نازم حیکمه‌ت، شاعیری ده‌رد ئاشنای تورکیه
نازم حیکمه‌ت، شاعیری ده‌رد ئاشنای تورکیه
شایسته‌ی ڕێز لێگرتنێکی جیهانییه.
ئاماده‌کردنی: سه‌عید ئه‌مانی
دنیا بده‌ینه ده‌ست مناڵان
لانیکه‌م بۆ ڕۆژێک
تا دنیا هه‌ست به ئاشتی و دۆستایه‌تی بکات.
مناڵان، دنیا له ده‌ست ئێمه وه‌رده‌گرن و
نه‌مامی ئه‌به‌دی تیا ده‌چینن!
نازم حیکمه‌ت یه‌کێک له شاعیرانی ناوداری سه‌ده‌ی ڕابه‌ردوه؛ له‌و ده‌سته‌یه له شاعیرانه که به شێعر و ژیانی خۆی دنیای تووشی سه‌رسوڕمان کردوه. شێعره‌کانی کاردانه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆی ڕه‌نج و ئازاره‌کانی سه‌رده‌مه‌که‌ی و هاواری ده‌روونی بوون له پێناو ئازادی وڵات و دانیشتوانه‌که‌ی دا. ناوی ئه‌و له‌گه‌ڵ ئاوات و ئامانج و هیوا ڕیشه‌داره به‌شه‌ریه‌کاندا خاوه‌نی پێوه‌ندیه‌کی ئۆرگانیکه. ئه‌مه‌ش سه‌مه‌ره‌ی ئه‌و خه‌بات و خۆڕاگریه‌یه که له دژوارترین بارودۆخه‌کاندا له مه‌یدانی نه‌به‌رد و خۆڕاگریدا له سیاچاڵ و زیندانه جۆراو جۆره‌کانی وڵاتی تورکیه‌دا به‌ده‌ستی هێناوه. شێعره‌کانی ده‌ستاوه‌ردی ڕۆحیات و ڕوانینیه‌کانی له ژیانی گه‌له‌که‌یدا و هیوا و ئه‌وینداریه‌تی سه‌باره‌ت به جوانیه‌کان و ده‌ست و په‌نجه نه‌رم کردن له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و به‌ربه‌ست و پۆسپانه‌دایه که له‌سه‌ر ڕێی پڕ له به‌ده‌ڵانی ئازادی و ڕزگاریدا قه‌راریان گرتوه. له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که به‌بیستنی ناوی نازم دنیایه‌ک له بیره‌وه‌ری و جوانی به زه‌یندا دێنه‌وه. شێعره‌کانی زایه‌ڵه‌ی ئاوات و ئامانجه جوانه ئینسانیه‌کان وه‌ده‌نگ دێننه‌وه. ده‌کرێت بڵێین که هیوا، هیوای گه‌وره‌ی ڕزگار بوون له چنگ ده‌سه‌ڵات و سته‌می زۆرداران و چه‌وسێنه‌ران له سایه‌ی شێعره‌کانیدا به‌رده‌وام به زیندویی ده‌مێنێته‌وه. به‌مجۆره‌یه که ئاوڕدانه‌وه له ژیان و شێعره زیندوه‌‌کانی چیرۆکی هه‌وڵی هه‌میشه پڕله حه‌ماسه‌تی بیردێنیته‌وه؛ چیرۆکی ژیانێکی لێوڕێژ له خه‌بات و خۆشه‌ویستی و ئازادیخوازی و مانه‌وه له‌سه‌ر په‌یمان له‌گه‌ڵ خۆ و یاراندا و له‌به‌ر گشت ئه‌مانه‌ش به غورور و سه‌رفه‌رازیه‌وه به‌ره‌وپیری مه‌رگه‌وه چوون.
نازم حیکمه‌ت شێعره‌کانی ئاوێنه‌ی باڵانوێنی ژیانیه‌تی و به‌رهه‌مه‌کانی شۆلاوگه‌ی ئێش و ئازار، غه‌م و شادی، بیرو بۆچوون و هه‌سته سه‌رکێشه‌کانی ناخین. نازم ژیانی خۆی به‌هه‌موو ماناوه ئاوێته‌ی شێعره‌کانی کردوه. به خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی ده‌توانین که‌سایه‌تی ئه‌م ئینسانه مه‌زن و خاوه‌ن هه‌ڵوێسته بناسین.
نازم حیکمه‌ت به‌رله چوونی بۆ یه‌کێتی سۆڤیه‌ت، له‌گه‌ڵ شێعری ئازادی فه‌ڕانسه‌دا ئاشنا بوو. له ماوهی ئه‌و چند ڕۆژه‌ی له شاری باتوم مایه‌وه له ڕۆژنامه‌ی” ئیزوسیتا” دا شێعرێکی خوێنده‌وه که وێده‌چێت شێعری ویلادیمیر مایاکوفسکی بووبێت، هه‌رچه‌ند که نازم حیکمه‌ت به‌هۆی ئاشنا نه‌بوونی به زمانی ڕوسی، نابێ هیچی وای لێ حاڵی بووبێت به‌ڵام شیوه‌ی داڕشتن و بڕگه‌ی په‌نجه‌یی شێعره‌که هه‌ستی ده‌جوڵێنێ. کاتی گه‌رانه‌وه له باتوم به‌ره‌و مۆسکۆ، له ژێر کاریگه‌ری بینینی خه‌ڵکی هه‌ژار و برسی، شێعری ” گلێنه‌ی چاوی برسیه‌کانی” نووسی. به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که نه‌یتوانی ئه‌م شێعره بخاته چوارچێوه‌ی ” هێجا” وه، به ئیلهام له فۆڕمی شێعره‌که‌ی ڕۆژنامه‌ی ئیزوسیتا ده‌ستیدایه نووسینی ئازادی شێعر.
نازم حیکمه‌ت شاعیرێکه که کومونیست بوونه‌که‌شی وه‌ک شێعر و ناوه‌که‌ی ناوبانگی جیهانی هه‌یه. له‌و شێعرانه‌وه که بۆ مناڵان، ژنان، زه‌حمه‌تکێشان، سته‌م لێکراوان و زیندانیانی گشت جیهانی نووسیوه، ده‌رده‌که‌وێ، خاوه‌نی دڵ و ده‌روونێک بووه که ئارامی و ئاسایش و ئاسوودیی ویژدانی له به‌خته‌وه‌ری هه‌موان و ئازادی گشتیدا ده‌بینی و ئه‌مانه‌شی له مه‌یدانی بیرو بۆچوونی کۆمه‌ڵایه‌تی و خه‌باتکارانه‌ی و له شێعر و داستان و شانۆ نامه‌کانیدا به شێوه‌ی جۆراوجۆر ده‌رده‌بڕی. له شێعری” ئه‌و که‌سه‌ی که ده‌ڕوات” دا نووسیویه‌تی:” هاوڕێیان مه‌ڕواننه چاوه‌کانی من/ گریان له ناخمدا قوڵپ ئه‌دا…
به‌ڵێ هه‌ربه‌و چه‌شنه‌ی قوڵپی گریان، ناخی ده‌سمێت و سه‌رده‌کات، بیر و بۆچوونه‌کانیشی له‌ناخیه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن. یه‌کسانی خوازی، عه‌داڵه‌ت و ئازادیخوازیه‌که‌ی شتێکی زاتیه. ئه‌نگیزه‌کانی له ماوهی ژیان له کۆمه‌ڵگای ئیستبداد لێدراوی تورکیه‌دا و بینینی بارودۆخی ژیانی ڕۆژانه‌ی هه‌ژاران و که‌سانی بێ ماڵ و حاڵ، له ده‌روونی خۆیدا په‌روه‌رده و بارهێناوه. به‌م تایبه‌تمه‌ندیانه‌وه‌یه که ده‌ڕوانێته دیارده و شته‌کان. له تیڕێژی ئه‌م ڕوانینه‌وه‌یه که فۆڕم و ناوه‌رۆکی شێعره‌کانی ده‌دۆزێته‌وه.
ئه‌و له‌هه‌وو گۆشه و قوژبنێکی ئه‌م دنیا، ده‌یتوانی به‌و شێوه‌یه بنووسێت؛ که ڕووبه سه‌رمایه‌داران و ده‌سه‌ڵاتدارانی وڵاته‌که‌ی، که تۆمه‌تباریان کردبوو به‌وه‌ی که خائین به نیشتمانه، نووسیویه‌تی:
ئه‌گه‌ر وه‌ته‌ن مژینی خوێنی سووری ده‌سته‌کانی ئێمه
له کارخانه‌کانتاندا بێت
ئه‌گه‌ر وه‌ته‌ن چنگاڵی ئه‌ربابه‌کانتان بێت
ئه‌گه‌ر وه‌ته‌ن حکومه‌تی باتومی پۆلیس و گورز و گۆپاڵ بێت
ئه‌گه‌ر وه‌ته‌ن پێگه ئه‌مریکاییه‌کان، بۆمبه ئامریکاییه‌کان و تۆپی ناوگانی ئامریکایی بێت
ئه‌گه‌ر وه‌ته‌ن ڕزگار نه‌بوون له شه‌وه‌زه‌نگی گه‌نیوتان بێت
من خائین به وه‌ته‌نم! به‌ڵێ خائین به وه‌ته‌ن.
وتمان که ناو و ناوبانگی له‌گه‌ڵ هیوا و ئاواته ڕیشه‌داره به‌شه‌ریه‌کاندا خاوه‌نی پێوه‌ندیه‌کی ئۆرگانیکه. له‌هه‌مان حاڵدا هاوهه‌نگاوی و هاوڕێی له‌گه‌ڵ جیزبه کومونیسته‌کانی سه‌رده‌می خۆیدا، له‌م بابه‌ته تایبه‌ته‌دا له یاریه سه‌رسوڕمێنه‌کانی چاره‌نووسی ئه‌و بوون. سه‌باره‌ت به نازم حیکمه‌ت و بیر وبۆچوون و هه‌ڵوێسته‌کانی نووسراوه:” له‌وه‌ی که ڕه‌وتی کومونیزم له شۆڕه‌وی به‌ره‌و ئاستی دیکتاتۆڕیه‌کی تاکه که‌سی دابه‌زیوه، نیگه‌ران و بێ هیوا بوو. ئه‌و به‌رده‌وام به ترس و نیگه‌رانیه‌وه سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته بیروبۆچوونه‌کانی خۆی ده‌رده‌بڕی و زۆر جار له‌م باره‌وه بێده‌نگی هه‌ڵده‌بژارد. به‌ڵام لای ئه‌و هاوڕێیانه‌ی که بڕوای پێیان بوو، به هێمنانه باسی له خه‌م و بێ هیواییه‌کانی خۆی ده‌کرد. بۆ نموونه له ساڵی 1951 دا، به ئیلیا ئه‌هرنبێرگی ئاوا وتبوو:” ڕێزێکی زۆرم بۆ هاوڕێ ئیستالین هه‌یه، به‌ڵام خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و شێعر و بابه‌تانه‌م بۆ ته‌حه‌مول ناکرێ که ئه‌و وه‌ک خورێکی دره‌وشاوه ده‌ناسێنن. هه‌ستێکی خراپه.”
دوای مردنی ئیستالین کانوونی نووسه‌رانی شۆڕه‌وی داوای له شاعیران کرد سه‌باره‌ت به ئیستالین شێعر بنووسن. نازم حیکمه‌ت، به پێچه‌وانه‌ی چاوه‌ڕوانییه‌کان، نه‌ک ئیستالین، به‌ڵکو ماڕکس و ئینگڵس و لێنینی خسته ناوه‌ندی ڕه‌وتی شۆڕشه‌وه و له‌کۆتایی شێعره‌که‌شدا جه‌ختی له‌سه‌ر هاوپشتی چینایه‌تی کرده‌وه.
نیگه‌رانی و بێ هیوایی شاعیرێکی وه‌ک نازم حیکمه‌ت له‌نێو فریوخواردوانی ئیدئۆلۆژی و ده‌سه‌ڵاتدا شیاوی هه‌ست پێکردنه.
ده‌ڵێن:” ئه‌و نیگه‌رانی ئه‌وه بووه که ئازادانه بیروبۆچوونه‌کانی، له‌نێو هاوڕێکانیدا ده‌رببڕێت.” بۆ که‌سێکی که له‌پێناو ئازادی ڕاده‌ربڕیندا گه‌لێک جار و ساڵیانی ساڵ که‌وتۆته زیندان و تا لێواری مه‌رگ خۆڕاگری کردووه و له گشت ده‌ورانی زیندانی بوونیدا، بۆساتێکیش له بیروبۆچوون و ئاڕمانه ئینسانی و عه‌داڵه‌ت خوازانه‌کانی غافڵ نه‌بووه و ئه‌مه‌شی له شێعر و سرووده‌کانی قۆناغه‌کانی زیندانی بوونیدا به ڕوونی تۆمارکردووه، ترس و نیگه‌رانی له شکڵی ساده و سه‌ره‌تایی خۆیدا نه‌یتوانیووه، واتایه‌کی هه‌بێت. بێ هیوایی و ترس و نیگه‌رانی لای ئه‌و ده‌بێ له ڕه‌وتێکی گه‌وره‌تره‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتبێت که ڕاز و ڕه‌مزی چاره‌نووسی هاوڕێکانی له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵگرتووه! به‌ڵام ئامانجی ئه‌و له په‌یوه‌ست بوون به‌م ڕه‌وته بنیاتنانی دنیایه‌کی ئازاد و ناچینایه‌تی و دوور له هه‌ژاری و نه‌زانی و دابه‌شکردنی سه‌روه‌ت و ده‌سه‌ڵات و گێڕانه‌وه‌ی که‌سایه‌تی بۆ سه‌رجه‌م ئینسانه‌کان بووه. به هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌‌وه ئوتوپیای زۆرێک له کومونیسته ناسراوه‌کانی دنیا، هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا که ئه‌و ده‌ستی ده‌دایه مانگرتن له خواردن و ئه‌م حه‌ره‌که‌ته، له ژێر سێبه‌ری بڵاوبوونه‌وه‌ی هه‌واڵه‌که له‌لایه‌ن کومونیسته‌کانه‌وه، که له زۆر وڵاتدا، ده‌بووه سه‌ردێڕی یه‌که‌می ڕۆژنامه‌کان، به‌سه‌ریه‌کدا ڕماو و وێران ببو. گومانی تێدا نییه که نازم ئاگاداری هه‌موو ئه‌م ڕووداوانه بوو. ڕه‌نگه هه‌ر ئه‌م ئاگادار بوونه‌ش بووبێته هۆی ئاڵوگۆڕ، و یان ڕه‌نگه، بێده‌نگیه درێژماوه‌کانی. بابه‌تێکی که ڕه‌نگه بووبێته سه‌رچاوه‌ی ترس و بێ هیوایی و به‌د گومانیه‌کانی. وه ئه‌مه‌ش خۆی داستانێکه که ده‌بێ له جێگایه‌کی دیکه‌دا بدرێته به‌ر لێکۆڵینه‌وه.
نازم حیکمه‌ت هێشتا زیندو بوو که ناوبانگ و شێعره‌کانی سنووره جیهانییه‌کانیان به‌زاند بوو. زۆرێک له نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندانی گه‌وره‌ی دنیا، گه‌لێک جار بۆ ئازاد کرانی له زیندان ده‌ستیان داوه‌ته ناڕه‌زاییه‌تی ده‌ڕبڕین. ژان پۆل سارتر، پیکاسۆ و نێرۆدا له‌نێو ئه‌و که‌سانه‌دا بوون. نێرۆدا سه‌باره‌ت به‌و وتویه‌تی:” شێعره‌کانی مه‌زنن، وه‌ک ڕووباره برینه‌کان. به‌ڵام ئه‌م ڕووباره هه‌روه‌ک سێڵاوێک له پۆڵا به‌ره‌و مه‌یدانی خه‌بات له خرۆشاندایه. ئه‌و ساڵانه‌ی له زینداندا به‌سه‌ری بردووه، زمانی شێعری نازمی تا ئاستێکی سه‌رسوڕهێنه‌ر گه‌شه پێداوه. ده‌نگ و زایه‌ڵه‌ی به‌هه‌مه‌کانی له سه‌رتاسه‌ری دنیادا ده‌بیسترێ. شانازی ئه‌که‌م که شێعره‌کانم له‌م دۆخه هه‌ستیاره‌ی خه‌بات له پێناو ئاشتیدا هاوشانی شێعره‌کانی نازم حیکمه‌ت وه‌ستاون.”
ژان پۆل سارتر ده‌نووسێت:” نازم، دۆستێکی به‌وه‌فا، تێکۆشه‌رێکی بوێر، دوژمنێکی بێ ڕاڕایی دوژمنانی ئینسان، بێ سه‌رنجدانه هه‌مووشتیک، ده‌یویست له‌هه‌ر شوێنێک که ده‌رفه‌تی خزمه‌تکردن به ئینسانه‌کان هه‌یه، حزور و به‌شداری هه‌بێت…
به‌ڵێ نازم حیکمه‌ت، شاعیری ده‌رد ئاشنا و کومونیستی هه‌میشه زیندوی تورکیه شایسته‌ی ڕێزلێگرتنێکی جیهانییه.
نموونه‌یه‌کیتر له شێعره‌کانی:
رێگای هه‌تاو
رۆشنایی دێته پێشێ و
سه‌ر تاپا دامده‌گرێ
دنیا جوانه
وه ده‌سته‌كانم لێو رێژی حه‌ز و تاسه
چاو له سه‌ر داره‌كان ناگوێزمه‌وه
كه‌وا سه‌وز پۆشن و ئاره‌زوویان به‌ر گرتوه.
رێگای هه‌تاو به پێچوپه‌نای دیواره‌كاندا ده‌گوزه‌رێ
له پشت په‌نجێره‌ی ده‌رمانگاوه دانیشتووم
بۆنی ده‌رمان هه‌ست ناكرێ
مێخه‌كه‌كان له شوێنێك دا پشكوتون
ده‌زانم.
ئه‌سیر بوون گرنگ نییه
ئاگاداربه!
گرنگ ئه‌وه‌یه كه ته‌سلیم نه‌بی.
ده‌رمانگای زیندان
______________________________________________________________________
سه‌رچاوه‌ی بابه‌ت: ئینتێر نێت.
شێعره‌که له کۆمه‌له شێعری” کۆنسێتێکی ناته‌واو” وه‌رگیراوه که وه‌رگێڕدراوی نووسه‌ر خۆیه‌تی.
