لەنێوان کوردستانێکی گەندەڵ و عێراقێکی داگیرکەردا

منەویرەکانی کوردستان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم هەڵەیەکی مێژوویان کرد کە گەلی کوردستان تا ئێستاش باجی ئەو هەڵەیەی ئەوان دەدات. ئەوان لە ململانێکانی نێوان مەلیک مەحمودی کورد‌و مەلیک فەیسەلی عەرەبدا پشتیان لە مەلیکە کوردییەکە کردو ڕوویان لە مەلیکی وڵاتێک کرد کە خەونی داگیرکردنی کوردستانی دەبینی. پاساوی ئەوان بۆ پشتکردنییان لە مەلیک مەحمود کۆنەپارێزی‌ لە دیدو عەشایەری لە هەڵسوکەوتی ئەو مەلیکە کوردییە بوو. ئەوەیان نادیدەکردبوو کە ئەو مەلیکە عەرەبەی ئەوان روویان تێکردبوو جگە لەوەی لە مەلیک مەحمود کۆنەپارێزترو عەشایەرتر بوو، لەهەمان کاتیشدا، شۆڤینیەتی عەرەبی لێدەباری‌و دژە-کوردبوون بەناو دەمارەکانی خوێنیدا دەسوڕایەوە. 

یەکەم چالاکی سوپای ئەو مەلیکەی ئەوان رویان تێکردبووو وەک ئەفسەرو سەرباز رۆڵیان لە دروستکردنیدا بینی هێرشکردن بوو بۆ سەر کوردستان بەگشتی‌و شاری سلێمانی بەتایبەتی. ئەوەبوو سوپای تازە-دامەزراوەی عێراق بە پاڵپشتی هێزەکانی بەریتانیا هێرشیانکردە سەر کوردستان بۆ کپکردنەوەی دەنگ‌و رەنگە ناڕازییەکانی ئەوسای کوردستان لە ١٩٢٤ دا. یەکەم رەشەکوژی خەڵکی کوردستانیش هەر لەسەر دەستی ئەو مەلیکەی منەویرەکانی کورد پشتیوانیان لێدەکرد لە ٦ی ئەیلولی ١٩٣٠ دا روویدا، کە خەڵکی خۆپیشاندەری سلێمانیان لەبەر دەرکی سەرادا خەڵتانی خوێن کرد. یەکەم کەس کە دەستەواژەی باکورییەکان (اهل الشمال)ی بۆ وەسفی کورد بەکارهێنا هەر ئەو مەلیکە بوو. یەکەم بەردی بناغەی تەعریب لە حەویجە قوتابییەکانی ئەو مەلیکە دایاننا، کاتێک یاسین هاشمی عەشیرەتە عەرەبەکانی دیوی رۆژئاوی دیجلەی لە رۆژەهەڵاتی دیجلە لە کەناری کەناڵە ئاوییەکەی حەویجە نیشتەجێکرد. 

بەداخەوە، ماوەیەکە ژمارەیەکی بەرچاو لە روناکبیران‌و خوێندەوارە رەخنەگرەکانی کوردستان هەڵوێستی پاسیڤ‌و بێموبالاتانە‌ لەسەر هاتنی هێزەکانی ئۆپەراسیۆنی دیجلە‌و لەشکرکێشییەکانی حکومەتی عێراقی لەخۆنیشاندەدەن، بەتایبەتی لەسەر لاپەڕەکانی فەیسبووک. لەژێر رۆشنایی ئەوەی لەسەرەوە باسکرا لەمەڕ هەڵوێستی منەویرەکانی کوردستان لە بیستەکانی سەدەی رابردوو هەڵوێستی هەندێک لە خوێندەوارەکانی ئێستای کوردستان لە حکومەتی هەرێم دەکرێت بڵێین خەریکە مێژوو بەشێوازێکی دیکەو لە زەمەنی ئەمڕۆدا دووبارە ببێتەوە. کەمنین ئەو منەویرە کوردانەی ئەمڕۆ کە لەبەر بوونی گەندەڵی‌و ناعەدالەتی‌و پاوانخوازی یەکێتی‌و پارتی خەریکن شوێنپێی هەمان منەویرەکانی بیستەکانی سەدەی رابردوو هەڵگرن‌. بە ئاشکرا یان بەنهێنی، راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بانگەواز بۆ پشتکردنە نیشتیمان/کوردستان‌ دەکەن‌و بێدەنگی لە هاتنی لەشکری مەلیکە نوێکەی عێراق، مالیکی،‌ بۆ کوردستان هەڵدەبژێرن. 

ئەو بۆچوون‌و عەقڵیەتەی ئەمرۆ لەناو هەندێک لە خەڵکە ناڕازییەکەی کوردستان‌دا هەیە، زیاتر لە یاری منداڵان دەچێت. بەداخەوە، ئەوان کوردستانی نیشتیمان وەک ماڵە گەورەیەک بۆ هەمووان نابینن، بەڵکو وەک ماڵە باجێنەی منداڵان دەبینن‌و پێیانوایە مادام ماڵەکە بە دڵ‌و ئارەزوی ئەوان نییە ئیدی وێرانیش بکرێت کێشە نییە.

هەندێک لە دەنگە ناڕازییەکان داوای بێدەنگی لە خەڵکی کوردستان دەکەن‌و جەماوەر سارددەکەنەوە لە هەڵوێست نواندن بەرابەر بە لەشکرکێشییەکەی حکومەتی عێراق. لێرە بە کورتی هەندێک لە هۆکارەکانی بێدەنگی‌ مینەویرە نوێکان لە هەرێم‌و حکومەتەکەی‌و پارتی‌و یەکێتی دەخرێنەڕوو و بەراورد دەکرێن بە بەدیلە هێرشکەرەکە. لەوێوە بۆمان دەردەکەوێت رەخنەکانی ئەو بەڕێزانە، سەرەڕای ئەوەی کە حاشاهەڵنەگرن، بەڵام ئێستا لەجێی خۆی نیە. چونکە بەراوردکردن‌و گۆڕینەوەی حکومەتە گەندەڵەکەی کوردستان بە لەشکرە کوردکوژەکەی عێراق نەک هەر ناحاڵیبوونێکی تەواوی بارودۆخەکانی پێوەدیارە بەڵكو هەڵەیەکی گەورەیەو  باجەکەی نەک هەر ئەوان بەڵکو هەموو خەڵکی کوردستان بە نەوەی ئێستاو دوارۆژەوە دەدات. 

راستە ئەو هێزی پێشمەرگەیەی ئێستا لە کوردستانە هێزێکی حیزبی‌و دڵسۆز بە پارتی‌و یەکێتییە زیاتر لەوەی بە نیشتیمان. ئەو دوو حیزبە کە بیست ساڵە حوکمڕانی ئەو هەرێمەن نەیانتوانیوە ئەو هێزە حیزبییە بکەن بە هێزێکی پرۆفیشناڵ‌و رێکخراو لە دەزگایەکی نیشتیمانیدا. بەڵام، ئینگلیز گوتەنی بەڵامێکی گەورە، داخۆ بەدیلی پێشمەرگە لەشکرو سوپا داگیرکەرەکەی عێراقە یان لەشکرو سوپایەکی نیشتیمانیی-کوردستانیی. وەک چۆن ناکرێت جیاوازییەکانی ئەو لەشکرەی مەلیک مەحمود رابەرایەتی دەکردو لە بەردەقارەمان‌و جاسەنە بەرگری لە کوردستان دەکرد لەگەڵ ئەو سوپا داگیرکەرەی کە لە عێراقەوە هێرشی دەکردە سەر مەملەکەتە ساواکەی کوردستان، بەهەمانشێوە، ناکرێت جیاوازییەکانی نێوان هێزی پێشمەرگەی یەکێتی‌و پارتی لەگەڵ لەشکرێکی داگیرکەری عێراقی جۆشدراو بە بیری عروبە‌و کۆنەپارێزیی‌و شیعەگەرایی نادیدبکرێت. ئەو لەشکرەی لەو ڕۆژەی دامەزراوە، لە ١٩٢١ دا، تا ئێستا لەهەر شوێنێک بوون‌و دەسەڵاتی هەبووبێت لەوێدا کوردکوژی‌و پاکتاوی رەگەزی نەرێتی رۆژانەی بووە. ئەم راستییە لە هێرشەکانی ئەو سوپایە بۆ سەر مەملەکەتەکەی شێخەوە دەردەکەوێت، تا دەگاتە هێرشەکانی سەر ناوچەی بارزان‌، هەروەها هۆسەکانی حەرەس قەومی‌و رەشکوژییەکانی ١٩٦٣ و لەوێشەوە بۆ ناپاڵم باراندنە سەر قەڵادزێی‌و پێنجوین‌ لە ١٩٧٤و خاپورکردنی گوندەکانی سەر سنور لە ١٩٧٨و عەمەلیاتە بەدناوەکانی ئەنفال‌ لە سەرتاسەری کوردستان لە ١٩٨٨ تا دەگاتە دەرپەڕاندنی کوردانی جەلەولاو سەعدییە لە ساڵی ٢٠٠٨ تا ئێستا. 

حکومەتێکی گەندەڵ ئیدارەی هەرێمی کوردستان دەکات. ئەمە راستییەکی حاشاهەڵنەگرە، بەڵام بەدیلی ئەو حکومەتە گەندەڵە، حکومەتە کۆنەپەرست‌و غەرەقبوو لە گەندەڵییەکەی بەغدا نییە. بەڵکو بەدیلی ئەو هەوڵدانە بۆ پێکهێنانی حکومەتێکی نیشتیمانی‌و شەفاف‌و بەرپرس لە ئاست داواکانی خەڵکی کوردستان لە هەرێمدا. حکومەتێک کە پەیوەندییەکانی لەگەڵ خەڵکدا لەسەر بنەماکانی ماف‌و ئەرك رێکخستبێت‌و چەمکی هاوڵاتیبوون نەک حیزبیبوون کۆڵەگەی سەرەکی پەیوەندییەکانی نێوان حکومەت‌و هاونیشتیمانییەکانی بێت. 

کوردستانیان لەم کێشەیەی ئەمڕۆ لە ئارادایە ئیختیاریان لە نێوان دەوڵەتێکی داگیرکەری-دژە-کوردی، مەزهەبیی-ئیسلامیی دژە-مەدەنییەتی، ئۆتۆریتاری دژەدیموکراسیدایە لەگەڵ دەسەڵاتێکی خۆماڵی دزی نامەسئول کە وەک پێویست ئازادیی لە کوردستاندا فەراهەمنەکردوەو عەدالەتی ئیجتیماعی پەیڕەوناکات. 

لەبەر ئەوەی گەندەڵی بۆتە وێردی سەر زمانی هەموو خەڵک، با گەندەڵی بکەین بە پێوەر بۆ ئیختیارکردن لەنێوان حکومەتی هەرێم‌و حکومەتی عێراق. هەموو داتا فەرمی‌و نافەرمییەکان ئەوەمان پێدەڵێن کە دیاردەی گەندەڵی لە عێراق زۆر بەربڵاوترە لەوەی لە هەرێمدا هەیە. بەپێی پێوەری جۆرناڵی فۆرین پۆلیسی لە ٢٠١١ دا عێراق نویەمین دەوڵەتی فاشیلە لە کۆی ١٧١ دەوڵەتدا، ئەمە لەگەڵ ساڵی ٢٠١٠ دا دوو نمرەش هاتۆتە سەر دەنا حەوتەم بوو. دیارە دیاردەی گەندەڵی یەکێک لە پێوەرەکانە. ئەگەر کوردستان وەک دەوڵەت مامەڵەی لەگەڵدا بکرایە ئەوا بە دڵنیاییەوە زۆر لە سەرەوەی عێراق دەبوو.   

لە راستیدا هەرچی پێوەری دیموکراسی‌و ئازادی‌و عەدالەت‌و رەفاهییەت لەم دنیایەدا هەیە بەکاربێنین ئەوا هەر هەرێمی کوردستان، بەو حکومەتە خراپەشیەوە، لە بەغدا دەباتەوە. بۆنمونە:  رەفاهیەت لە کوردستان باشترە لەوەی بەغدا. خەڵکی بەغداو باشوری عێراق خۆیان شایەتی ئەوەن بەوەی کە لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا چ بۆ سەردان وەک توریست چ بۆ سەرمایەگوزاری وەک سەرمایەگواز سەدان کەس لە باشورو ناوەڕاستی عێراق روویان لە کوردستان کردوە. ڕێژەی بێکاری لە کوردستان زۆر کەمترە لەوەی لە ناوچەکانی دیکەی عێراق بەرچاو دەکەوێت. سەلمێنەری ئەم راستییە بوونی ئەو هەزاران هەزار کرێکارە عەرەبەیە کە ڕوویان لە هەرێم کردوە بۆ کارپەیداکردن. خەڵکی کوردستان بەدەست خراپی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنن بەڵام ئاستی خزمەتگوزاری لە کوردستان سەدان جار باشترە لەو خزمەتگوزارییەی لەژێر سایەی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراقدا پێشکەش بە عێراقییەکان دەکرێت، بەتایبەتی لەوەتەی کوردستان حکومەتی خۆماڵی هەیەو لە دەست گیروگازی حکومەتەکانی عێراق نەجاتی بووە. دەیان عێراقی بە نوسەرانی ئەم دێڕانەیان ڕاگەیاندوە کە هەولێرو سلێمانی‌و دهۆک بە هیچ شێوەیەک بە بەغداو ناسرییەو حلە بەراوردناکرێن چونکە شارەکانی کوردستان زۆر لەوان پێشکەوتوترو قەشەنگترن.  

راستە ئازادی تاک‌و دەستەجەمعی لە کوردستان سنووردارە، بەڵام بەدیلی نەبوونی ئەو ئازادییە فراوانەی کە شایستەی تاکی کوردستانی بێت، حکومەتەکەی مالیکی نییە، بەڵکو کوردستانێکی دادپەروەرترو ئازادترە. هەرێمی کوردستان بەو دەسەڵاتەی کە ئێستا فەرمانڕەوایە‌و حکومەتی عێراقی بەو حوکمەی کە ئێستا لە دەسەڵاتیدایە بەراورد بکەین جیاوازییەکان دەبینین‌‌و پارسەنگ بە ڕوونی لارە بەلای هەرێمەوە. هەر بۆنمونە: یەک، عەرەب لە کوردستان ئازادترن لەوەی کورد لە بەغدا. کورد لە بەغدا هەڕەشەی دەرکردنی لێدەکرێت کەچی عەرەب کە دێت بۆ کوردستان پێشوازی لێدەکرێت. ئەمە ئاستی قەبوڵکردنی ئەوی دیکە لە کوردستان نیشاندەدات‌‌و رەشکردنەوەی ئەوی دیکەش لە بەغدا دەخاتەڕوو. دوو، ژن لە کوردستان یەکسانترن بە پیاو لەوەی لە ژن لە بەغدا. ژنان لە بەغدا بەزۆر حیجابیان لەسەر دەکرێت‌ کەچی لە کوردستان ئازادن، لەچک بپۆشن یان نەیپۆشن. سێ، مەسیحییەکان لە کوردستان ئازادترن لە پراکتیزەکردنی ئایینەکەیان لەوەی لە بەغدا. لە راستیدا مەسیحییەکان لە بەغداو ناوچەکانی دیکەی عێراق دووچاری پاکتاوی ڕەگەزیی‌و دەرپەڕاندن بوونەتەوە. کاتێکیش پەنا بۆ کوردستان دێنن هەموو باوەشەکان ئاواڵایە بۆیان، چ باوەشی خەڵک بێت چ هی حکومەت. چوار، عەلمانییەکان لە کوردستان ئەگەر نەڵێین لە دەسەڵاتن دەتوانین بڵێێن خاوەن نەفوزترن لەوانەی لە بەغدا. حکومەتی هەرێم شەرمنانەش بێت جارجار بەخۆی دەڵێت عەلمانی کەچی حکومەتەکەی عێراق نەک  هەر عەلمانی نییە بەڵکو ئیسلامییەکی مەزهەبییە. بۆیە لەکاتی ئیختیارکردندا دەبێت ئەم جیاوازییانە لەبەرچاوبگیرێت.

لەمانەش گرنگتر، کوردستان وەک نیشتیمان نەهاوتایەو نە دەکرێت هاوتاش بکرێت بە سیستەمە حوکمڕانییەکەی. لە هیچ شوێنێکی ئەم دونیایە بەرگریکردن لە سەروەریی نیشتیمان‌و مەترسی داگیرکردنی پەیوەست نییە‌و نابەسترێتەوە بە سروشتی ئەو سیستەمەی وڵات ئیدارە دەکات. حکومەتی هەرێم‌و سروشتی ئەو دەسەڵاتەی ئەمڕۆ لە کوردستان بەرقەرارە لەگەڵ نیشتیمان وەک زێدی کوردستانیان دوو شتی جیاوازن‌و تێکەڵکردنیان هەڵەیەکی کوشندەیە. بەرگریکردن لە نیشتیمان لەهەمبەر لەشكرێکی داگیرکەرو میراتگری ئەنفال‌و چێنراو بە کۆنەبەعسی‌و دەعوە مەزهەبییەکان هاوتا نییە بە بەرگریکردن لەوانەی کە ئەمڕۆ حوکمڕانی ئەم نیشتیمانە دەکەن. کوردستان ماڵە گەورەیەکەو هی هەموو کوردستانییەکە، چ ئەوانەی دەستیان بەسەر خێرو بێری ئەم نیشتیمانەدا گرتووە چ ئەوانەی لەلایەن دەسەڵاتەکەیەوە لێی مەحروم کراون. کوردستانیان هەموویان لە خاوەندارێتی مەعنەوی نیشتیمانەکەیان یەکسانن، بە داراو نەداری، بە حیزبی‌و ناحیزبی، بە مشەخۆرو رەنجدەری. 

لە کوردستانی نیشتیمان، ماڵە گەورەکە، دوو کاتی تەریب بە یەکدی هەن. یەکەم، کاتێک کە ماڵە گەورەکە دەکەوێتە ژێر هەڕەشە ئەوا بەرگری‌و پارێزگاریکردن‌ لەو ماڵە گەورەیە، تا دەگاتە ئاستی قوربانیدان، دەبێتە ئەولەویەتی سەرەکی هەموو هاونیشتیمانیانی. دووەم، هەموو کاتێک، بەتایبەتی ئەو کاتانەی هەڕەشەی دەرەکی نامێنێت، ئەوا چاککردن‌و رێکخستنەوە‌و سەرلەنوێ داڕشتنەوەو دابەشکردنەوەی سامان‌و ئەرک‌و ئیمتیازات لە ناو ئەو ماڵە گەورەیەدا ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانییەکانییەتی، چ بەوەی بەخۆیان پێیهەستن چ بە فشار خستنە سەر دەسەڵات.  

بەداخەوە کوردستانیان رێگەیاندا بارزانی‌و تاڵەبانی دەوڵەتی عێراق‌و سوپاکەی لە بناغەڕا دروستبکەنەوە. ئەوکات لە ئاست ئەو هەڵە ستراتیژی‌و گەورەیەی ئەو دوو سەرکردەیە بێدەنگ‌و بێدەربەست بوون. ئەمڕۆ نابێت رێگابدەن چارەنووس‌و پاراستنی کوردستان بەتەنیا لە ئەستۆی هێزەکانی ئەو دوو سەرکردەیە بن‌و ئەوان بریاری لەسەر بدەن. لە راستید دەبێت کوردستانیان بە جیاوازی ئایینی‌و نەتەوەیی‌و ئایدیۆلۆجی‌و بیروباوەڕیانەوە لە سەنگەری بەرگری‌و پاراستنی کوردستانی نیشتیماندا بن. 

جگە لە بەرگرییەکی دەستەجەمعی، کوردستانیان ئیختیارێکی دیکەیان لە پێشدا نییە. بەدیلی ئەم حاڵەتە داگیرکردنەوەی کوردستان‌و دووبارەبوونەوەی ئەزموونی ٨٠ ساڵەی رابردوو و روخانی ئەزموونی هەرێم‌و لەدەستچوونی هەموو دەسکەوتێکە. بوونی نیشتیمانێکی نیمچە ئازاد بە هەموو کەم‌و کوڕییەکانییەوە باشترە لە نەبوونی نیشتیمان‌و ژێردەستەیی‌و زەبوونی‌ لە ژێر دەستی شۆڤێنیزمی عەرەبی شیعەگەرا. ئەگەر کوردستانیان ئەمڕۆ ئامادە نەبن دڵۆپێک ئارەق بۆ بەرگری لە نیشتیمان برێژن، رەنگە لەداهاتوودا ناچاربن روبارێک لە خوێن لەپێناو دووبارە دابینکردنەوەی ئازادی‌و شێوە حوکمڕانییەکی وەک ئەوەی ئەمرۆ هەیە بڕێژن.

د. شێرکۆ کرمانج

توێژەری پۆست-دکتۆرا،

زانکۆی ساوس ئوسترالیا 

sherko9@hotmail.com  

ئارام ڕەفعەت

خوێندکاری دکتۆرا، زانکۆی ئەدلاید، ئوسترالیا

aramrafaat07@yahoo.com