جزبه‌چوون د شعرێن (محسن قوچان)ی دا
دبیت ئه‌وا من مه‌ره‌م پێ هه‌ی ئه‌ز بابه‌تێ خوه ل سه‌ر بنڤیسم زێده‌تر نێزیكی وێ جزبه‌چوونێ بیت ئه‌وا سوفی و مریدێن شێخان پێ دچنه دجیهانا دی دا ئه‌وا بناڤێ جیهانا (غه‌یب)ێ دهێته ناسكرن، جزبه‌چوون ژی ب وێ رامانا ئه‌ز تێدگه‌هم، جوره خوه ژبیرڤه‌كرنه‌كا روحی یه و ده‌ركه‌تنه ژ جانی، مروڤ ژ دنیاداریێ و هه‌ستداریێ ڤارێ دبیت و مروڤ و ده‌رون و گیانێ خوه بتنێ دمینن گیانه‌كێ رویت و رویس و ئه‌و مروڤێ هه ژ بن هه‌می گڤاشتنه‌كێ ده‌ردكه‌ڤیت، دڤی حاله‌تی ژی دا هه‌می ئه‌ندامێن مروڤی یێن هه‌ستدار و نه هه‌ستدار دكه‌ڤنه دبن كاریگه‌رییا ڤێ جزبه‌بونێ دا و ئه‌ڤ هه‌می ئه‌ندامێن هه دبلندترین گوپیتكا خوه یا هلفریانێ دانه و دێ هزركه‌ی تو یێ ل پێش دیمه‌نه‌كی ژ فلمه‌كێ (ئه‌كشن) یان بره‌نگه‌كێ دی بێژم، مروڤ نه ئارامیه‌كێ دهه‌ستان دا دبینیت، مروڤ ب فیریانه‌كێ دحه‌سیت كو ژان لڤی مروڤی هه په‌یدا دبن، ئه‌ڤ ژانێن هه‌نێ ژی چ ژ ده‌ربرینێن وی بیت یان ره‌فتارێن وی یان ژی نه ئارامی و نیگه‌رانیا وی و تا ئه‌گه‌ر ئه‌و تشتێ وی بڤێت ده‌رببریت ژی و ئه‌و شێوازێ ئه‌و پێ تشتێ خوه سه‌راڤ دكه‌ت، گه‌له‌ك جوداهیا خوه هه‌یه دگه‌ل كه‌سانه‌كێ دی و ب هه‌مان ده‌ربرین و ره‌فتار، به‌لێ شێوازه‌كێ نه‌رمتر و ئارامتر، ئه‌ڤه ئه‌گه‌ر ئه‌و جزبه‌چوونا هه‌نێ بو حاله‌تێ نڤیسینێ بهێته ته‌وزیفكرن، لێ ئه‌ڤ جزبه‌چوونا هه‌نێ ژی دبه‌رامبه‌ر دا ئه‌و تامه‌یه كو جوداهیه‌كێ دده‌ته به‌رهه‌مێ وی و ره‌فتار و ده‌ربرینێن وی، هه‌ر ئه‌ڤه ژی بویه كو بو هه‌می كه‌سان یا ب سانه‌هی نه‌بیت بگه‌هنه ڤی حاله‌تی.
ژبه‌ركو (جزبه‌چوون) حاله‌ته‌كه و دكه‌ڤیته دجیهانه‌كا به‌رزه دا، ئاخفتن و به‌حسكرن ژی ل سه‌ر دێ تشته‌كێ گه‌له‌ك ئالوز بیت و دشیان دا نینه بره‌نگه‌كێ دیاركری بهێته به‌حسكرن، ژبه‌ركو چ سنورێن ده‌ست نیشانكری بو نینن و ب لایه‌نێ (وه‌هم)ێ د هه‌مان ده‌مدا په‌یوه‌ندیا وێ ب جیهانا مه ڤه هه‌یه و هه‌ر ئه‌ڤه یه ژی بمن وه‌ره كو په‌یوه‌ندیا وێ بره‌نگه‌كێ دیار و نه‌دیار دهێته هه‌ست پێكرن، یانكو جزبه‌چوون ته‌عبیر ژ دنیایه‌كا دی و مه‌عریفه‌یه‌كا دی دكه‌ت ئه‌گه‌ر جزبه‌چوونێ وه‌ك ئه‌ده‌ب ژی وه‌ربگرین، دێ بینین زێده‌تر دپروسا وێنه‌كێشانێ و هلفریانێ دا خوه دبینت، ته‌عبیر ژ حاله‌ته‌كی دكه‌ت، ئه‌و ژی ده‌ركه‌تنا مروڤی یه ژ جه‌سته‌یێ مروڤ تێدا خوه هه‌ست و خوین دبینیت.
بوچی محسن قوچان من هه‌لبژارت ژ ناڤا شاعرێن دی یێن ده‌ڤه‌رێ؟ دبیت ئه‌ڤه به‌رسڤا گه‌له‌كان بیت و هه‌ر كه‌سێ ڤێ نڤیسینێ بخوینیت و دبیت ئه‌ز بخوه ژی هنده‌ك جار بگومان بكه‌ڤم كو قوچان نه‌شیایه بره‌نگه‌كێ پێدڤی مفای ژڤێ جزبه‌چوونێ وه‌ربگریت، لێ مه چ نمونێن باشتر نه‌بوینه كو شیابن ڤی شێوازێ ژبیرچوونێ بكه‌نه دخزمه‌تا داهێنان و نڤیسینێن خوه دا، براستی هه‌ر كه‌سێ خانده‌ڤایێ شعری بیت یان دویڤچوونا شعرێ بكه‌ت و به‌رهه‌مێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ یێن شعری بخوینیت، دێ ڤێ چه‌ندێ زێده‌تر ژ هه‌ر كه‌سه‌كێ دی د شعرێن قوچانی دا هه‌مبێز كه‌ت و بینیت.
ــ كۆل ــ، ناڤێ شعره‌كا محسن قوچانه د كوڤارا په‌یڤ ژماره 61 دا هاتیه بلاڤكرن، من ئه‌ڤ شعره وه‌ك نمونه بو ڤی بابه‌تێ خوه هه‌لبژارتی یه دا كو نڤیسینا خوه پێ زه‌نگین بكه‌م، لدوور وی جورێ په‌یوه‌ندیێ ئه‌وا شاعر ب شێوازێ خوه یێ نڤیسینێ پێ زێده‌ترین خانده‌ڤای لدوورێن خوه خرڤه‌دكه‌ت و ئه‌و چ نهێنی یه قوچانی نه‌چار دكه‌ت ڤێ (جزبوچوونێ) جوداتر ژ شاعرێن دی یێن ده‌ڤه‌رێ دنڤیسینا شعرێن خوه دا بكار بینیت. نڤیسه‌رێ ره‌خنه‌گر ئه‌مین عه‌بدولقادر بو ڤێ چه‌ندێ دبێژیت: (هوزانڤان هه‌ولدده‌ت گرێدانه‌كێ دناڤبه‌را تشتێن نه وه‌ك هه‌ڤدا په‌یدابكه‌ت دناڤبه‌را جیهانا خوه و جیهانا ده‌ره‌كیدا كو بگه‌هیته جوره هه‌ڤسه‌نگیه‌كێ دناڤبه‌را هه‌ردوو جیهانان دا، ژبو ڤه دیتنا خوجهیا ده‌رونی)، دیسان نڤیسه‌رێ ره‌خنه‌گر عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوللا ژی دبێژیت: (هه‌وه‌سا نڤیسینێ جوره‌كه ژ نه عه‌قلانیه‌تێ كو هه‌م نڤیسه‌ری و هه‌م خه‌یالا زمانی ملكه‌چی فه‌زایه‌كێ دكه‌ت كو ب فه‌زایا نڤیسینێ دهێته ناڤكرن). نڤیسه‌رێ عیراقی یێ بناڤ و ده‌نگ دكتور عه‌لی لوه‌ردی ژی دبێژیت: (داهێنان سیفه‌ته‌كێ سه‌ره‌كی یه كو ژیانا شارستانی ژ ژیانا سه‌ره‌تایی یا مروڤی جودا دكه‌ت، ژیانا سه‌ره‌تایی ژیانا لێكچوون و داوباره‌كرنێ یه، ژیانا شارستانی ژی داهێنانێ بخوڤه دگریت). ره‌خنه‌گر نعمت الله حامد نهێلی ژی گوتنه‌ك دڤی ده‌رباره‌ی دا هه‌یه و دبێژیت: (هه‌می جورێن خواندنێ تا رادده‌یه‌كێ زور ڤێكه‌فتن و دان و ستاندنه‌كه دناڤبه‌را عه‌قلێ داهێنه‌ر و خه‌یالا داهێنه‌ر دا و پشكداركرن ژی فاكته‌ره‌كێ گرنگه ژبو نه‌مریێ دتێكستی دا).
كۆل، هه‌ر وه‌كو ئه‌م ل سه‌ر راهاتین، بو كولێ حه‌یوانی دهێت، چێل و گول و ده‌واران، ئه‌ڤ حه‌یوانێ هه‌نێ ژی زێده‌تر چ یاسا و رێسا لده‌ف نینن وه‌ك ئه‌م دكورده‌واریێ دا ل سه‌ر هیبوین، تا مه گوتنه‌ك هه‌یه بو ئه‌و كه‌سێن چ تشتان ژێك نه ڤاڤێرن و باشیێ و خرابیێ ژ ئێك جودا نه‌كه‌ن كورد بو ڤانه دبێژن (ما تو حه‌یوانی)، یانكو جیهانه‌ك جوداتر ژیا هزركرنێ و بیركرنه‌ڤه‌یێ، یا دروستتر ده‌ما مروڤ هنده‌ك ژ مروڤایه‌تییا خوه ژ ده‌ست دده‌ت، ئه‌ز ل باوه‌رم ژی ئینانا ڤی (كول) ێ هه دڤێ شعرێ دا كو شعر هه‌می ڤه‌گێرانا راستیا وان تشتانه ئه‌وێن دكۆلی ڤه رویدده‌ن، هه‌ڤبه‌ركرنه‌كا نه راسته‌وخویا شاعری یه بو ئاشكه‌راكرنا یان به‌راوردكرنا دورهێله‌كی ئه‌گه‌ر چ یاسا و رێسا نه‌ما، ژیان وه‌ك یان ناڤ كۆلی لێدهێت.
به‌ری بچینه ئینانا هنده‌ك راستیێن دناڤ ڤی كۆلی دا رویدده‌ن، دێ ل وی ئه‌گه‌ری ڤه‌كولین یێن شاعر نه‌چار كری ببیته به‌شه‌ك ژ ڤی كۆلێ هه دا بشێت ڤه‌گێرانه‌كا دروست یا واقیعانه بو مه بڤه‌گوهێزیت و ئه‌گه‌ر دحاله‌ته‌كێ جزبه‌چوونێ ژی دا نه‌بیت، نه یا راهاتی یه مروڤه‌ك بشێت وێ ژیانا دكۆلی ڤه دهێته پرێڤه‌برن به‌روڤاژی كه‌ته دناڤ واقعێ مروڤ ژیانا خوه ل سه‌ر دبه‌ن، هه‌ر وه‌كو نڤیسه‌ر (توانا ئه‌مین) د په‌رتوكا خوه یا مه‌نفا و خوێندنه‌وه دا دبێژیت: (ئه‌گه‌ر به‌رزه‌بون به‌شه‌كێ مه‌زنێ هه‌می سه‌فه‌ران بیت، ئه‌ڤه بو هنده‌ك نڤیسه‌ران ڤه‌دیتن به‌شه‌كێ مه‌زنێ هه‌می سه‌فه‌ره‌كێ یه)، ئه‌ڤ ڤه‌دیتنا شاعرێ مه دڤێ گه‌شته‌یا د (جزبه‌چوونا) خوه دا دیتی، به‌روڤاژیكریه ناڤ دروهێلێ ئه‌م تێدا دژین بێی گوهورین و ده‌ستكاری، هه‌ر وه‌ك ئه‌م ل سه‌ر هیبوین، مه‌ره‌ما شاعری ژی هه‌ر ئه‌و بویه (شاعر) بشێت په‌یامه‌كێ بڤێ به‌روڤاژیكرنێ بگه‌هینت و مه ل وان رێسا و یاسایان هایدار بكه‌ت، كا دورهێلێ ئه‌ڤرو چ ژ مه دخازیت.
هه‌ر ژ ده‌ستپێكا ڤێ شعرێ قوچانی ڤیایه مه‌ره‌ما خوه ژ ئینانا دیمه‌نێ (كۆلی) دیار بكه‌ت و ئه‌و مه‌ره‌ما وی پێهه‌ی دهه‌ڤبه‌ركرنه‌كێدا به‌رچاڤ بكه‌ت، ده‌ما دبێژیت:
هزرێن مه و سمێن هه‌سپێ ل بایێ به‌زێ
ژ هه‌لما ده‌ڤێ دوژه‌هێنه، دهه‌رفوكن
قوچانی دڤی وێنه‌ی دا دوو تشتان نێزیكی ئێك دكه‌ت، (هزرێن مه) مه‌ره‌ما وی ئه‌م كورد، یانكو یێ ره‌خنه‌یه‌كێ ل كومه‌لگه‌هێ خوه و ره‌وشه‌نبیرێن خوه و هه‌می تاكه‌كێ كورد دگریت كو ئه‌م نه‌بوینه خودان بیركرنه‌ڤه‌یه‌كا ئاڤا، ئه‌م نه‌شیاینه بریارێن خوه بهزركرن و پلان دارێژین، ئه‌م نه‌شیاینه هزرێن خوه بو داهێنانه‌كا نوی بكاربینین، شاعری هه‌ولدا یه دڤێ ده‌ستپێكێ دا مه بكێشیته بابه‌ته‌كی كو وه‌ك پێشه‌كیه‌ك ئه‌م بچینه ددورهێله‌كیدا، ئه‌گه‌ر نه شاعر دشیا بڤی وێنه‌ی مه‌ره‌ما خوه هه‌میێ سه‌راڤ بكه‌ت، ده‌ما دبێژیت: (هزرێن مه و سمێن هه‌سپێ ل بایێ به‌زێ)، یانكو هزركرنا مه نه یا ته‌ندروسته و تشتێ بله‌ز بهێت مروڤ نه‌شێت بێخیته دخزمه‌تا خوه دا، ئینانا سمێن هه‌سپێ به‌زێ ژی هه‌ر ئه‌ڤه بویه كو (هه‌سپ) نیشانا هێزێ و له‌زاتیێ یه و دغاردانا وی دا مروڤ نه‌شێت سمێن وی ببینیت، هه‌ر چه‌نده پرێڤه‌چوونا هه‌سپی نه‌خاسمه د حاله‌تێ غاردانێ دا، مروڤ دشێت ب ئاسانی سمێن وی ببینیت، ژبه‌ر هندێ ژی خانده‌ڤا نه‌چاره لڤی وێنه‌ی نه راوه‌ستیت و زێده‌تر بچیته دناڤ ناخێ شاعری دا، بتایبه‌ت كێشانا ڤی تابلویی وه‌ك به‌رێخوه‌دانا پێشه‌كیا فلمه‌كی یه كو بینه‌ری بخوه ڤه گرێبده‌ت و بێی بزانیت دێ ناڤه‌روكا فلمی به‌ره‌ڤ چ ڤه چیت، لێ پێشه‌كیه‌ك ب وی ره‌نگی یه كو هه‌می هونه‌رێن فلمسازیێ تێدا هه‌بن و بینه‌ر ژ به‌رێخوه دانا وی په‌شیمان نه‌بیت، نڤیسینا زمانێ ڤی ده‌قێ شعری ژی ل سه‌ر بنه‌مایێ بیرهاتنان و ڤه‌گێرانێ هاتیه دانان، هه‌ر وه‌كو ـ میلان كوندێرا ـ دبێژیت: (هه‌ستێن تاكه كه‌سی ل سه‌ر بنه‌مایێن بیرهاتنان دهێنه دامه‌زراندن، بیرهاتن بخوه ژی ل سه‌ر بنه‌مایێن زمانی دراوه‌ستن). هه‌ر لدوور تیورا ره‌نگڤه‌دانی ژی ئه‌گه‌ر به‌حسێ قوتابخانه‌یا (هونه‌ر بو جڤاكی) بكه‌ین، كو نڤیسه‌ر نه‌وزاد عه‌بدوللا دپه‌رتوكا خوه یا بناڤێ (ئایدولوژیا) دا دبێژیت: (ئه‌ڤ قوتابخانه‌یه گرنگیێ دده‌ته هندێ كو هونه‌ر و ئه‌ده‌ب په‌یامه‌كا جڤاكی یا هه‌ی و پێدڤی یه ئه‌ده‌ب ئامرازه‌ك بیت بو گهورینا كومه‌لێ).
بوچی ده‌قێ شعری؟
هه‌لبژارتنا من بو ده‌قه‌كێ شعری جوداتر ژ هه‌ر تشته‌كێ دی بو جزبه‌چوونێ، ژبه‌ركو خاندنا هه‌ر ده‌قه‌كێ شعری یێ نوی ڤه‌دیتنا دیمه‌نه‌كی جوداتره ژ ئه‌وێن كه‌فتینه به‌ر چاڤێن مروڤی و ئه‌و تشتێن مروڤ ل سه‌ر راهاتی و هیبویێ. ئه‌م دناڤ ده‌قێن شعری دا جیهانه‌ك تایبه‌ت ب خودیێ شاعری ڤه دبینین، جیهانه‌ك ئه‌گه‌ر مروڤ دناڤ دا بچیته خارێ بتنێ بو خه‌ونێن شاعری هاتیه سنورداركرن و گه‌له‌ك جاران دێ هه‌ست كه‌ی كو ئه‌و جیهانا هه‌نێ بو وی شاعری یا به‌رته‌نگ بویه و ڤیایه په‌یڤێن وی خوه ل سنوران بده‌ن و هه‌ست ب بینینه‌كا دی بكه‌ن، كو ئه‌و بتنێ یێ لێ بالا ده‌ست بیتن. لڤێره ژی دا برێكا خاندنا وی ده‌قێ شعری دخودیێ شاعری بگه‌هی، دێ دنیایه‌ك دی دناڤ ڤێ دنیایێ دا بینی كو گه‌له‌ك ژ هزركرنا مروڤان زێده‌تر بیت و هه‌ر چه‌نده دبنه‌ره‌ت دا ئه‌و دنیایه دناڤ (واقع)ی دا ژ تشتێن گه‌له‌ك بچویكه و هه‌می دشیان ببینن! ده‌قێ شعری ژی جوداتر ژ هه‌ر ژانره‌كێ دی یێ ئه‌ده‌بی شاعر د نڤیسینا وێ دا دكه‌ڤیته دحاله‌ته‌كێ نه یێ سروشتی دا، ره‌نگه ئه‌ڤه ژی هه‌می كه‌سان نه وه‌رگریت یێن شعرێ دنڤیسن و ئه‌ڤ نمونا من وه‌رگرتی ژی ڤێ چه‌ندێ دسه‌لمینیت.
نڤیسه‌ر ئومێد بێ نیاز دپه‌رتوكا خوه یا بناڤێ (چاو خشانێك به سه‌ر وه‌رزی سه‌هولبه‌نداندا) دبێژیت: (شاعر هه‌ر ژ دلێ زمانێ كومه‌لگه‌هی ده‌ست دده‌ته لڤینێن خوه و شاعر هه‌ر ژ دلێ كومه‌لگه‌هێ ژی، زمانێ خوه د ئافرینیت)، لڤێره ژی رویدانێن شعرێ ئه‌و تشتن یێن گرێدای وان هه‌می تشتێن د (كۆلی) ڤه دهێنه رویدان، دا بزانین ئه‌و چ جورێ بونه‌وه‌رانه یان هه‌ر وه‌كو شاعر دبێژیت (هه‌بویان)ه دڤی كولی ڤه و ره‌فتارێن وان چاوانه و ئه‌و چاوان ژ ده‌رڤه دگه‌هن، هزرێن وان بیركرنا وان! چ رێسا و یاسا هه‌نه، دێ هه‌ولده‌ین چه‌ند كوپله‌یه‌كان ژ شعرێ به‌رچاڤ كه‌ین.
كول دادگه‌ها بێ توره‌یه
شه‌رم دپه‌رێن قومارێ دا یا ڤه‌شارتی
……………
باژێرێ كریه تبه‌ركه‌ك
ژ سولینێن ژبن پێن خه‌مێن باژێری دزێن
ئاڤێ ڤه‌دخوت و
سه‌رێ خوه ب رێژ ئاڤا دشوت
………
ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مه‌زن كێلای
كادی جگارا سه‌ر ژێدكه‌ت
………
دمه‌مله‌كه‌تا ڤی كولی دا، ته‌ڤ حاكمن
………
ئه‌گه‌ر لڤان نمونێن سه‌ری بزڤرین دێ پێناسه‌یه‌كا باش ژ ڤی كۆلی وه‌رگرین كو تا رادده‌یه‌كی به‌س بیت كو ئه‌م بزانین ژیان دڤی كۆلی ڤه چاوانه. د نمونا ئێكێ دا شاعر شه‌رمێ ب رێسا و یاسایان ڤه گرێدده‌ت، گوتنه‌ك عه‌ره‌بی ژی هه‌یه وه‌رگێرانا وێ بو كوردیێ دبێژیت: (ئه‌گه‌ر تو شه‌رم نه‌كه‌ی هه‌ر تشتێ ته بڤێت بكه). دنمونا دوێ دا شاعری بێ ده‌ستهه‌لاتیا كۆلی به‌رامبه‌ر بونه‌وه‌ره‌كێ دی كو ژوان زال ده‌ست ترن ئه‌و ژی مروڤن ئینایه، ده‌ما دبێژیت (باژێر یێ كریه تبه‌ركه‌ك)، ئه‌ڤه دناڤ كورده‌واریێ ژی دا هه‌ر هه‌بویه، كوردان پیروزیێن خوه هه‌بوینه و شێخ و مشایخێن خوه هه‌بوینه و برێز و قه‌در ل وان سه‌حكریه و هه‌ر تشتێ وان ب بها بو خوه دزانین، ئه‌گه‌ر نمونه‌كێ بو ڤی تبه‌ركی و پیروزیێ ژی به‌رچاڤ كه‌م، (جاره‌كێ شێخ فرێدكه‌ته دیڤ كه‌سه‌كی را و ژبه‌ر خرابیه‌كێ تف دكه‌ته ناڤ سه‌روچاڤێن وی و ده‌ما ئه‌و كه‌سێ هه دزڤریته گوندێ خوه و پسیار ژێدهێته كرن، ئه‌و دبێژیت شێخی ب ئه‌زمانێ خوه یێ پیروز تف كره من)، ئه‌ڤ نمونا من ژی بتنێ بو دیاركرنا راستیه‌كێ یه، بو بێ ده‌ستهه‌لاتیا كوردان به‌رامبه‌ر رویدانان و مه ب ده‌هان نمونێن ژڤی ره‌نگی هه‌بوینه كو تا نوكه ژی ل سه‌ر زارێ خه‌لكی دهێنه ڤه‌گوهاستن. ده‌ما شاعر لڤێره دبێژیت (باژێر یێ كریه تبه‌رك)، دهێت وێنه‌یه‌كێ دی دروست دكه‌ت كو خزمه‌تا ڤێ بیروكه‌یێ بكه‌ت و ڤێ راستیێ ب سه‌لمینیت ئه‌و ژی ل سه‌ر ژیانا دڤی كۆلی ڤه دهێته سه‌ر برن، دهێت ئاڤ رێژا باژێری و به‌رمایكێ دگه‌ل وێ ئاڤێ دكه‌ته نمونه و دا بهایی بده‌ته وی تبه‌ركی ژی دبێژیت، ئه‌ڤ بونه‌وه‌رێن دڤی كۆلی ڤه بڤێ ئاڤ رێژێ سه‌رێ خوه دشون. دنمونا سیێ دا شاعر زوما كامیرا خوه به‌ره‌ڤ ژینگه‌هێ ڤه دبه‌ت و جهێ كۆلی دیاردكه‌ت (ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مه‌زن كێلای)، ئه‌ڤ تابلویه گه‌له‌ك وێنه‌یێن بچویك بخو ڤه دگریت (كۆل، پرچا گری، گرێ مه‌زن و كێلان)، ئه‌گه‌ر ژ پرچا گری ده‌ست پێبكه‌ین دێ زانین كو ره‌خ و دورێن گری و بتایبه‌ت سه‌رێ گری هه‌می شینكاتی بویه و زێده‌تر ژی ئه‌ڤ شینكاتیه بو فریزه‌ی دهێت، هه‌ر كه‌سێ ل ژیانا به‌یاری یێ شاره‌زا ژی بیت دێ زانیت كو زێده‌تر ئه‌ڤ گیایه نێزیكترین نمونا گیایێن به‌یاری یه بو ره‌نگێ پرچی بهێت و ئه‌ڤ گیایه ژی یێ قایمه و زوی هشك نابیت و گه‌له‌ك بلند نابیت، گرێ مه‌زن ژی ئاماژه‌یه كه بو هه‌بونا چه‌ند گرێن بچویكتر، كێلان ژی ب وێ رامانێ یا هاتی كو كۆل ل سه‌رێ گره‌كی یێ هاتیه دروستكرن، ژڤی تابلویی دیار دبیت كو ئاڤاهی ل جهه‌كێ گه‌له‌ك جان، ژینگه‌هه‌كا پاقژ هاتیه ئاڤاكرن، هه‌ر ئه‌ڤه ژی بویه شاعری ڤیایی زومێ بێخته سه‌ر، دا بشێت ئه‌و تشتێ دناڤ كۆلی دا هه‌ی به‌روڤاژی كه‌ته به‌ر چاڤێن مه كو ئه‌م لێ هایدار ببین، ده‌ما دبێژیت (كادی جگارا سه‌ر ژێدكه‌ت)، یانكو ئه‌ڤ بونه‌وه‌رێن دڤی كۆلی ڤه دژین چ گرنگی ب ته‌ندروستی و ژینگه‌ها خوه ناده‌ن و هه‌ر جهێ مروڤ بو دروستكرنا ڤی كۆلی هه‌لبژێریت، دێ ئه‌و وه‌ك خوه ژیانا خوه به‌نه سه‌ر، دوێنی دوماهیێ دا ژ ئه‌وێن من به‌رچاڤكرین شاعری ڤیایه شێوازێ ژیانێ و رێزگرتنێ دناڤ ڤی كۆلی ڤه دیار بكه‌ت كا ب چ شێوه‌یه (دمه‌مله‌كه‌تا ڤی كولی دا، ته‌ڤ حاكمن)، ئه‌گه‌ر دمه‌مله‌كه‌ته‌كێ دا كو شاعری ڤیایی ئه‌نقه‌ست ڤێ نمونه‌یێ بێخیته دخزمه‌تا شعرا خوه دا كو هه‌می حاكم بن، یانكو كه‌س كێماتیێ بو كه‌سێ نادانیت، كه‌س رێزێ ل كه‌سێ نا گریت، كه‌س لدویڤ بیروكه‌یا كه‌سێ ناچیت و گوهداریێ بو ناكه‌ت، ئه‌ڤه ژی بتنێ ل یاسا دارستانێ دهێت و هه‌ر ئه‌ڤه ژی بویه ئه‌و مه‌ره‌ما شاعری پێ برییا ڤان گیانه‌وه‌ران ئاشكرا بكه‌ت.
ئه‌ڤ سه‌رهلبونا تشتێن نوی و حه‌زكرن بو دیتنا یان ئاڤاهیه‌كێ نوی بو ڤێ دنیایێ و بو باژێرێ مروڤی و گوندێ مروڤی و نه‌خشه‌یێ هزركرن و هه‌ستكرن و جوانی و كرێتی و ره‌شبینی و گه‌شبینیا مروڤی، بكارئینانا خه‌یالێ بو دروستكرن و داهێنانێن نوی، هه‌می پێنگاڤن بو زیندیبونا ده‌قێ شعری و مانه‌ڤه‌یا باندورا وێ ل سه‌ر هه‌ستێن خه‌لكی و به‌رده‌وامییا وێ د زیندیكرنا مروڤایه‌تێ و جیهانیبونێ دا، كو هه‌ر ئه‌ڤ تشتێن هه‌نێ نه مروڤی دكێشته خاندنا هه‌ر ده‌قه‌كێ شعری و گه‌له‌ك جاران ژ ناڤێ شعرێ یان ناڤێ شاعری یان ژ خاندنا ده‌قێ شعری مروڤ حه‌ز دكه‌ت دوێ جیهانا تایبه‌ت دا بمینیت و هه‌ر ئه‌ڤه ژی بویه كو من حه‌زكری هه‌وه‌یێن خانده‌ڤا دگه‌ل خوه راكێشمه دڤێ جیهانا نوی دا، كو بمن وه‌ره دێ گه‌له‌ك تشتێن نوی و داهێنانێن نوی بینین، كو ره‌نگه ل پێش خوه مه ئه‌و تشتێن هه نه‌دیتبن.
شاعر گه‌له‌ك ب روهنی دچیته دناڤ وی تشتی دا یێ ژ ئه‌نجامێ نڤیسینا ڤێ شعرێ ژ خه‌یالا وی و ب جزبه‌چوونا وی سه‌راڤ بوی، شاعر گه‌له‌ك جاران بو دیاركرنا راستیه‌كێ وێنه‌یێن خوه لێكدانی دوێ و سیێ و هنده‌ك جاران ڤی وێنه‌یی لێكدانی ده‌هێ ژی دكه‌ت، ئه‌ڤه ژی ئه‌و قه‌باره‌یه كو حه‌ز دكه‌ت هنده‌ك وێنه‌یان ژ هنده‌كێن دی زێده‌تر بكه‌ڤنه بن زوما كامیرا وی و ئه‌ڤ وێنه‌یه ب كوالیته‌كا گه‌له‌ك باش بهێنه كێشان، هه‌ر وه‌كو دبێژیت:
ئه‌ڤ هه‌بویه
ژ بلی سكسی چ كار نینن، ته‌ڤ دبه‌تالن
چ راستیا كه‌ت روی وانا
سه‌رك بادا
بێ باوه‌ری
ره‌قه سه‌ری
په‌ژیكه‌كه دناڤ هه‌میادا
شاعری دڤی كوپله‌یێ شعری دا زوما وێنه‌یێ خوه فراوانتر لێكریه و دیمه‌نه‌ك به‌رفه‌رهتر دایه ئه‌و تشتێ دڤی كۆلی ڤه هه‌ی (هه‌بویه‌ك)، لڤێره په‌یڤا هه‌بویه‌ك دئینیت، ئه‌ڤه ژی بو بونه‌وه‌ری دهێت و ره‌نگه وی ئه‌نقه‌ست گیانه‌وه‌ر نه ئینابیت ژبه‌ركو گه‌له‌ك جورێن گیانه‌وه‌ران یێن هه‌ین و ئه‌ڤ گیانه‌وه‌رێن هه‌نێ ژی دئاستێن جودادانه، هنده‌ك ژوان ب ره‌فتارێن خوه ژ یێن دن باشترن، لێ ئه‌ڤ هه‌بویێن دڤی كۆلی ڤه دژین هه‌ر وه‌كو ئه‌و دیار دكه‌ت ژبلی خوشیێن خوه یێن زك و بن زكا تشته‌ك دی نزانن. ئه‌ڤه ژی بو نه هزركرنا وان دزڤریت، هه‌ر تشتێ مروڤی بێ هوش بكه‌ت ژی مروڤ نه‌شێت هه‌ستێن خوه بكار بینیت و شاعری دڤی وێنه‌ی دا تشته‌ك دژی ئازراندی یه ده‌ما دبێژیت: (چ راستیا كه‌ت روی وانا)، یانكو وان ئه‌و شیان هه‌نه هزرێن خوه بده‌نه كاری ره‌فتارێن خوه باشتر لێبكه‌ن، لێ شاعر ڤی وێنه‌ی لجهه‌ك دی قفل دكه‌ت و دبێژیت (ره‌قه سه‌ری)، ئه‌ڤ ره‌قه سه‌ریا هه‌نێ ژی بتنێ بو نه هزركرنا مروڤی دهێت و مروڤ بزانیت یێ دروسته یان نه یێ دروسته و هه‌ر چ بیروكه یه ژی بیت، لێ ژ كه‌له ره‌قیا خوه مروڤ نه‌هێته خارێ، هینگێ ئه‌نجام ژی بدویڤ دلێ مروڤی نابن، لێ شاعر لڤێره بتنێ نه راوه‌ستیایه و دبێژیت (په‌ژیكه‌كه دناڤ هه‌میادا) یانكو ئاریشه نه بتنێ كه‌سه‌كه كو بهێته گوهورین یان پشت گوهخستن، به‌لكو هه‌می پێكڤه‌نه و گوهورینا هه‌میان ژی ره‌نگه یا ب سانه‌هی نه‌بیتن.
مه‌ودایێ ده‌ستهه‌لاتا شعرێ گه‌له‌كه و بتایبه‌ت ئه‌گه‌ر شاعر خودیێ پاشخانه‌یه‌كا ره‌وشه‌نبیری و مه‌عریفی بیت و سه‌ربور د نڤیسینا شعرێ دا هه‌بیت، ژ ده‌رئه‌نجامێ ڤان سه‌ربوران ژی دێ بینی شاعر بره‌نگه‌كێ شێتانه و ب جزبه‌چوون و تژی عه‌شق و جوانی و سحریه‌ت حوكمی خوه به‌لاڤه دكه‌ت و ده‌ستهه‌لاتا خوه ل سه‌ر خوینده‌ڤایێ شعرێ دهێلیت، دده‌قێن ڤه‌كری ژی دا ئه‌ڤ ده‌ستهه‌لاتا هه‌نێ زێده‌تر یا روهن و ئاشكه‌را یه، خانده‌ڤان دبیته شه‌یدایێ وێنه‌یێن شعری و حه‌ز دكه‌ت بێهنێن درێژ دگه‌ل دا هه‌لبكێشیت، ژبه‌ركو د ئه‌ساس دا كێشانا ڤان وێنه‌یێن شعری د فه‌زایه‌كێ جوان و جیاواز دا هاتینه به‌رده‌ستكرن ئه‌وێ خانده‌ڤا ل سه‌ر راهاتی و هیبویێ، هه‌ر وه‌كو (ئه‌میر حسێن ره‌حیم) دپه‌رتوكا خوه یا بناڤێ فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی ئه‌ریستوتێلیس دا دبێژیت: (دا كو سروشتێ به‌خته‌وه‌ریێ ژ تامێ جودا بكه‌ین، پێدڤی یه ئاڤریه‌كێ ل لایه‌نێ ده‌رونی بده‌ین و هێزێن وێ دیار بكه‌ین، ئه‌ڤ هێزێن هه‌نێ ژی به‌شه‌ك ژێ دناڤبه‌را هه‌می بونه‌وه‌ران دا هه‌ڤبه‌شن وه‌كو تواناسازیێ و خوراگریێ و گه‌شه‌كرنێ، كو مروڤ و روه‌ك و ئاژه‌ل تێدا به‌شدارن).
د وێنه‌یه‌كێ دی یێ ڤێ شعرێ دا قوچانی دبێژیت:
خودێ نه‌كه‌ت….!
ده‌رێ كولێ هه ب په‌قیتن
ڤایروسێ هه ل وه‌لاتێ مه به‌لاڤ ببیتن
ئه‌ڤ ڤایروسه دێ ڤان كوردێن ژ بێ ده‌وله‌تی
بووینه چركونه….
ئه‌ڤان كوردێن بفێل و دفال ڤه‌گرتین
پاشی دێ كی نێره‌موكێن ڤی وه‌لاتی
ژ سكسی تێر كه‌ت
ژ خاندنا مروڤی بو ده‌قێ ڤێ شعرێ و ئه‌و تشتێن دكۆلی ڤه دهێنه كرن و دهێنه رویدان، شاعری هه‌می ب مه‌به‌ست ئیناینه و زوما كامیرا خوه دایه سه‌ر گه‌له‌ك ڤه‌گێرانان كو خانده‌ڤا بشێت وه‌ك بینه‌ر ژی تام و خوشیێ ژڤان دیمه‌نان وه‌ربگریت، دهه‌مان ده‌م دا بیاڤه‌ك بو خانده‌ڤایێ خوه هێلایه كو ئه‌وی ژی به‌شداری شعرا خوه بكه‌ت و چ بهه‌ڤبه‌ركرنێ بیت یان هه‌ر ئێك وه‌ك خوه خاندنه‌ك هه‌بیت و به‌روڤاژی كه‌ته دورهێلێ ئه‌م كورد تێدا دژین و ل سه‌ر رابورین. دڤی كوپله‌یێ شعری دا ب هوستایانه وێنه هاتینه كێشان و شاعر یێ هوشداریه‌كێ دده‌تن، هه‌ڤبه‌ركرنه‌كێ دگه‌ل دوو تشتێن زیندی بو ئه‌ڤرویا ته‌كنه‌لوژیایێ و جیهانیبونێ دگه‌ل نه هزركرنێ و خو به‌ردان بده‌ست قه‌ده‌رێ و لێگه‌ریانا خوشیان دكه‌تن، پێنه‌ڤێت ژی ئه‌گه‌ر مه به‌رده‌وامی بو بده‌ستڤه ئینانا ڤان خوشیان هه‌بن، هینگێ ئه‌م دێ بینه كه‌سێن نه به‌رهه‌مهێنه‌ر و ئه‌ڤرو ژیان و روژه‌ڤا ئه‌م تێدا دژین ئه‌گه‌ر ئه‌م كه‌سێن بتنێ مشه‌خور بین، دێ هه‌ر چاڤێ مه ل ده‌ستێ خه‌لكه‌كێ دی بیت و شاعری ئه‌ڤ دیمه‌نه ب ده‌وله‌تبونێ ڤه گرێدایه، كو خه‌ونا هه‌ر كورده‌كی یه و ب راشكاوانه دبێژیت، ده‌وله‌تێ كار بو دڤێت و شاعر یێ مه ژ كاره‌ساته‌كێ هایدار دكه‌ت، ئه‌گه‌ر هات و مه بیركرنه‌ڤه‌یه‌كا دی یا ته‌ندروست بو نه كر و ئه‌م ژ خه‌ونا خوه یا حێشتری هشیار نه‌بوین.
ژڤی كه‌رنه‌ڤالێ دڤی ده‌قێ شعری دا ب به‌رچاڤێ مه كه‌فتی (ئه‌گه‌ر ئه‌م ڤێ شعرێ وه‌ك كه‌رنه‌ڤال وه‌ربگرین)، ئه‌م ب سه‌ر راستیه‌كێ هه‌لدبین كو ره‌نگه گه‌له‌ك كه‌س بو وێ چه‌ندێ دچن كو شعرێ په‌یاما خوه یا ژ ده‌ست دای، هه‌ر وه‌كو په‌یامێ ب تشته‌كێ جهگیر و نه‌لڤ ناس بكه‌ن! ئه‌ڤه ژی دبیت بو تێگه‌شهتنا وان بو جورێ ڤێ په‌یامێ ڤه‌گه‌ریت، ژبه‌ركو په‌یاما شعری بخوه، خوه دگه‌ل كه‌تواری و روژه‌ڤێ دگونجینیت، په‌یام ئه‌و گوتارا مه‌عریفی و فه‌لسه‌فی و زمانی یه یا شاعر د سیاقێ رسته‌ی دا بره‌نگه‌كێ سحری و كه‌رنه‌ڤالی په‌رده‌پوش دكه‌ت، یانكو ده‌قێ شعری چ دوماهی نینن و ئه‌گه‌ر هات و هه‌ر ده‌قه‌كێ شعری دوماهیه‌ك بو هاته دانان، ئه‌ڤه هینگێ مرنا وی ده‌قی دهێته راگه‌هاندن، هه‌ر وه‌كو مه ئاماژه بو دای، ده‌ق كه‌رنه‌ڤاله‌ك زیندی یه چ ژ هلفریانا سوتنا عشقێ بیت یان جوانیێ و به‌هره‌مه‌ندیێ یا ژی هه‌ست و هه‌ستداریێ، ئه‌ڤ كه‌رنه‌ڤالێ هه‌نێ، ئه‌گه‌ر ژ ره‌نگڤه‌دانا وێ نڤیسینێ په‌یدا ببیت ژی به‌لكو ژ ڤه‌رێژا روح و دیتن و مه‌عریفه‌یا شاعری بخوه یه رشتی یه دناڤ وی ده‌قێ شعری دا. (دریدا) دخاندنا ده‌قێن ئه‌ده‌بی دا وان هه‌می بوچوونان ره‌تدكه‌ت كو ده‌ق بنیاته‌كێ ئێك مانا و مه‌به‌ست بیت، به‌لكو دهه‌می ده‌قان دا هێزه‌كا تایبه‌ت هه‌یه كو هێزا هلوه‌شاندنێ یه. ئه‌گه‌ر ل روخسارێ ڤی كه‌رنه‌ڤالی ژی بزڤرین و هنده‌ك ژ وێ جوانی و سحرێ به‌رچاڤ بكه‌ین كا چه‌ند په‌یوه‌ندیا خانده‌ڤای ب ده‌قی ڤه موكوم دكه‌ت، دڤێت گوتنه‌كا (لودفیغ هیرت) بینینه زمان ده‌ما دبێژیت: (ئێستاتیكا، بریتی یه ژ وی تشتێ بنه‌مایێ هه‌لسه‌نگاندن و حوكمدانێ پێك دئینیت دبابه‌تێ جوانیێ دا د هونه‌ری دا)، یان كو جوانی دهنده‌ك تشتان دا دهێته دیتن و وان تشتان جوان دكه‌ت، ئه‌و بخو نه دجوان بون به‌لێ هزرا جوانیێ یا تێدا دیار بوی. دیسان جوانی ب دیتنا ریالیستی ژی سالوخه‌ته‌كه مروڤ دده‌ته وان تشتان یێن بریارێ ب جوانیێ ل سه‌ر دده‌ت، جوانی بتنێ دوان تشتان دا هه‌یه ئه‌وێن مروڤ دروست دكه‌ت، هیگل جوانیا سروشتی ددانیته دوماهیێ ژبه‌ركو بهزرا وی ئه‌و داهێنانا مروڤی نینه، نڤیسه‌ر و ره‌خنگه‌ر نعمت الله حامد نهێلی ژی دبێژت: (تێكست گازیه‌كه (یان گازیكرنه‌كه) و خوانده‌ڤان ژی به‌رسڤدانا وێ گازیێ یه). ژڤان گوتن و بوچوونان ژی ره‌وشه‌نبیری و مه‌عریفه‌یا شاعری دنژنینا ئاڤاهیێ ڤێ شعرێ دا دیار دبیت و ب وان گازیێن برێكا كێشانا وێنه‌یان ئێخستینه به‌رچاڤ و ئه‌ڤ ده‌قێ شعری ژێ ئافراندی، شاعر یێ خانده‌ڤای نه‌چار دكه‌ت به‌شداری به‌رسڤدانا گازیێن وی ببیت و ئه‌و ببیته به‌شه‌ك ژ ته‌مامكرنا په‌یاما شعر ژبو هاتیه ئافراندن.
ژێده‌ر:
ـ كوڤارا په‌یڤ، ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد، ژماره 61
ـ ئه‌میر حسێن ره‌حیم، فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی ئه‌ریستوتێلیس، سلێمانی 2011.
ـ ئومێد بێ نیاز، چاو خشانێك به سه‌ر وه‌رزی سه‌هولبه‌نداندا، كوڤارا ئاینده، لا 26
ـ عه‌بدولخالق یه‌عقوبی، ده‌نگی بلورینی ده‌ق، 2005سلێمانی لا 73
ـ توانا ئه‌مین، مه‌نفا و خوێندنه‌وه، ژ بلاڤكریێن پشكوی ره‌خنه‌ی چاودێر، 2008 سلێمانی. لا69
ـ عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوللا ، خه‌یالی زمان ، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م 2004.
ـ ئه‌مین عه‌بدولقادر تێكست دناڤبه‌را گوتارا ره‌خنه‌یی و رێبازێن ئه‌ده‌بی دا، لا134 2008
ـ د. علی الوردی، مهزله العقل البشری، لا22
ـ عه‌بدولقادر حه‌مه ئه‌مین، كوڤارا ئاینده ژماره 34، تیوری هلوه‌شاندنه‌وه، به‌شێ دوی، لا 73
ـ یاسین عومه‌ر، كوڤارا ئاینده، ژماره 40، 2002 گوران و جیاوازی له شیع ردا.).
ـ نعمت الله حامد نهێلی، لێكولینێن وێژه‌ی، خواندن وه‌ك پروسه‌یا به‌رهه‌مئینانا وێژه‌ی (خواندن داهێنانه‌كا نوی یه)، تایبه‌ت ب فیسته‌ڤالا دهوك یا ره‌وشه‌نبیری 2.
ـ ئ نه‌وزاد عه‌بدوللا بامه‌رنی، ایدولوژیا دهوزانێن جه‌گه‌ر خوین ی دا، سپیرێز، 2007 دهوك.
