دەستوورنامە وسیستمی دەستووریی یان بەردەوامیی سیستمی گەندەڵیی و …؟
پرسی دەستوور لای من پرسێکی ویژدانیی، رووناکبیریی، دیمۆکراتی نەتەوەیی گرنگەو بۆیە ئەو هەستە بەهێزەم دەربارەی هەیە و بەم زمانەش دەنووسم.
یەکەم پاڵنەرو خواستم بۆ خۆکاندیدکردنم لە ٢٠٠٩ دا ئەوە بوو ولاتەکەم بکەمە خاوەنی دەستوورێكی دیمۆکراتی و سیستمی سیاسیی موئەسسەساتی دامەزرێنم کە ناوەرۆکەکەی:
* سەروەریی گەل و
*دەسەلاتی هەرە بالاو چاوگەیی (مەرجەعیی) پەرلەمان و
*لامەرکەزییکردنی ئیدارەی پارێزگا وناوچەکان و
*حوکمی یاساو یەکسانیی هاولاتییان و هاوبەشییان لە ولاتەکەیاندا و
*داپەروەریی کۆمەلایەتی راستەقینەو کرداریی رۆژانە بێت.
شانبەشانی ئەمانەش:
* سەندنەوەی داهاتی ولات لە دزو داگیرکەرو گەندەلانی ناوخۆو
*بەکارهێنانی بۆ نەتەوەسازیی و دروستکردنی ولات بە بنیاتنانی بەهێزترین ژێرخانی ئابووریی کشتوکالیی و پیشەسازیی،
*پێشکەوتنی تەکنۆلۆجی و
* دروستکردنی باشترین سسیستمی تەندروستی و
*دەرفەتی مەشق و راهێنان و پەروەردەو پێگەیشتن بۆ نەوەکانمان کچ و کوڕ.
بۆیە من لە مەسەلەی دەستووردا لەگەل ئەوەم کە دەستوور تا بکرێ دیمۆکراتی بێت بەلام دەستووری هیچ ولاتێک لە لە دایکبوونی یەکەمیدا نموونەیی و تەواو نەبووە دوایی چەند جار بە پێی پێویستییەکان هەموار کراوەتەوە وەک دەستووری ئەمریکا. لەلایەکی تریشەوە گەر رەخنە لە دەستوور ببێتە بیانوو کە دەستوور بکرێتە بابەتێکی موزایەدەو سەودای پشتپەردەی حیزبیی و لە ئاکامدا کوشتنی ئەم دەرفەتە بۆ رێفراندۆم لە سەر دەستوور یان دواخستنی خوا دەزانێ بۆ ٢٠سالی تریش، ئەوا دیارە من گەڕانەوە بۆرای خەلک و رێفراندۆمی دیمۆکراتیی و بوون بە خاوەن دەستوور لە دیکتاۆرییەتی بێدەستووریی و سازانی حیزبیی بە دروستترو راستتر و هەنگاویکی دامەزرێنەری گەورە دەزانم.
بۆچی بوونی دەستوور لە نەبوونی باشترە؟
١.ئیرادەی بە کۆمەڵی نەتەوە:
دەستوور یانی خواستی نەتەوەیەک، گەلێک، کە هەیەو خاک و ولاتی هەیەو دەیەوێت سەروەری خۆی بە سەر ولاتەکەیدا بسەلمێنێت. بۆیە دەستوورنامەێک بۆ کوردستان چوارچێوەیەکی رەوایی یاسایی بە خاوەنێتی کورد بۆ خاکی کوردستانەکەی دەدات کە لە خواست و بڕیارو دەنگدانی ئازادی خەلکەوە سەرهەلدەدات. لەم گۆشەوەیە بوو کە دەولەتی عێراق و ئێران و تورکیا ورەنگە ئەمریکاش جاری پێشوو دژی بریاردان و دەنگدانی رێفراندۆمیی لەسەر دەستووری کوردستان بوون و ئێستاش رەنگە هەندێ لایەن هەر بەم سۆنگەوە دژایەتی بکەن.
٢. عەقڵی سیاسیی بەکۆمەڵ:
دەستوور دەربڕی عەقلی بەکۆمەلیی گەلێکە کە هاونیشتمانن و لەو نیشتمانەدا وەک مرۆڤ و وەک هاولاتی یەکسانن و خاوەنی ئازادیی و ئەرک و مافی یاسایین و یەک دەستوورنامەو یاسای بنەڕەتی وەک هاوپەیمانییەکی کۆمەڵایەتی کۆیان دەکاتەوە. بەم پێیە دەستوور سەلمێنەری مافی هاوڵاتێتی و هاوبەشییە لە نیشتماندا. بەندەکانی دەستوور بەرجەستەی ئەم پرینسیپە دەکەن ژیان و ماف وئازادیی و کەرامەتی هاولاتی و دەرفەتی یەکسان بۆ هەموویان دەپارێزن.
دژایەتی دەستوور مانای دژایەتی مافی مرۆڤی کوردە لە خاک و شارو گوندو دەڤەرەکانیدا. مانای گالتەکردنە بە کەرامەتی ژن و پیاوی کورد، مانای بێهیواکردنی نەوەکانی داهاتوومانە کە هیچ زامنێک وبیر و بەندنامەو بنەمایەک نییە وەک هاولاتی بە خاک و وڵاتەکەیانەوە ببەستێتەوە.
٣. دەستوور حکومەت دەکا بە حكومەتی خەلک .
دەستوور رێکخەری پێوەندی نێوان دەسەلات و گەلە، دەسەلاتی گەل و گەلی خاوەن دەسەلات، بۆیە هەموو دەستوورێک سەروەری بالا بۆ گەل دەگێڕیتەوەو و رەوایی دەدا بە حکومەتێک نوێنەری هەڵبژێردراوی گەل و ئەنجامی پرۆسەی دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەلات بێت.
نەبوونی دەستوور مانای وایە هیچ بنەمایەک بۆ دەسەلات نییە. هیچ ڕێوشوین و سنوورێک نییە، هیچ دەزگاو میکانیزمێکی چاودێریی ولێپرسینەوە نییە: گەندەڵ و گەوادەکان، سەرسەری و بەربەرییەکان ، دزو داگیرکەرەکان، بەردەوام دەبن لە دزیی، داگیرکاریی، داوێنپیسیی، ژێرپێدانی یاساو ویژدان و ئەخلاق بە بێئەوەی کەس هەبێ لێیان بپرسێتەوە.
٤. دەستوور دایکی یاساکان و دامەزاروەی دامەزراوەکانە:
دەستوورنامە یاسانامەی بنەڕەتییە، واتە دایکی یاساکانەو دەبێتە چاوگەی دەسەلاتی (مەرجەعی) بنەڕەتی رێبەریکرن و روونکردنەوەی بنەما یاساییەکان. ئەرکی پەرلەمان لە ولاتانی دەستوورداردا، پاسەوانیکردن و پاراستنی دەستوورو بنەما دەستوورییەکانە،. پەرلەمانی بێ دەستوور ، وەک ئەوەی هەرێم، پەرلەمانێكی زۆلە و دەبێتە فشەخانەو پێڵاوخانە و پاکانەی دەسەلاتی ستەمگەریی.
٥. دەستوور جیاکردنەوەی دەسەلاتەکان و بەرپرسیارییەکانە
بە دەستوور ئەرک و بەرپرسیارێتی و دەسەلاتی دەزگاکان: پەرلەمان، حکومەت، دادگای دەستووریی و داواکاری گشتی و دادوەریی، دیاردەکرێن و روون دەکرێنەوە. بە بێ دەستوور دەسەلاتەکان لە ڕیگەی مافیای حیزبی و کەسانی هەلنەبژێردراوو سەپێندارو گومانلێکراو بە تێکەل و پێکەلی و بێسەروبەری بە پێچەوانەی بەرژەوەندی دامەزران و ئاشتی کۆمەلایەتی و کۆمەلگای مەدەنی و پێشکەوتنی ئابووریی و کۆمەلایەتی پراکتیس دەکرێن.
دیکتاتۆریەتی دەستووریی باشترە لە نەبوونی دەستوور ودیکتاۆری قەرەقوشیی کە لە ئیرادەی خیانەت و تاوان و دزیی و داگیرکارییەوە دروست بووبێت، وەک تا ئێستا لە کوردستان هەیە. چونکە هەر نەبێت دەسەلاتە دیکتتاۆرییەکان گەر هەبن لە دەستووردا دەستنیشانکراون و خەلک دەنگیان بۆ دەدا یان نا. لە لایەکی ترەوە میکانیزمی دەستووریی و پەرلەمانی بۆ هەموارکردنەوەو گۆڕین و لابردنی ئەو ماددانە بەدەستەوە دەبێت کە زۆربەی خەلک نایەون.
بیگومان، دەستوور گۆچانێکی سیحریی نییە و هەموو ئەو شتانەی سەرەوە ناکات.
دەسەلاتێکی دیکتاتۆری یان دیمۆکراتی لە ئەنجامی دەنگدانی دیمۆکراتی خەلک و دەستوورێک کە خەلک بە رێفراندۆمی ئازاد قبولی بکات یان نەکات بێگومان سەد قات باشترە لەو سیستمەی گەوادیی سیاسیی کە ٢٠ سالە لە کاردایەو وڵاتیکی کردۆتە گەندەڵخانەو میللەتێکی کردۆتە قوربانیی. ئەویان هەر بە پێی دەستوورو پرۆسەو میکانیزمە دیمۆکراسییەکە دەتوانێ بگۆڕدرێ، ئەمیان قەت ناگۆڕدرێت.
٦. بیانووی گەڕاندنەوەی دەستوور بۆ پەرلەمان؟ کام پەرلەمان؟
داوا دەکرێت دەستوور بگەرێندرێتەوە بۆ پەرلەمان هەر وەک پەرلەمان گەورەترین مەرجەعی دیمۆکراتی و رەمزی ئەخلاقی و قەلای پاراستنی ماف وکەرامەتی گەل بێت. کامە پەرلەمان؟ تەنیا سێ نموونە:
*دەسەلات چاوی ٣٠ کەس کوێر دەکات و حەوت کەس چاوی دەردەهێنرێ، پەرلەمانی هەر ولاتێک بووایە بینایەی پەرلەمانی هەلدەگێرایەو ئۆقرەی نەدەگرت تا وەزیری تەندروستی و سەرۆک وەزیران ئیستیقالەیان پێدەکراو دەدرانە دادگا؟ پەرلەمان چی کرد، چی وت؟ کام لە سەرانی ئۆپۆزیسیۆن هاتنە سەر تەلەفزیۆنە حیزبییە چەواشەکارەکانیان و پەرۆشێکیان بۆ قوربانیان دەربڕی و داوای دەرکردنی وەزیرو بەرپرسیارانی تەندروستی و موحاسەبەی سەرەکوەزیرانیان کرد؟ لە ولاتاندا وەزیری تەندروستی رەمزی ژیان و تەندروستی و ویژدان و ئەخلاق و بەتەنگەوەهاتنی ژیانی هەموو تاکیكی کۆمەلە. لە بەربەرستانی ئێمەدا پیسترین و گەندەڵترین و نائینسانییترین وەحش وەزیرەکانی تەندروستیین و کەسیش نەبووە ئەو وەحشانە ببەستێتەوە.
*نێچیروان بارزانی بێباکانە هەرو ەک باسی مێوژخواردن بکات دەلێ حکومەتی هەرێم سنوورەکانی لە سەر کوردی خۆراوا داخستووە چونکە لە سیاسەتی هەندی هێزی ئەوێ رازی نین؟ ئەمە دووبارەکردنەوەی هەمان ئەزموونی داگیرکردنی داهاتی ئیبراهیم خەلیل و گەمارۆی ئابووری خستنە سەر ناوچەی سلێمانی یە کە بووە هۆی هەژاریی، خۆکوشتن، کۆچی بەکۆمەل، لەشفرۆشیی، پەرەسەندنی ئیسلامی توندرەو، برسیتی مندال و خێزان، هتد کەچی ئەوەتا دیسان بنەمالەی بارزانی خیانەتکارانە هەمان سیاسەتی نانەتەوەیی نائینسانیی بەرامبەر کوردی خۆراوا بەکاردێنن و دەنگێکی پەرلەمان و یەکێتیی و ئۆپۆزیسیۆنی مونافیق نابیسین.
* لە ئەنجامی سیاسەتی گەندەڵیی و گەوادیی ٢٠ سالەی دەسەلاتی کوردییدا دەیان هەزار ژن کوژراون و سووتاون و ئەمە خراپتریش بووە. راپۆرتێکی تازەی بی.بی.سی ، هەموو رۆژێ بەلای کەمەوە ژنیک لە هەرێم هەولی خۆکوشتن دەدا
[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7235021.stm
ئامانجی هەموو دەسەلاتێک پێشکەوتنی کۆمەلایەتییە کە جەوهەری ئەوەش پێشکەوتنی ژن و دەوری ژنە لە کۆمەلدا. لە بەربەرستانی گەندەلیی و گەوادیی حیزبی کوردییدا، [کۆمەلایەتی] یانی کێشەی کوشتنی ژن. دوای ٢٠ سال لەو تاوانە بێ ژمارانە کوا پرۆگرام و دەوری پەرلەمان و حیزبەکانی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ئەولەویەت دان بەم کێشانە؟
با بڵیین ئەوە دەستوور گەرایەوە بۆ پەرلەمان، هەر ئەو حیزبانەی پەرلەمان نەبوون ، جگە لە گۆران، کە بریاری ئەو دەستوورەیان دا؟ ئایا کە دیسان پارتی و یەکێتی لە بەر رێکەوتنی ستراتیجی یان ناستراتیجی ببنەوە یەک هەر هەمان ئەنجام نابێت؟
٧.سازانی حیزبیی دەستووریی و یاسایی نییە و جۆرێکە لە گەوادیی سیاسیی
لەدەستووری هیچ ولاتێکدا بەندو ماددەیەک نییە بە ناوی هاوسازانی حیزبیی. دەستوور ئیرادەی گەل دەردەبرێ و سەروەری گەل دەسەلمێنێ لە بەر ئەوە هەموو گرفت و ئیشکالێک تەنیا بە پرۆسەی دەستوریی و دیمۆکراتی روونکارو ئاشکرا و لە چارەسەری دواییدا بە گەرانەوە بۆ رای خەلک وەک هەڵبژاردنی نوێی پێشوەخت، یان رێفراندۆم یان هەلبژرادنی گشی ئاسایی جێبەجێ دەبێت.
راستیی سازانی حیزبیی جۆرێکە لە گەوادی سیاسیی: گەوادی کردنە بە دەنگی دیمۆکراتی خەلکەوە، بە مافەکانی مرۆڤیی و هاونیشتمانیی خەلکەوە، بە ژیانی خەلک، زەویو سامان وملکومالی خەلک، بودجەو پارەو داهاتی خەڵک، پەروەردەو پاشەرۆژی خەڵک، تەندروستیی و تواناو تەمەنی خەلک، دەنگ وبیرراو بریاری خەلک، دەزگاو دامەزراوەکانی خەلک.
گەوادیی سیاسیی هەرگیز ناتوانێ و نابێت جێگەی دەسەلاتی دیمۆکراتی گەل بگرێتەوە.
٨.دەستوور پێوسیتی بە هەموارکردنەوە باشتر کردن هەیە
ئەمە دروستە و پێویستیی بەوە هەیە دەستوورەکە دیمۆکراتیتر بکرێ و باشتر بکرێ، بەلام کێ بیکا: حیزب؟ ئەوە پێویستە لێژنەیەکی دەستووریی ىسەربەخۆی پرۆفێشنالڵ و خاوەن زانست و ئەزموون و ئەمانەت و شەرەف بیکات نەک ببێتە ماددەی سەودای حیزبیی. گەر ئۆپۆزیسیۆن راستی بکرادیە دەبوو دەمێک بووایە خۆی ئەو جۆرە لێژنەی دروستکردبایەو خەبیری دەستووریی لە دەرەوەش هێنابان.
هەرچۆنێک بێت، پێویستە رێفراندۆم لە سەر دەستوور پێش هەڵبژاردن بکرێت. گەر ئۆپۆزیسۆن ئەم دەستوورەیان بەدڵ نییە فەرموون با ئەوان رەشنووسی ئەو بەدیلە پێشکەشی خەلک بکەن کە دەیانەوێت رێفراندۆمی لە سەر بکرێت، بەلام رێگرتن لە دەستوور بێ پێشکەشکردنی بەدیل بۆنی خیانەت و تاوان و سەودای سیاسیی ناشیرینی لێ دێت. گەر لایەنەکانی ئۆپۆزیشن راست دەکەن، با داوا نەکەن دەسەلات سازان لە سەر دەستوور بکات، با دوای چوار ساڵ پێکەوە بوون لە ئۆپۆزیشن بوون، خۆیان سازان لە سەر چوار خاڵ بکەن و بڵێن ئەمە ئەم دەستوورەیە کە ئێمە پیی رازین و دەمانەوی بخرێتە دەنگدانی رێفراندۆمییەوە.
با لە جیاتی دانیشتنی گوماناوی پشتپەردە پرسی دەستوور دابەزێننە ناو جەماوەر: جەماوەری حیزبەکانی خۆیان و شەقامی کوردیی بە گشتیی و خەلک لە گرنگیی و پێویستی و پیرۆزیی بوونی دەستوور هوشیاربکەنەوەو رٶشنبیریی دەستووریی و یاسایی لە هەموو کۆلان و شەقام و قوتابخانەو کۆمەلگایەکدا بلاو بکەنەوە. بەلام ئەوا سەرپێی و نابەرپرسیارانە رەتکردنەوەی دەستوور بە ناوی هەموار کردنەوەو سازانی نەسازان خیانەت وتاوانێکی گەورەیە.
٩. موغامەرەی بارزانیی و ترسنۆکی ئۆپۆزیشن
بەراستی ئەو پەری جەهالەت و ناماقوڵییە داوای بارزانی بۆ رێفراندۆم لە سەر دەستوور بە ٣١ ی ئاب بەراورد بکرێت. چەواشەییش تا ئەم ئاستە؟ بە باوەری من بارزانی خەتەربازییەکی خەتەرناک بۆ خۆی دەکات کە داوا دەکات دەستوور بخرێتە رێفراندۆمەوەو دیسانەوە سەرۆکی هەرێم راستەوخۆ لە لایەن خەلکەوە هەڵبژێردرێت. ئەمە ٣١ ی ئاب نییە. من لە راستگۆیی بارزانی بە گومانم، بەلام بریارەکە بۆ هەر دوو پرسەکە بڕیارێکی دیمۆکراتی راستە. ئەوە تۆپی بریاری دیمۆکراتی و گەڕانەوە بۆ دەنگی خەلک و شەقامی کوردیی لە گۆرەپانی ئۆپۆزیسۆن و یەکێتی یە، گەر ئەوان راست دەکەن، و یەک هەلوێستن لەم پرسەدا، لە چی دەترسێن؟جاری پێشوو وەک یەکێتی خۆی باش دەزانێت، بارزانی تەنیا بەهۆی تەزویرەوە لە هەولێرو دهۆک و بێدەنگیی یەکێتی لەو تەزویرە، توانی خۆی بە براوەدابنێت؟ ئەمجارە، گەر یەکێتی لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆن لە هەر دوو پرس هاورا بێت دەتوانن فەشەل بە بارزانی بێنن؟ ئەی بۆ نایکەن؟ بەلا ئایا ئەوە بەراستی ئەوەیە مەبەستییان یان ترسان لە دەستورو یاسا وموئەسسەسات، یان هەوڵدان بۆ هێشتنەوەی دەسکەوت و دەسەلاتە گەندەڵکارییەکانیان؟
١٠ کێشەی کات و تەکنیک:
دەسەلاتی کوردی باکی کات و خەلکی نییە. بچوکترین مەسەلە بە سەدان کۆبوونەوەو چەندین ساڵ حەل نابێت. جا هەموارکردنەوەی دەستوورو سازان لە سەری بە دووسێ حەفتە تەواو دەبێت؟
هەندێ لە ئۆپۆزیسیۆن و گەرەلاوژچییەکانیان دەلێن دەستووری کوردستان دیکتاتۆرییەت دروست دەکا، هەر وەک تا ئێستا دیکتاۆرییەت لە کوردستان نە بووبێت، یان دەلێن بۆ یەک کەس نووسراوە و خۆیان ئەوەندە بە لاوازو بچووک دەزانن کە وای دادەنێن بارزانی هەتاهەتایە دەمێنێتەوە. گەر یەک کەس دەیەوێ دەستوور دیکتاتۆریی بێت فەرموو وەرنە مەیدان و مەهێڵن ئەو کەسە هەڵبژێردڕێتەوەو کێشەکە حەل دەبێت. بەلام وەک ئینگلیز دەلێ: ئەوان منالەکەش لەگەڵ ئاوی حەمامەکە فڕی دەدەن. بۆ یەک کەس دەیانەوێت دەستوور بکوژن.
کورتترتن، راستترین، یەکلاییکەرەوەترین رێگە گەڕانەوەیە بۆ رای خەلک لە رۆژی رووناکدا و با بۆ یەک جار مونافەسەیەکی دیمۆکراتی راست و شەریفانە بکرێت و ڕێفراندۆم لە سەر دەستوور بکرێت ئەوسا بە پێی ئەنجامی ئەوە هەلبژاردنەکان بکرێن.
د. کەمال میراودەلی