش بەیەكیانەوە بگونجێنیت، ئەوا لە بچووكترین دەرفەتدا ناوەڕۆكی راستەقینەی خۆیان ئاشكرا دەكەن و زۆر بە توندی بەریەك دەكەون، تەنانەت هەندێ جاریش یەكتر دەبڕن، چونكە ئەو مەبەستەی كە خێلەكییەكان بە شوێنیدا وێڵن و كاری لەسەر دەكەن و مانەوەیان پێوەی پەیوەستە، دژی ئەو هەوڵانەیە كە شارنشینەكان هەوڵی بۆ دەدەن.
 (د. عەلی وەردی) دەیەوێت پێمان بڵێت: كە كەسانی خێڵەكی كەسانێكی شەڕەنگێزن و رێز لە ڕاوڕووت و شەڕ دەگرت و رقیان لەو رزقەیە كە بەڕێگەی كار دەست دەكەوێت، بۆیە خێڵەكییەكان هەمیشە بێز لەو كەسانە دەكەنەوە كە كار دەكەن، یان پیشەگەرن، وەك (دارتاشی، ئاسنگەری، جۆڵایی، مامۆستایتی،.. هتد)، چونكە بەلایانەوە ئەو كەسانەی كە سەرقاڵی ئەم كارانەن زەلیل و سەرلێشێواون، ئەگەر تۆزێ پیاوەتیشیان تێدابێت، ئەوا واز لەو كارانە دەهێنن و شمشێرەكانیان هەڵدەكێشن بۆ پەیداكردنی رزقێك كە شایانی پیاوانێكی وەك ئەوانە، دیارە ئەو رزقەش لە ڕێگەی تاڵانی و ڕاوڕووتەوە دەست دەكەوێت، دەبێت بزانین كە تاڵانی كردن لەلای خێڵەكییەكان كارێكی چاكە و هیچ كەسێك نەك هەر سەرزەنشت ناكرێت لەسەری، بەڵكو دەشتخۆشیشی لێدەكرێت و بە كەسێكی جوامێر دەدرێتە قەڵەم، لەناو خێڵەكەیدا دەبێتە پشتوپەنا، لەم حاڵەدا كەسی شەڕەنگێز ئامادەیە لە پێناوی خێڵەكەیدا شەڕی دوژمنی خێڵەكەی بكات، بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكاتەوە كە ئەم شەڕە شەڕێكی ڕەوایە، یان ناو چ ئاكامێكی دەبێت؟ چونكە كەسی شەڕەنگێز سەركەوتنی خۆی لەسەركەوتنی خێڵەكەیدا دەبینێتەوە، ئەگەر لەم نێوەندەشدا كوژراو تیاچوو، بەوە دڵی خۆی دەداتەوە كە خێڵەكەی ناهێڵێت خوێن بەفیڕۆ بچێت و تۆڵەی دەكەنەوە، بۆیە لە هەردوو حاڵەكەدا، كەسی خێڵەكی و شەڕەنگێز خۆی بەسەركەوتوو دەزانێت. ئەم رەفتارانە تەواو پێچەوانەی شارنشینییە، كەسی شارنشین سەرقاڵی كارە و شتێكی پیرۆزیش شك نابات كە ناچاری بكات بۆ خۆ تێهەڵقورتان و شەڕكردن، بۆیە كەسی شارنشین وا بیر لە كێشەكان دەكاتەوە كە دەوڵەت بەر پرسە لە بەرامبەر كارە نایاساییەكاندا، هەر ئەویش (دەوڵەت) مافی ئەوەی هەیە سزای تاوانباران بدات، نەك كەسی غەدر لێكراو..
 بۆیە دەبینین هەر كاتێك دامەزراوە دەوڵەتییەكان لە هەر وڵاتێكدا بەهێز بووبێت لەبەرامبەر ئەمەدا دیاردەی دزی و ڕاوڕوت و شەڕوشۆڕ و دووبەرەكی كەمی كردووە، هەروەها كشتوكاڵ و پیشەسازی لە وڵاتدا پێشكەوتووە، هەركاتێكیش دامەزراوە دەوڵەتییەكان لاواز بووبن، یان لەناوچووبن، ئەوا پاشا گەردانی كەوتووەتە وڵاتەوە و دزی و تاڵانی و تیرۆر و رەشەكوژی سەریهەڵداوەتەوە.
 ئێمە لە ئێستای دوای رووخانی بەعس واقیعێكی ئاوها بەدی دەكەین. واتا ئەم حاڵەی كە ئێستا عێراقی پیادا تێدەپەڕێت بەڵگەی حاشا هەڵنەگرن بۆ دروستی ئەم قسانەی سەرەوە.
 (د. عەلی وەردی)یش نزیكەی 50 ساڵ لە پێش ئێستا لەم كتێبەدا، لەسەر سروشتی كۆمەڵگەی عێراقی چەندین نموونەی لەم جۆرە ئێستامان بۆ دەخاتە ڕوو.
 ئێستا با پرسیارێك بكەین: ئەو فاكتەرانە چین كەوا دەكەن كەسی خێڵەكی بەرهەم بێت و ببنە خاوەنی سیفەتی شەڕەنگێزی و فەرهودچی و رقاوی و تۆڵەسێن و كەلەڕەق و زۆر سیفەتی نەشیاوی تر؟
 (د. عەلی وەردی) بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر فاكتەر دەداتە بەرباس و لێكۆڵینەوە، یەكێك لەوانە فاكتەری دیمۆگرافییە، پێی وایە كە هەڵكەوتەی نیشتمانی عەرەبی رێخۆشكەربووە بۆ دانیشتوانەكەی كە پەیوەست بن بە سیفەتی خێڵەكایەتییەوە و زۆر بە چڕی كار لەسەر رۆشنبیری خێڵەكایەتی بكەن، چونكە زۆرترین بەشی بیابان لەسەر گۆی زەوی دەكەوێتە نیشتمانی عەربییەوە. هەڵكەوتەی بیابان ئەو فاكتەرە بووە كە خێڵ تیایدا دامەزرێت، لە سۆنگەی ئەوەوەی كە بیابان وشكاییەو بواری گەشەپێدانی دارو درەخت و كشتوكاڵی تیادا نییە، بۆیە كەسی كاركەرو پیشەگەری تیاهەڵناكەوێت، لەبری ئەمە كۆمەڵگەیەكی داخراو و نەریت پارێز و شەڕەنگێز و راوڕوت چی تیا هەڵدەكەوێت نووسەر لە چەندین جێگەی ئەم كتێبەدا ئەوە بەیان دەكات كە سیفەتی خێڵایەتی وەك شەڕەنگێزی و دەمارگیری و تۆڵەسەندنەوە و توندوتیژی و فەرهودكردن لەلای خێڵە جیاجیاكانی عەرەب و بەتایبەت خێڵە عێراقییەكان، نموونەی سیفەتی باشە و پیاوەتی و جوامێری بووە، بۆیە هەمیشە شاعیرەكانی ئەو سەردەمە شیعریان بەباڵای ئەم سیفەتانەدا هەڵداوە، یان پەندی جۆراوجۆریان لەسەر ئەم رەوشتانە داناوە.
 نووسەر زۆر بابەتیانە لەسەر رۆشنایی ئەو پەند و شیعرانە، باری كۆمەڵایەتی خێڵە عەرەبەكانمان بۆ شیدەكاتەوە.
 ئەمانە هەموو لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە ئەگەر بە پەیژەی ئەم تەرزە باسانەدا هەڵزنێین و بمانەوێت زیاتر لە سروشت و پێكهاتەی خێڵ حاڵی بین، چاكتر وایە قسەیەك لەسەر كاریگەری و رەنگدانەوەی هەریەك لە (ژمارەو ناولێنان) بەسەر خێڵەوە بكەین.
 خێڵەكییەكان گرنگی زۆر بە زیادبوونی ئەندامەكانیان دەدەن، چونكە بە تاكە هۆی مانەوە و سەركەوتنەكانیان دادەنێن، ئەوان دەزانن، چەندە ژمارەیان زۆر بێت، ئەوەندە زیاتر تاڵانیان دەستدەكەوێت و لەشەڕەكانیشیاندا سەركەوتوو دەبن، ئەگەر لە شەڕێكیشدا و لەبەر هەر هۆیەك بێت بدۆڕێن، ئەوا لە دەرفەتێكی تردا نەوەكانیان تۆڵەیان بۆ دەكاتەوە.
 نەبوونی رێژەیەكی كاریگەر لە بیاباندا، وەك ئەوەوایە كە ئەو خێڵە پشتیوانییەكی نەبێت تا بیانپارێزێت لە دەستدرێژی كردن و تۆڵەی بسەنێتەوە، لەبەرئەوە ناچار دەبێت پاڵ بە خێڵێكی ترەوە بدات تا رۆژێك دێت رێژەی ئەندامەكانی خێڵەكەی خۆی زیاد دەكاتەوە و لەو خێڵە جیا دەبێتەوە كە پەنای داوە.
 دەبێت بزانین كە یەكێك لە شورەییەكانی هەر خێڵێكی بیابانی ئەوەیە كە ژمارەیان كەم بێت، چونكە دەزانن مانەوەیانی پێوە پەیوەستە.
 سەبارەت بە رەنگدانەوەی ناولێنانی منداڵ بەسەر كۆمەڵگەی خێڵدا، (د. عەلی وەردی) ئەوە دەخاتە ڕوو كە ئەو ناوانەی خێڵەكییەكان بۆ ناونانی منداڵەكانیان بەكاری دەهێنن، هەمووی لە شێوەی جنێو، یان گیاندارێكی دڕندەدان، ئەوەی سەیرە ئەوە كە ئەم ناوانە بەڵگەن بۆ بەهایەكی كۆمەڵایەتی بەرز لە خێڵدا.
 ئەگەر چاوێك بخشێنین بە سروشتی ناوە بەربڵاوەكان لە خێڵەكییەكانی سەردەمی جاهلیدا، بەڕوونی ئەم بابەتی جنێو دانە بەدیدەكەین.
 ئەو ناوانەی كە لەسەردەمی جاهلیدا، هەندێكیان ئێستاشی لەگەڵدابێت لەناو عەرەبەكاندا باو بووە، بریتی بوون لە (ڤالم – ستەمكار)، (مجرم – تاوانبار)، (حربی – شەڕكەر)، (سیف – شمشێر)، (نمر – پڵنگ)، (كلاب – سەگ)، (ژئب – گورگ) و.. هتد.
 ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە خێڵەكی سەرەڕای ئەو هەموو خۆشەویستییەیان بۆ (ئەسپ و حوشتر)، كەچی ناوی منداڵەكانیان نەناوە (ئەسپ و حوشتر)، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خێڵەكییەكان، گیاندارێكیان خۆشناوێت كە تەنها سودی هەبێت و زەلیل و ملكەچ بێت بۆ خاوەنەكەی و رازی بێت كە كەلوپەل لەسەر پشتی باربكەن، بەڵكو لە بەرامبەر ئەمەدا گیانداری دڕندەو بەلەسەیان خۆشدەوێت.
 هەموو دەزانین كە (گوێدرێژ) گیانلەبەرێكی بێوەی و بەسودە بۆ مرۆڤ، بەتایبەتی لەسەردەمی زوودا، كەچی لەگەڵ ئەمەشدا قێزەونترین گیانلەبەر لەلای خێڵەكییەكان گوێدرێژە، هۆكاری سەرەكی ئەم رقلێبوونەوەیەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە گوێدرێژ تەنها سودی هەیە و هیچ زیانێكی بۆ مرۆڤ نییە!!
 لە تێڕوانینمان بۆ ئەم دیاردانە، بیركردنەوەو رەوشتی خێڵەكییەكانمان زیاتر بۆ دەردەكەوێت.
 یەكێكی تر لەو مەسەلانەی كە زۆر بە توندی خێڵەكییەكان لە دژی دەوەستنەوە و هەرگیز گوێڕایەڵی ناكەن و بە مەترسییەكی گەورەی خۆیانی دەزانن، یاسا و دامەزراوەكانی دەوڵەتە.
 ئاشكرایە پەیوەندی نێوان شارستانییەت و دەوڵەت پەیوەندییەكی ئۆرگانییە و یەكدی تەواو دەكەن، چونكە شارستانییەت لە ژێر سایەی دەوڵەت و دامەزراوەكانیدا دروست دەبێت و دەوڵەتیش بە مانا فراوانەكەی لە شارستانییەتدا نەبێت گەشە ناكات. چونكە دەوڵەت لە كۆمەڵگەیەكدا گەشە دەكات و جێگیر دەبێت كە رادەی بەرهەمهێنانی زیاتر بێت لە بەكارهێنان، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین: كە مەحاڵە دەوڵەتێك بەمانا سیاسی و كۆمەڵایەتییەكەی لە بیاباندا دروست ببێت، چونكە بەرهەم هێنان تیایدا بەشی دانیشتوانەكەی ناكات، چ جای هەناردەی بەرهەم بۆ دەرەوەی سنوری خۆیان.
 جگە لەمانەی، كارێكی سەرەكی دەوڵەت بریتییە لە بەرقەراركردنی ئاسایش و پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان و دابینكردنی یاسا و وەكیەكی هاووڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا، بەڵام بەردەوام بوونی خێڵەكایەتیش پەیوەستە بەشەڕو شۆڕ و تاڵانی و دەمارگیری و تۆڵەسەندنەوە.
 جگە لەمانە، دەوڵەت گرنگی دەدات بە خوێندن و خوێندەواری و پیشەسازی و بازرگانی و زیادكردنی بەرهەمی كشتوكاڵی و دابینكردنی كارو لەناوبردنی بێكاری و زۆر كاری خزمەتگوزاری تر، بەڵام رەوشت و سروشت و بیركردنەوەی خێڵەكایەتی بە تەواوی دژی هەموو ئەم پرەنسیپانەن و بە شتێكی توڕەهاتی دەزانن.
 عەقڵی خێڵەكی هەرگیز بەوە قایل نابێت كە كەسێك هەبێت لە خۆی لە پێشتر، یان گەورەتر، تەنانەت ئەو كەسە ئەگەر دەوڵەتیش بێت، چونكە ئەو باش دەزانێت كارێكی سەرەكی دەوڵەت وەرگرتنی باجە لەو كەسانەی كە سەرمایەكانیان لە خۆیان زیاترە، بۆیە خێڵەكییەكان زۆر بە توندی دژی ئەم كارەی دەوڵەت دەوەستنەوەو لێی یاخی دەبن، هەر ئەم بیركردنەوەیەشە وایان لێدەكات كە كۆكردنەوەو پاشەكەوتی سامان و ماڵ و دارایی مەسەلەیەكی بێبایەخ و توڕەهات بێت.
 كاتێك خێڵەكییەكان لە ڕێگەی شەڕەوە سەروەت و سامانی خێڵێكی تر تاڵان دەكەن، چەندە بۆ دەستكەوتی مادی هەوڵدەدەن، لەوە زیاتر بۆ ناو و ناوبانگ و بەدەستهێنانی رێزی كۆمەڵایەتی زیاترە، چونكە بەم كارانە چەند هێندەی تر ئەو كەسە لەناو خێڵەكەیدا رێزدارتر و بایەخدارتر دەبێت، بۆیە خێڵەكییەكان لە جیاتی ئەوەی سامان كۆبكەنەوە و پارە پاشەكەوت بكەن، كە ئەم دوو سیفەتە دوو سیفەتی دیاری شارنشینین، هەوڵدەدەن كە رێز و پایەی كۆمەڵایەتی پاشەكەوت بكەن!
 لەم سۆنگەیەوە رەنگە هەڵە نەبین گەر بڵێین: خێڵەكییەكان دیارترین كەسانێكن كە حەز بە شۆرەت و پایەو پلەی كۆمەڵایەتی دەدەن، هیچ شتێك لەوە خۆشتر نییە كە كەسێك لە خێڵەكەیدا بە جوامێر و ئازا و سەخی ناوبانگ دەربكات.
 گرنگترین هۆكار كە پیاوی خێڵەكی دەتوانێت شەرەف و گەورەیی و رێز بەدەست بهێنێت، ئازایی و جوامێرییە، واتا لە یەك كاتدا تاڵانكەر و بەخشەریش بێت، ئەو لە رێگەی ئازاییەوە تاڵانی بەدەست دەهێنێت و لە رێگەی جوامێریشەوە رێز و ناوبانگ بەدەست دەهێنێت.
 (د. عەلی وەردی) لە دەمی (سەید عەبدولجەبار)ەوە، لە بارەی خێڵی (شمەر)ەوە كە خێڵێكی ناسراون لە عێراقدا دەڵێت: (عەجیل یاوەر) كە ئەندامێكی خێڵی شمەرە، رێز و گەورەییەكەی لە رێگەی تاڵانكاری و جوامێرییەوە بەدەست هێناوە، چەندە تاڵانكاری دەكرد، ئەوەندە سەركەوتنی تیا بەدەستدەهێنا و دەستكەوتەكەشی بەسەر ماڵەكانی تری خێڵەكەیدا دەبەخشییەوە. ل 129.
 دەبێت بزانین كە لەلای پیاوی خێڵەكی ئەگەر ئازایی و جوامێری نرخێكی هەبێت، ئەوا لە پەنای شەرەفەوە ئەو نرخە بوونی هەیە، شەرەفیش لەلای خێڵەكییەكان تەنها بریتییە لە (ژن)، خێڵەكییەكان زۆر گرنگی بە ژن دەدەن، بەڵام ئەم گرنگی دانەیان بە ژن جگە لە سوكایەتی هیچی تر نەبووە.
 ژن لەلای خێڵەكییەكان وەكو كاڵا سەیر كراوە، بۆیە لە شەڕەكانیاندا لەگەڵ یەكدی جیاوازییان لە نێوان حوشترێك و ژنێكدا نەدەكرد، هەردووكیان وەكو تاڵانی و دەستكەوت دەژمێردران، ئینجا هەش بەسەر ئەو خێڵەی كە ژنەكانیان بە تاڵان دەبرا، چونكە هەتاهەتایە بەبێ شەرەف و ئابڕو چوو دەدرایە قەڵەم.
 هەر لەسەر مەسەلەی ژن و شەرەفی خێڵ، پێویست دەكات قسەی زیاتر بكەین.
 وەكو پێشتر وتمان شەڕ یەكێكە لە پرەنسیپە دیارەكانی مانەوەی خێڵ، بەڵام دەبێت بزانین كە خێڵەكییەكان تەنها بە شمشێر شەڕ ناكەن، بەڵكو جگە لەمە، بە چەكێكی لە شمشێر تیژتر شەڕ لەگەڵ نەیارەكانیاندا دەكەن كە ئەویش (چەكی زمان)ە، واتا (جنێو)دان یەكدی و ریسواكردنی یەكتری، كاریگەری ئەم چەكە زیاتر لەوەدا دەردەكەوێت كە جنێو هەواڵەی دایك یان خوشك، یان ژن بكرێت.
 لەم حاڵەدا كەسی جنێودەر هەست بە ئاسودەیی دەكات و وای لێكدەداتەوە كە هەر بەڕاستی خۆی گەیاندووەتە دایك و خوشك و ژنی كەسی بەرامبەر، عەقڵی كەسی بەرامبەریش دەگاتە ئەو قەناعەتەی كە كەسی جنێودەر هەر بەڕاستی دەستدرێژی كردووتە سەر شەرەفی دایك و خوشك و ژنی ئەم!
 لەمەش ئەستەمتر ئەوەیە كە هەندێجار ئەم مەسەلەیە سنوری خێزانیش دەبەزێنێت و وایلێكدەداتەوە كە دەستدرێژی كراوەتە سەر شەرەفی هەموو خێلەكەی، چونكە شەرەفی ئەم شەرەفی تەواوی خێڵەكەیەتی و شەرەفی خێڵەكەشی شەرەفی ئەمە، بۆیە دەماری پیاوەتی و خێڵایەتی رەپ دەبێت و بەبێ بیركردنەوە هەوڵدەدەن كە كەسی بەرامبەر بكوژێت، ئەم كارەش نەك هەر بە تاوان نازانێت بەڵكو بە ئەركی پیرۆزی خێزان و خێڵەكەی دەداتە قەڵەم، ئەندامانی تری خێڵیش نەك هەر سەرزەنشتی پیاوكوژەكە ناكەن، بەڵكو بە قارەمان و بەغیرەت ناوزەدی دەكەن.
 ئەوەی لەم مەسەلەیەدا زۆر جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە بۆچی ئەگەر دوو كەسی خێڵەكی لەگەڵ یەكدا بەشەڕهاتن جنێو بەیەك نادەن، بەڵكو جنێو بە دایك و خوشك و ژنی یەكدی دەدەن؟
 ئێمە پێمان وایە ئەمە هەروا و لە خۆڕا نییە، بەڵكو لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە جێگەی ئەو چەكە كە جنێوە زیاتر لەسەر كەسی بەرامبەر كاریگەربێت، واتا لە یەك كاتدا كار لە رۆح و شەرەف و عەقڵی ئەو كەسە دەكات، بۆیە لەم حاڵەدا عەقڵی خێڵەكی دەبزوێت و لەكاردانەوەیەكی خێڵەكیانەدا كەسی بەرامبەر دەكوژێت.
 دەبێت بزانین كە جنێوی شارستانی جیاوازی هەیە لەگەڵ جنێوی خێڵەكیدا، جنێوی شارستانی ئەوەیە كە دوو كەسی بەشەڕهاتوو یەكدی دادەشۆرن بەبێ ئەوەی پەل بهاون بۆ كەسی دووەم، واتا ئەندامانی تری خێزان، بەڵام جنێوی خێڵەكی هەریەكسەر سنوری خێزان و لەوێشەوە شەرەفی خێڵ دەبەزێنێت.
 بە داخەوە ئەم رەوشتە خێڵەكییە هێند بە ناخی تاكەكانی كۆمەڵدا رۆچووە، ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر درێژەی هەیە و بە دەگمەن نەبێت كەم كەسی شارنشینی هەیە، ئەگەرچی زۆرێك لە نەریت و رەوشتی خێڵایەتی بەلاوە ناوەو تەواو مۆدێرنانە هەڵسوكەوت دەكات، بیر دەكاتەوە، بەڵام لەكاتی شەڕدا بەرگی خێڵەكایەتی دەپۆشێتەوە و بە جنێوی پیس و نەشیاو تۆڵەی خۆی لە دایك و خوشك و ژنی كەسی بەرامبەر دەكاتەوە، ئەمەش بۆ كەسی یەكەم ئارام بەخشی و ئاسوودەیی گیانە و بۆ كەسی دووەمیش ئابڕووچوونە!
 لەسەر رۆشنایی ئەم مەسەلانە (د. عەلی وەردی) باس لە تێهەڵكێشی رەوشتی شارستانی و رەوشتی خێڵایەتی دەكات و پێی وایە زۆر زەحمەتە بتوانین بە تەواوی سنور لە نێوان خێڵەكایەتی و شارنشینیدا دابنێین، چونكە هەتا ئێستا لە زۆر مەسەلەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و فكری و عەقڵیدا كەلتوری خێڵ زاڵە بەسەر كۆمەڵگەی شارنشینییەوە.
 ئەوەی لە رۆشنبیری و خوو وڕەوشت و بیركردنەوەی خێڵەكیدا زۆر مایەی سەرسامی و سەرنجە ئەوەیە كە كەسی خێڵەكی لە زۆر مەسەلەدا هەڵگری دوو پەیامی دژ بە یەكن، واتا لە ناو كۆ (سیاق)ی یەك رەوشتدا دوو شتی پێچەوانە ئەنجام دەدات..
 بۆ نموونە كەسی خێڵەكی بەوە ناسراوە كە درۆ ناكەن و قسە لە ڕون و فڕوفێڵیان نییە. بەڵاًم ئەگەر بە وردی لە گەوهەر و سروشتی خێڵەكایەتی وردببینەوە، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەم رەفتارانە مایەی دڵخۆشی نین، چونكە هیچێك لەمانە لە مرۆڤ دۆستییەوە سەرچاوەی هەڵنەگرتووە، بەڵكو كەسی خێڵەكی بۆیە درۆ ناكات و لە پاش ملە قسە بە كەس ناكات، چونكە پێیوایە كە كەس لە خۆی پیاوتر نییە و هیچ كەسێك نییە ئەم لێی بترسێت، ئیدی چ پێویست دەكات كە درۆ بكات، یان كەسی دی بخەڵەتێنێت، یان لە پاش ملە قسەی پێبكات؟
 كەسی خێڵەكی هەر كێشەیەكی هەبێت، ئیدی چەند تڕۆهاتیش بێت، پشت بە عەقڵی كاڵ و ئیرادە و توانای خۆی و خێڵەكەی دەبەستێت و یەكسەر لەگەڵ كەسی بەرامبەردا بەشەڕ دێت و هەر لەوێدا تۆڵە دەكاتەوە! هیچیش لەلای گرنگ نییە كە ئەم كاردانەوەیەی چ ماڵوێرانییەك بۆ خۆی و كەسی بەرامبەر و هەردوو خێڵ دەخوڵقێنێت، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین: كە كەسی خێڵەكی جگە لە ئەمڕۆ هەرگیز بیر لە ئایندە ناكاتەوە.
 جگە لەمە كەسی خێڵەكی بەوە ناسراوە كە خاوەنی پەیمان و بەڵێنی خۆیەتی، تەنانەت ئەگەر ئەو پەیمان و بەڵێنانە زیانی گیانی و ماڵیشی لێبدات، پێی شەرمە لێی پاشگەز ببێتەوە. بەڵام ئەوەی لەم مەسەلەیەدا مایەی نیگەرانییە ئەوەیە كە ئەم رەوشتە باشە، سەرچاوەیەكی مرۆییانەی نییە، بەڵكو ئەو بۆیە پەیمان دەدات و لەسەر بەڵێنی خۆی سور دەبێت بۆ ئەوەی ناو و ناوبانگ و پیاوەتی لێوە بە دەست بهێنێت، چونكە پیاوی خێڵەكی پەیمان بە كەس نادات تا نەزانێت بۆی دەبێتە مایەی پیاوەتی و زاڵێتی و جوامێری. ئەگەر هەستی بەوە كرد بەوەفا و پەیماندان نیشانەیەكن بۆ لاوازی خۆی، ئەوا ناچار دەبێت ببێت بەخیانەتكار و غەدار و دوایش شانازی بەم كارەیەوە دەكات.
 سیفەتێكی تری خێڵەكایەتی شایانی ئەوەیە سەرنجی بدەین، (دڵسۆزی)یە، خێڵەكییەكان بەوە بەناوبانگن كە دڵسۆزن لەگەڵ یەكدا، بەڵام سەیر لەوەدایە كە ئەمان چەندە دڵسۆزن لەوە زیاتر توند و تیژ و دڵڕەقن، ئەوەی سەیرە ئەوەیە كە خێڵەكییەكان هەتا سەر لەگەڵ كەسێكدا دڵسۆز نابن، بەڵكو ڕاستتر وایە بڵێین: ئەوان بۆ شەڕكەر و زاڵم دڵسۆزن، رووداوەكانی مێژوو ئەوەیان سەلماندووە كە ئەو بزوتنەوەیەی (سیاسی، یان عەسكەریی، یان كۆمەڵایەتی) بێت، پشتی بە كەسانی خێڵەكی بەستبێت، ئەوا سەرئەنجام شكستی هێناوە، چونكە كەسی خێڵەكی هەتا ئەو كاتە دڵسۆزە لەگەڵتدا كە تۆ بەهێز بیت، هەر ئەوەندەی توشی شكست، یان لاوازی هاتیت، ئیتر ئەویش بەبێ بیركردنەوە لە ڕابردوو و لە ئایندە، یەكسەر لێت هەڵدەگەڕێتەوە و بە توندترین شێوە لە دژت دەوەستێتەوە.
 بزوتنەوەی وەهابییەكان كە لە سەدەی هەژدەدا و لە بیابانی عەرەبی سەریهەڵدا نموونەیەكی زیندووی ئەم رەوشتەی خێڵەكییەكانە.
 خێڵەكییەكان لە كاتی فەتحی مەكەدا بوون بە ئیسلام، لەبەر دوو هۆ، یەكەم لەبەرئەوەی نەكوژرێن، دووەم لەبەرئەوەی سامان و ماڵیان پارێزراو بێت، بەڵام كاتێك پێغەمبەر (د. خ) كۆچی دوایی كرد، زۆرێك لەوانە لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە. ئەم ڕەوشتە هێند رەگی لە كۆمەڵگەدا قوڵە، ئێستاشی لەگەڵدا بێت زۆرێك لە شارنشینانیش پەیڕەوی لێدەكەن.
 دەتوانین هەڵوێستی هەندێ لەو پێشمەرگە خێڵەكیانە بە نموونە بهێنینەوە كە لە كاتی ئەنفالەكاندا بە دڕندانەترین شێوە لە كوردایەتی هەڵگەڕانەوە و سەری هاوڕێ پێشمەرگەكانی خۆیان كرد بە دیاری ڕژێمی بەعس و دواجاریش بوون بە جاشێكی دڵسۆزی رژێمی بەعس. بەڵام كاتێك رژێمی بەعس لە راپەڕینی 1991دا باری كەوتە لێژی جارێكی تر ئەم جاشانە بوونەوە بە پێشمەرگە و دڵسۆزی كوردایەتی!
 سیفەتێكی تری خێڵەكایەتی (میوان دۆستی)یە. خێڵەكییەكان زۆر شانازی بەم رەوشتەی خۆیانەوە دەكەن و رەخنەش لە شارنشینان دەگرن كە وشك و بێماریفەتن.
 ئەم قسانەی خێڵەكییەكان چەندە راست بن، هەر نیوەی راستە، چونكە ئەوان راستە رێز لە میوان و كەسی بێگانە دەگرن و پێیان خۆشە و ئامادەشن خۆیان برسی بن و میوانیان تێر بكەن.
 بەڵام ئەم رەوشتەش وەكو زۆر رەوشتی تری خێڵەكییەكانی تر، جگە لە كاڵفامی و رەوشتی دژ بەیەك زیاتر هیچی دی نین، چونكە لەیەك كاتدا كەسی خێڵەكی چەندە میوان دۆست و بەخشندەیە، لەوە زیاتر بەخیلە. ئەو هەرگیز چاوی بەرایی نادات و دڵی ئارام ناگرێت ئەگەر ببینێت كەسێك هەیە لە خۆی دەوڵەمەندتر. ئەمە جگە لەوەی كە ئەو میواندۆستیشی بۆ بە دەستهێنانی ناو و پیاوەتی بەكاردەهێنێت.
 جگە لەمانە، پیاوی خێڵەكی ئەگەرچی لەگەڵ میوان و غەوارەدا میهرەبان و بەخشندەیە، بەڵام ئامادەیە لە شەڕی خێڵایەتیدا ئەو میوانە بكوژێت، ئیدی ئەگەر ئەو كێشەیە هیچ پەیوەندیشی بەمەوە نەبێت، مادامەكی خواستی خێڵەكەی لەگەڵ كوشتنی ئەو كەسەدایە، ئەو خێڵەكییە میوان دۆستە بەبێ بیركردنەوەو سڵكردنەوە، وەك ئەركێكی خێڵایەتی ئەم كارەی پێئەنجام دەدات!
 رەوشتێكی تر خێڵەكییەكان (ئیمانداری)یە، بەهای ئاین لەلای خێڵەكییەكان ئەگەرچی پلە دووە و لە دوای بەهای خێڵ و شەرەفی خێزانەوە دێت، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا خێڵەكییەكان بەوە ناسراون كە لە شارنشینان لە خوا ترس تر و ئیماندارترن، بەڵام ئەم رەوشتەش لەناو كۆی خۆیدا دژێكی هەڵگرتووە كە بریتییە لە دووبەرەكی و خۆ بەزلزانین و تۆڵەسەندنەوەو خوێن ڕشتن. بۆیە دەبینین ساتێك لە ساتەكان ئەم دوو رەوشتە دژ بەیەكە بەریەك دەكەون.
 بۆیە ئەم رەوشتەش جگە لەمەسەلەیەكی بێ ناوەڕۆك زیاتر هیچی دی نییە و هەرگیز مایەی دڵخۆشی نییە.
 لە مێژوو مسوڵماناندا رووداوی لەم جۆرە گەلێ زۆرە، بۆ نموونە قورەیشییەكان كە خۆیان بە ئیمانداری تەواو دادەنا، بەڵام چەندە ئیماندار بوون، لەوە زیاتر مونافیق بوون.
 قورەیشییەكان ئیمامی عوسمانیان خۆشدەویست، بۆیە هەموویان یارمەتییاندا بۆ ئەوەی خەلافەت بكەوێتە دەستی. كاتێكیش خەلافەت كەوتە دەستی زۆرێك لە قورەیشییەكان سامانێكی زۆریان پێكەوەنا. بەڵام كاتێك عوسمان كوژرا، قورەیشییەكان كراسە خوێناوییەكەیان وەك دروشمێك بەكارهێناو توانیان دەسەڵاتی ئەمەوی، كە لەسەر بنەمای دەمارگیری دروست بوو دابمەزرێنن.
 ئەمانەو دەیان پرەنسیپ و خووڕەوشتی خێڵەكایەتی تر هەیە كە دژ بەیەكن. رەنگە هەڵەنەبین گەر بڵێین: رەوشتی خێڵەكییەكان لە ناوەرۆكدا ئەوەندەی دژی یەكدین و خۆیان لەباردەبەن، ئەوەندە دژی دژەكەی نییە.
 ئەم كتێبە هەڵگری زۆر دەلالەتی كۆمەڵایەتی و مێژوویی و سیاسی ترە، كە بەداخەوە ئێمە دەرفەتی ئەوەمان نییە كە موتاڵای هەموو ئەو دەلالەتانە بكەین و لەمە زیاتر تێی بفكرین.
 لە پەراوێزی ئەم چەند دێڕەدا، جگە لە درود بۆ گیانی (د. عەلی وەردی) و سوپاس و ستایش و دەستخۆشی بۆ كاك (بەرزان ئەحمەد) و (خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی چوارچرا) هیچی دی شك نابەم. ماوەتەوە بڵێین ئەمە دووەمین كتێبی (د. عەلی وەردی)یە كە كاك (بەرزان) وەریدەگێڕێتە سەر زمانی كوردی، ئێمە هیوادارین لەم هەوڵدانەی بەردەوامبێت و تەواوی بەرهەمەكانی (د. عەلی وەردی)، ئەوانەی هەتا ئێستا نەكراون بە كوردی، وەربگێڕێتە سەر زمانی كوردی.
 لە كۆتاییدا دەمەوێت بڵێم یەكێك لەو كەموكورتیانەی كە ئەم كتێبە و كتێبی (كارە نا ئاساییەكانی نەست)، كە هەر كاك بەرزان وەریگێڕاوە، ناشرین كردووە، ئەو هەموو هەڵەی چاپەیە كە تێیان كەوتووە. ئێمە هیوادارین لە چاپەكانی تری ئەم كتێبانەدا ئەم كەموكورتیانە چارەسەربكرێن.
 
 
 * مامۆستا لە كۆلێجى پەروەردەى چەمچەماڵ.