مه‌رگ و چاوه‌ڕوانی
له شیعری (خوێن به‌ربوونێك پێش خۆكوشتن)ی زمناكۆ بورهان قانعدا
ئارام سدیق…….
شیعر ئه‌و ژانره‌یه كه جێی هه‌موو شتێكی تێدا ده‌بێته‌وه، ده‌توانرێت له‌شیعردا زۆرترین ئازارو مه‌ینه‌تی وهه‌م زۆرترین شادی وجوانی بخرێته‌ڕوو، بۆیه شیعر هه‌م لای كورد وهه‌م لای گه‌لانی تریش زۆرترین قورسایی خراوه‌ته‌سه‌ر (ئیبن سه‌لام) قسه‌یه‌كی هه‌یه كه‌ده‌ڵێ: شیعر به‌جه‌نگ زۆر ده‌بێ، ئه‌ومیلله‌تانه‌ی جه‌نگیان نییه شیعریان كه‌مه. من تاڕاده‌یه‌كی زۆر له‌گه‌ڵ ئه‌م قسه‌یه‌دام، چونكه ئه‌و گه‌له‌ی به‌ختیاربێت ودوورله‌جه‌نگ بێت وشارستانییه‌تدا پێشكه‌وتووبێت، فه‌یله‌سوف و ڕۆمانوس وڕه‌خنه‌گری ده‌بێت وكه‌متر ده‌یپه‌رژێته سه‌ر شیعر، ئه‌مه به‌مانای كه‌م كردنه‌وه‌ی بایه‌خی شیعر نییه، به‌ڵام ئه‌مه حه‌قیقه‌تی ژیانه، چونكه له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا منه‌وه‌ره‌كانی ئه‌و كاتی كورد له‌ڕێگه‌ی شیعره‌وه هه‌وڵی وشیاركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه وبه‌ره‌نگار بوونه‌وه‌ی دوژمنانی كوردیان داوه‌و ئه‌م ژانره‌یان وه‌كو ژانرێكی(حازر به‌ده‌ست) هه‌ڵبژاردووه‌و ده‌كرێت بڵین تاكه كه‌ناڵی به‌هێزی گوزارشتكردن بووه له‌وسه‌رده‌مه‌دا ئه‌مه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌شیعره‌كانی بێكه‌س وئه‌حمه‌د موختار جاف و موفتی پێنجوێنی و…..هتد هه‌بووه، هاوكات له‌وسه‌رده‌مه‌دا جه‌میل سائیب و ئه‌حمه‌د موختارجاف هه‌وڵی نووسینی چیرۆكیان هه‌بووه و دواتر و پاش ده‌رچوونی رۆژنامه‌كانی تێگه‌یشتنی ڕاستی، ژین وژیان كه‌ناڵی تر په‌یدابووه كه‌ئه‌مه‌ش گرنگی شیعر ده‌خاته‌ڕوو له‌مێژووی ئه‌ده‌بی ئێمه‌دا. هه‌روه‌ها تائێستاش كاریگه‌رترین وده‌وڵه‌مه‌نترین ژانری ئه‌ده‌بی لای ئێمه‌ی كورد ته‌نها شیعره.
ئه‌گه‌رچی له‌ئێستادا سوكایه‌تی به‌شیعر ده‌كرێت وئه‌مه‌ش بۆته هۆی ئه‌وه‌ی خوێنه‌ری شیعر كه‌مبێته‌وه،به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌ئه‌م په‌تایه ته‌نها كوردستانی نه‌گرتۆته‌وه، به‌ڵكو بۆته هۆی ئه‌وه‌ی بایه‌خی شیعر كه‌مبێته‌وه‌و شیعر ئه‌و گرنگیه‌ی جارانی نه‌مێنێت. له ئێستادا له فه‌ره‌نسا كه مێژوویه‌كی درێژ و دیاری ئه‌ده‌بیاتدا هه‌یه شیعر ئه‌و بایه‌خه‌ی نه‌ماوه و تیراژی كتێبه شیعرییه‌كان تا ئاستێكی ترسناك كه‌مبۆته‌وه. (برنار مازۆ)ی شاعیری فه‌ره‌نسی له گفتوگۆیه‌كدا له‌باره‌ی كه‌می خوێنه‌ره‌وه ده‌ڵێت: تیراژی كۆمه‌ڵه شیعره‌كانی زۆر كه‌مبونه‌ته‌وه ناگه‌نه هه‌زاردانه خوێنه‌ر هێنده‌كه‌مه كه ده‌زگاكانی چاپ له‌چاپكردنی شیعر بێزار بوون و چاپی ناكه‌ن. هه‌روه‌ها له ئێرانیشدا هه‌مان قه‌یران هه‌یه كتێبی شیعری گه‌وره‌ترین شاعیری هاوچه‌رخی ئێستای ئێران تیراژی له‌هه‌زار دانه تێپه‌ڕناكات و هه‌ر له ئێستادا له وڵاتانی عه‌ره‌بی و لای خۆشمان حاڵی خوێنه‌ری شیعر له ئاستێكی زۆر وێراندایه، بێگومان لێره‌وه تێده‌گه‌ین كه‌حاڵی خوێنه‌ری شیعر له‌چ ئاستێكدایه،به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌قگه‌لێكی جوان و ئیستاتیكی ده‌یبینم كه‌شایسته‌ی خوێندنه‌وه وله‌سه‌ر وه‌ستانن. یه‌كێك له‌و ده‌قانه‌ی من له‌م ماوه‌یه‌دا خوێندمه‌وه‌و به‌شایه‌نی له‌سه‌ر وه‌ستانمزانی ده‌قی(خوێن به‌ربوونێك پێش خۆكوشتن)ی زمناكۆ بورهان قانع بوو. ئه‌م ده‌قه‌ش وه‌كو چه‌ند ده‌قێكی تری ئه‌م شاعیره دیسان پرسیاری خۆكوشتن پرسیاری سه‌ره‌كی ده‌قه و له ژێر سێبه‌ری هه‌مان ئه‌و نائومێدیه‌دایه كه دووساڵه له‌نێو سه‌رجه‌م ده‌قه شیعری‌و چیرۆكه‌كانیدا ده‌بینرێت هه‌ر له‌ده‌قی (خۆكوشتن له‌ئێواره‌یه‌كی دیمه‌شقدا) تاده‌گاته چیرۆكی(كۆنسێرتی خۆكوشتن). هه‌موو ئه‌مانه له‌ژێركاریگه‌رییه‌كی سه‌ختی سادقی هیدایه‌ت ونوسه‌رانی هاوشێوه‌ی ئه‌م نوسه‌ره‌دان، بێگومان ئه‌مه‌ش به‌ده‌لیلی ئه‌وه‌ی له‌پێشه‌كی ئه‌م شیعره‌و چه‌ندشیعرو چیرۆكێكی تری زمناكۆدا وته‌یه‌ك، یان په‌ره‌گرافێك له‌چیرۆكه‌كانی "سادقی هیدایه‌ت" هێنراوه‌ته‌وه وپاشان ده‌ق ده‌ستی پێكردووه له‌نێو ئه‌م دنیا جه‌نجاڵه‌ی گلۆبالیزمدا كه‌م ده‌ق هه‌یه رامان بوه‌ستێنێت، به‌ڵام ئه‌م ده‌قه‌ی زمناكۆ رامان ده‌گرێت وتوشی شۆكمان ده‌كات. زمناكۆ وێنه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی مرۆڤێك(كه‌ڕنگه خۆی بێت) ده‌خاته‌ڕووكه له‌لێواری مردندایه‌و له‌نێوان ژیان ومردندا بێجگه له‌بوویه‌كی لاواز هیچی ترنییه زمناكۆ سه‌ره‌تا ده‌نوسێت:
ئه‌مشه‌و…
جه‌سته‌م داڕزاو
لاشه‌م كه‌نه‌فت
خوێن له به‌ربینم ده‌چۆڕێت
هه‌ناسه‌م ته‌نگ
چاوانم سوور
جێی نوستنم غه‌رقه له خوێن.
شاعیره‌كان مه‌حكومن به‌وه‌ی كه‌به‌رله گشت كه‌س خۆیان ده‌نوسنه‌وه‌و هه‌وڵی نوسینه‌وه‌ی ژیانی خۆیان ده‌ده‌ن. زمناكۆش له‌م شیعره‌دا هه‌وڵی نوسینه‌وه‌ی خۆی داوه‌و ده‌یه‌وێت وێنه‌یه‌كی خۆی له دۆخێكی نائارامدا بخاته‌ڕوو، دۆخێك كه‌مایه‌ی تێڕامانه، ئه‌م شیعره تاسه‌رئیسقان پڕه له نائارامی ونائومێدی خوێنی لێده‌چۆڕێت و چه‌ندجارێك وشه‌ی(خوێن) دووباره بۆته‌وه، هه‌روه‌ها وشه‌ی خۆكوشتنیش چه‌ند جارێك دووباره‌بۆته‌وه. ئه‌مه بێجگه له‌وشه‌كانی(گۆڕ، مه‌رگ، جه‌سته‌ی داڕزاو…هتد) من پێموایه زمناكۆ له‌و نووسه‌رانه‌یه‌كه حه‌زێكی زۆری له‌هه‌ڵبژاردنی مه‌رگه، به‌ڵام ترسنۆكه‌و ناوێرت ئه‌زموونی بكات، بۆیه له‌ده‌قه‌كاندا ته‌وزیفی ده‌كات، چونكه به‌ڕای چه‌ندین لێكۆڵه‌ره‌وه‌ی جیهانی ئه‌و نوسه‌رو شاعیرانه‌ی كه‌ناتوانن له‌واقیعدا مه‌رگ هه‌ڵبژێرن له‌نێو ده‌قه‌كانیاندا ئه‌زموونی ده‌كه‌ن، ئه‌زموونكردنی مه‌رگیش له‌م ده‌قه‌دا لای زمناكۆ له‌وێوه سه‌رچاوه‌ی گرتووه، ئه‌م ده‌قه تائاستێكی زۆر ترسناكه له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ده‌قه‌دا ژیان به‌ته‌واوتی سفر ده‌كرێت و مه‌رگ یه‌كه‌م ودواهه‌م هاوڕێی هه‌میشه‌ییه زمناكۆ ده‌نوسێت:
به‌ڵێ ئه‌مشه‌و….
شكۆفه‌ی خۆكوشتنێكی سوور
حاشا له زینده‌گ سپیم ده‌كا
هاوار ده‌كات و پێمده‌ڵێت:
تۆ.. ئه‌ی فاشیلی له خوێندا گه‌وزاو
تۆ..كه هه‌میشه له مه‌رگ ده‌دوێیت
ئێستا ترسێك هاتۆته لات
وه‌كو میوان رێژی بگره
هاتۆته لات و پێت ده‌ڵێت:
ئه‌مشه‌و شوێنت گۆڕستانه.
ئه‌گه‌ر زمناكۆ وه‌كو نوێنه‌ی ئه‌ونه‌وه ڕه‌شبینه‌ی پاش ڕاپه‌رین وه‌ربگرین ده‌بینین ئه‌ونه‌وه‌یه به‌ڕاده‌یه‌كی ترسناك ونبوون له‌نێوگه‌مه‌ی به‌رده‌وام وترسناكه‌كانی ده‌سه‌ڵاتدا، به‌شێوه‌یه‌ك نه‌ك له‌كوردستان له‌تاراوگه‌ش ناتوانن خۆیان بدۆزنه‌وه‌شوناسێك بۆخۆیان دیاری بكه‌ن. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر ئێمه وردتر سه‌یری ئه‌م ده‌قه بكه‌ین، ئه‌م ده‌قه له‌هه‌لومه‌رجێكدا له‌دایكبووه كه بێئومێدی وڕه‌شبینی وپاشان خۆكوشتن له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا ڕێژه‌كه‌ی به‌رزبۆته‌وه، واته ئه‌م ده‌قه گوزارشتكه‌ری هه‌لومه‌رجی ئێستای كۆمه‌ڵگه‌یه. یه‌كێكی تر له‌وشتانه‌ی كه‌ناكرێت ئاماژه‌ی پێ نه‌كه‌ین ئه‌وه‌یه‌كه ئه‌م ده‌قه له‌ژێر كاریگه‌رییه‌كی دیاری بۆچونه‌كانی سادقی هیدایه‌تدا نوسراوه‌و ناتوانێت له‌وكاریگه‌ریه ده‌ربازبێت. هیدایه‌ت ئه‌و نوسه‌ره ڕه‌شبینه‌ی كه‌له‌ماڵه‌كه‌ی خۆیدا له‌پاریس به‌لوعه‌ی غازی ماڵه‌كه‌ی به‌ردایه‌وه‌و بۆهه‌تایی نوست وپاش سێ ڕۆژ پۆلیس ته‌رمه‌كه‌یان له‌ماڵه‌كه‌ی هێنایه‌ده‌ره‌وه.ته‌نهایه ده‌ره‌وه. ته‌نها خۆكوشتن سادق له‌و ڕه‌شبینی و ته‌ننیاییه رزگار كردو ئه‌و چاره‌نوسه‌ش خۆی له ده‌قه‌كانیدا بۆخۆی ده‌ستنیشانی كردبوو.له‌باره‌ی مردنه‌وه حه‌زده‌كه‌م ئاماژه به بۆچوونێكی دڵشاد عه‌بدوڵڵا بكه‌م كه‌له كتێبی (به‌فره‌لۆك)دا خستوویه‌تیه‌ڕوو وده‌ڵێت: مردن پرۆسه‌یه‌كی كیمیا، فیزیاوی نییه. هێنده‌ی پرۆسه‌یه‌كی رۆحی و وجودییه. به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر باوه‌ڕمان هێنا كه گۆڕانه له حاڵه‌تێكه‌وه بۆ حاڵه‌تێكی تر گه‌شتێكه به‌ره‌و ئه‌و دیوی نه‌زانراو و نه‌دۆزراوی پڕا و پڕ له ئه‌گه‌ری بوونی خه‌فه‌كراوی عه‌ده‌م. هه‌روه‌ها هێنری جیمس ده‌ڵێت: مردووه‌كان شتێك ده‌زانن ئه‌ویش ئه‌وه‌یه، كه ژیان خۆشتره له مردن. وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ئایا ژیان خۆشتره له مردن یان نا ئه‌وه شتێكه ناتوانرێ وه‌ڵامێكی دروست بدرێته‌وه، ئه‌گه‌رچی هێنری جیمس پێی وایه ژیان له مردن خۆشتره، به‌ڵام ده‌مێكه‌یه كه وتراوه ئه‌گه‌ر ژیان خۆشتربوایه مردوویه‌ك ده‌گه‌ڕایه‌وه!!! مرۆڤ ده‌یه‌وێت نه‌زانراوه‌كانی گه‌ردوون كه‌شف بكات، به‌ڵام تا ئێستا مه‌رگ ئه‌و نه‌زانراوه‌یه كه وه‌ڵام نادرێته‌وه، بۆیه ره‌نگه خۆكوشتن هه‌وڵێك بێت بۆ كه‌شفكردنی ئه‌و نه‌زانراوه.
زمناكۆ له‌م ده‌قه‌دا چاوه‌ڕوانی خۆكوشتن ده‌كات وبه‌ره‌نگی زه‌رده‌وه وه‌كو موسافیرێك چاوه‌ڕوانی شه‌مه‌نده‌فه‌ری مه‌رگه‌تابه‌كجاری له‌گه‌ڵ خۆیبه‌رت. به‌رزان هه‌ستیاریش له‌ده‌قی(ئێواره‌یه‌ك بۆخۆكوشتن) داهه‌مان چاوه‌ڕوانی ده‌كات، به‌ڵام چاوه‌ڕوانی به‌رزان پاش هاتنی(ئه‌ویتر) دێت كه‌هات پاش ده‌بێته هاوده‌می خۆكوشتن، به‌ڵام زمناكۆ وه‌كو ته‌نیاترین مه‌خلق بێ هیچ شتێك چاوه‌ڕوانی خۆكوشتن ده‌كات شاعیر ده‌نوسێت:
خامۆش…خامۆش
چاوه‌رێ به
تا ئه‌و كاته‌ی ره‌نگی زه‌ردت
داوای خۆكوشتن ده‌كا لێت..
داوای خۆكوشتن ده‌كا لێت..
"ئۆجین گیلڤیك"ی شاعیری فه‌ره‌نسی ده‌ڵێت: شیعر زمانی ڕاسته‌قینه‌ی ئێستایه. یان ده‌ڵێت: شیعر نابێت له خزمه‌تی هیچ شتێك بێت ته‌نها له خزمه‌ت خودی خۆی نه‌بێت. شیعر ببێته شتێكی دانسقه و ناوازه و خزمه‌تی مرۆڤ و توانای مرۆڤ له چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگادا بكات.ئه‌م شیعره‌ی زمناكۆش به‌رله هه‌رشت وكه‌سێك له‌خزمه‌تی خۆیدابووه وشاعیرش گرنگی ته‌واوه‌تی به مه‌وزوعیه‌ت داوه. له‌دواجاردا ده‌مه‌وێ ئه‌وه بخه‌مه ڕوو كه‌ئه‌م ده‌قه تاڕاده‌یه‌كی زۆر ترسناكه، ترسناك به‌ومانایه‌ی خوێنه‌ر بۆنی خوێن ومه‌رگ ونائومێدیه‌كی قوڵده‌كات كه شاعیر هه‌وڵی گواستنه‌وه‌یه‌كی واقیعیانه‌ی دۆخی مرۆڤێكی نائومێدی داوه، به‌بێ رتوش و وێنایه‌كی شاراوه، كه محه‌مه‌د عومه‌ر عوسمان له شیعری ڤانكوخدا هه‌مان بابه‌ت ده‌خاته‌ڕوو، به‌ڵام به وێنایه‌كی شاراوه و رتوشێكی زۆره‌وه، بۆیه پێموایه نه‌بوونی رتوش و وێنای شاراوه گرفتی سه‌ره‌كی ئه‌و زمانی نووسینه‌ی زمناكۆیه.
