Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
تۆفانی چاو … 4….كارا فاتیح

تۆفانی چاو … 4….كارا فاتیح

Closed
by June 20, 2013 گشتی

 

 

 

بەشی چوارەم

 

 

چاوپیسی و

ئاستی كاریگەریی بۆ سەر هەریەك

لەو كۆمەڵە خەڵكانە

ئەگەر هەموو ئەو قسە و باس و بۆچوون و قەناعەتانەی خەڵك لەسەر چاوپیسی هەیان بوو یاخود هەیانە، ڕەت بكەینەوە و بە لامانەوە هیچ بایەخێكی ئەوتۆیان نەبێت، لەمەشەوە باوەڕبوونی هەر كەسێك لە هەر سەردەمێكدا بەم دیاردەیە بە خورافی و ناواقیعی بزانین و ئەوەی هەیە و ئەوەی هەبوە زۆر بە سادەیی بیكەینە بۆچوونگەلێكی خەڵكانی ناهۆشیار و دواكەوتوو و بێ‌ ئاگا لە زانست و بیری هاوچەرخ (وەك چۆن ئەم قسانە لە مێژە سروشتێكی سواویان وەرگرتوە و هەموو نیمچە خوێندەوار و نووسەرێكی تەقلیدی و داڕشتننووسێك دەتوانێت لە زۆربەی بۆنە و شوێنە جیاجیاكاندا بە ئاسانی و بێ‌ هیچ خۆماندووكردن و بەشوێنداچوونێك ئەم بۆچوونانە بێ باكانە هەڵڕێژێ و بیانكاتە دەمامك و بە هۆیەوە دەموچاوێكی تر بۆ خۆی دروست بكات.) ئێمەیش بەم شێوەیە سەیری ئەم دیاردەیە بكەین و بیخوێنینەوە، بەڵام ئەم باسە هەروا بەئاسانی لێرەدا كۆتایی نایەت و دەبێت دان بەوەدا بنێین ئەخلاقی زانستی و ویژدانێكی زیندوو و ڕاستگۆیانە ئەمە وەك دەرئەنجامێكی زەق و یەكلاكەرەوەی خێرا و بێ‌ هیچ ڕۆچوونێك قبووڵ ناكەن و لە وەها هەڵوێستێكمان خۆش نابن، هاوكات بەردەوامی و مانەوەی باوەڕبوون و ئامادەییی ئەم دیاردەیە لە دەروونی زۆر كەسدا و بەیانكردنی لای زۆرانی تریش لەوێ‌ ڕاوەستێ‌، هەر بۆیە مادام تا ئەم جێیە هاتووین و تووشی ئەم بڕیارە یان بڕیارانە بووین، پێویستە لەسەرمان زوو كۆڵ نەدەین و بزانین ئەم قسانە لە كوێوە سەرچاوە دەگرن و بۆچی خاوەنانی ئەم هەڵوێستانە بەو ئاسانییە دێن و بێ‌ بنكۆڵكردن و هەڵكۆڵین بەسەر ڕووبەری دیاردە و شتەكاندا بە ئاسانی دەڕۆن و ڕادەكەن و دوا بڕیاریش زۆر بە موتڵەقی دەدەن.

پێویستە هەتا دەتوانین بە دەستی خاڵی نەگەڕێینەوە، كارێكی زۆر پڕ بایەخ دەبێت، ئەوە بسەلمێنین ئەم دیاردەیە، كەوا لە دێرزەمانەوە سەری هەڵداوە و ئێستا لە زۆر شوێن و لای زۆر چین و توێژی كۆمەڵگاكان لە ئارادایە، گەر وەك هەر دیاردەیەكی دیكەی ئەم سەردەمە نەشیبینین و بەو شێوەیە زۆر زەق و ئاشكرا نەبێت، هەر شوێن و قورساییی خۆی هەیە و بە چەشنێك نابینرێت كە گرینگیی خۆی لەدەستدابێت، پێویستە بپرسین و بە بێ وەڵامی یان بە وەڵامێكی سادە و ڕووكەش ڕازی نەبین، بپرسین بە چ پێوەرێك و چۆن ئەم دیاردەیە خورافییە و تەنها خەڵكانی ناهۆشیار و دواكەوتوو بڕوایان پێیەتی؟ بپرسین ئەم تێڕوانین و بڕیارانە تا چەند خاوەنی ڕۆچوون و قووڵایین و تا چەندیش ڕووكەشگەرا و ڕواڵەتییانەن. ئەم پرسیارە یاخود ئەم پرسیارانە چەندێ‌ سادەیش بن هەر جێی خۆیەتی جەختیان لێ بكرێتەوە و هەرگیز بە بیانووی سادەیییەوە خۆمان لە قسە و باسی بابەتگەلێكی پێویست و هەستیار نەدزینەوە، یاخود بە شتی بێ بەها خۆمان هەڵ نەخەڵەتێنین (هەروەك چۆن گەلێك جار و لە چەندان كات و شوێنی گرینگ و پڕ بایەخدا ئەم خوە بۆتە بەشێك لە كارەكتەر و سیمای كەسێتیمان، بە جۆرێك لەبەردەم زۆر پرس و قەیران و ڕووداوی ئاسایی و نائاسایی و تەنانەت هەستیاریشدا، وا ڕاهاتووین یان دەمانەوێت خۆمان وا ڕابهێنین بێ‌ بایەخیی بابەتەكە و سادەییی پرسیارەكان بكەینە دەمامكێك بۆ پەنهانكردنی هۆشیاریی ناكامڵ و بیری تەنكمان لەسەر ئەو بابەتە.) بۆیە پێویستە هەر بەوەشەوە لەم شوێنەدا نەوەستین و بپرسین، ئەی باشە كە باوەڕپێبوونی هیچ بنەمایەكی نییە، چۆن و لە كوێوە ئەم دیاردەیە سەری هەڵداوە؟ دواتر كە سەریشی هەڵداوە، چۆن بڵاوبۆتەوە و چۆنچۆنیش ئەو هەموو میللەتانەی سەر گۆی زەمین هەر لە دێرزەمانەوە چاوپیسییان وەك دیاردەیەكی واقیعی قبووڵ كردوە و پەیتاپەیتا ڕووداوی نێزیك و نموونەی زیندوو و بەڵگەی هەمەجۆریشیان بۆ بوونی چاوپیسی و چاوە پیسەكان هێناوەتەوە و بە درێژاییی ئەو هەموو سەردەم و قۆناغە دوور و درێژ و جیاوازانەی مێژووی مرۆڤایەتیی ئەم جۆرە بیركردنەوەیە لەسەر ئەم دیاردەیە هەرگیز ماڵئاواییی لە عەقڵی مرۆڤ نەكردوە و لە هیچ ساتێكدا دوورنەكەوتۆتەوە، لە لایەكی تریشەوە بە دوای یەكدا ئەو هەموو چیرۆكە سەیرسەیر و جۆراوجۆرەی داڕشتوە و لەناو ئەو چیرۆكانەشدا ڕووداوی نائاسایی و هەندێ‌ جار زۆر سامناكیشیان تێدا باسكراوە و دەكرێ. خۆ دەشزانین ئەمانە هێندە ئاسان نەهاتوون و جێگیر نەبوون تا زوویش بە شێوەیەكی ئاسایی تێپەڕببن، نەخێر بەڵكو ئەم ڕووداوانە خەڵكێكی زۆری نیگەران كردوە و چەندین كەسیشی خستۆتە ناو چوارچێوە و خانەی ئەوانەی كە بە چاوپیس دانراون و گومانیان لـێ‌ كراوە.

هەر هێندەیش نا، بەڵكو تەنانەت ئایینەكانیش زۆر بە گرینگییەوە لەم دیاردەیە دواون و لە پێڕەو و بانگەوازەكانیاندا مرۆڤیان زۆر بە جیدی ئاگاداركردۆتەوە و چەندیان پێ‌ كرابێت ئیماندارانیان بە ئەركەكانیان ئاشناكردوە، هەروەها هەندێ‌ لە فەیلەسووفانیش ئاوڕیان لێ داوەتەوە و بە شێوەی تایبەتیی خۆیان بیریان لێـی كردۆتەوە و گفتوگۆیان لەسەر كردوە و بۆچوونی خۆیان بەیان كردوە، لەو لاشەوە چاوپیسەكان و ئەو كەسانەی بە حەسوود ناسراون و باس كراون لە زۆر شوێن و لەناو زۆر كولتووری خەڵكە جیاجیاكانی ئەم سەر زەمینەدا بوونەتە كاراكتەر و پاڵەوانی هەندێ‌ لە چیرۆك و ئەفسانە و حیكایەتە كۆنەكان. ئەگەربێتو كەمێك گوێڕادێرین و تاوێ ئەو چیرۆك و بەسەرهاتانە ببیستین، تێدەگەین كە ئەو پاڵەوانانە لە زۆربەیاندا ڕۆڵی كەسێتییەكی ترسێنەر و زیانبەخشیان پێدراوە، زۆر ئاسایی زۆر كاری سەیریان دراوەتە پاڵا، یان لە هەر ساتێك لە ساتەكاتی ژیاندا بە ترس و نیگەرانییەكی زۆرەوە لێیان چاوەڕێ‌ دەكرێت كاری سەیر و سامناك و مەترسیدار ئەنجام بدەن.

بە پێویستی دەزانم ئاماژە بۆ ئەوەیش بكەم، كە هیچ كام لەم قسانە نابن و ناشیانكەمە بەڵـگەی ئەوەی كە ئەم دیاردەیە بنەمایەكی ڕاست و دروستی هەبێ‌ و دووربێت لە خورافە و بۆچوونی سەرەتایییانە و نازانستییانەی مرۆڤەوە. لەم سەرەتایەوە كە خۆمان هیچی ئەوتۆمان نەگوتوە و بۆچوونەكانیشمان هیچ ئاشكرا و ڕوون نین، بە گونجاوی نازانم بڕیاری خێرا بدەم و ڕاستی و ناڕاستی، یان وەهمیبوون و زاستیبوونی ئەم دیاردەیە هەر لێرەوە بەیان بكەم، پێم وا نییە ئەم كارە لەم شوێنەدا گونجاو بێت، بۆیە جارێ‌ واز لەم حوكمانە دەهێنم و تەنها وەك گریمانەیەك لە ئاست ئەو پۆلێنەی كە پێشتر كردمان بۆ خستنەڕووی ئەو تێڕوانین و بۆچوونانەی خەڵك لەسەر ئەم دیاردەیە هەیانە، بە شیاوی دەزانم جارێ‌ ڕاستیبوونی ئەم دیاردەیە قبووڵ بكەین و لاریمان نەبێت لەوەی كە هەندێ‌ لەم شتانەی لەسەر ئەم بابەتە لە ئارادان و قسەیان لەسەر دەكرێت، وجودیان هەیە و چاوپیسەكان لە كۆمەڵدا هەن و كاری خۆیان دەكەن و دەتوانن نیگای بەد ئاراستەی دەوروبەریان بكەن، هەروەها لە بەرامبەریشدا خەڵك ئەوەی دەیكات بۆ خۆپارێزی لە جێگەی خۆیدا بێت و ئەوەی پێی دەگوترێت چاوەزار ڕاست و بەكەڵك بێ‌ و كاریگەری هەبێت. ئەمەیش وەك گوتمان لە بەرامبەر ئەو پۆلێنەی پێشتردا (سێ‌ كۆمەڵەكە) قبووڵ دەكەین و لەم ڕوانگەیەوە كەسانی ناو هەر یەك لەم كۆمەڵانە لە ئاست دیاردەی چاوپیسیدا هەڵدەسەنگێنین و هەوڵ دەدەین جۆری پێوەندییان بە دیاردەكەوە دەستنیشان بكەین.

ئێمە لێرەدا و لەم گۆشەیەی ئەم بەشەی لێكۆڵینەوەكەماندا لەسەر بنەمای ئەم گریمانەیە چەند بۆچوونێك لەسەر ئەو سێ‌ كۆمەڵەیە دەخەینەڕوو، پاشتر لە بەشەكانی داهاتوودا هەوڵ دەدەین بۆ هەموو قسەكان بەپێی توانا شیكردنەوەی پێویست پێشكەش بكەین و هیچ شتێك وەك ڕاستییەك بەبێ‌ گومان و ڕوونكردنەوە نەخەینە پێش چاو، واتە ئەوەی لەم بوارە كەمەدا پەنجەی دەخەینە سەر، لە بەشەكانی داهاتوودا زێدەتر لەسەری ڕادەوەستین و بەپێی توانا و ئاستی هەڵسەنگاندن و بیركردنەوەی خۆمان و پشت بەستن بە هەندێ‌ ژێدەر بۆچوونەكان لە قاڵب دەگرین و ئەگەر بۆمان كرا پتر ڕوونیان دەكەینەوە. بەسەر ئەو ڕاستییەشدا باز نادەین، كە ئەوەی ئێرە تەنها نمایش و پێشەكیی هەندێ‌ تێڕوانینە بەبێ‌ زۆر وردبوونەوە و گوێدان بەوەی تا چەند بە عەقڵ هەرس دەكرێت و جێگەی قبووڵكردنە، ئەوەیش بەو هیوایەی ئەم كارە و ئەم لێدوانانە دەروازەی باشمان بۆ ئاوەڵا بكەن، لەگەڵیدا بۆ ڕۆچوون بە نێو تاریكایی و قووڵایییەكانی ئەم باسە هاندەر و ڕێبەرێكی باش و ورد بن، بۆ ئەوەی زۆر زیاتر ئەم بابەتە و هەموو بۆچوونەكان لەمەڕییەوە بەهەند وەربگرین و گفتوگۆی كراوەی لەسەر بكەین، بەئومێدین لێرەدا ئەوەی دەیكەین بچێتە خانەی توێژینەوەیەكی شاییستە بەم دیاردەیەوە و ڕۆڵی پۆزەتیڤی لە پڕكردنەوەی بۆشایییەك و بەتەنگەوەهاتنی مرۆڤدا هەبێت، ئەو مرۆڤەی هەندێ‌ جار یان زۆر جار لەبەردەم زۆر ڕووداو و زۆر پرسیاردا دۆشدا دەمێنێ‌ و نازانێ‌ چی بڵێ‌ و چۆن كۆمەك بە لایەنی دەروونی و پێشخستنی كارەكانی خۆی بكا، بە گوزارشتێكی تر ئاڵۆزییەكان ئاسان و گرژییەكان هێور و گرێكان بەشێنەیی بكاتەوە.

ئەو كۆمەڵە خەڵكانەی كە باوەڕیان بە بوونی چاوپیسی هەبوو و بە ئاشكرا لە كۆمەڵدا دەشیان دركاند، وەك ئەوانەی لە كۆمەڵەی یەكەمدا باسمان كردوون و لە ڕوانگەی خۆمانەوە چەند تایبەتمەندیی و خاسیێتێكی دیكەشیانمان دەستنیشان كرد، هەروەها ئەوانەیش كە ئەم باوەڕەی خۆیان نەدەدركاند و دەیانشاردەوە و وریایانە و لێزانانە نەیاندەهێشت كەس هەستیان پێ بكا و لێیان ببیستێت وەك كەسانی كۆمەڵەی دوەم، كە دیارە جیاوازییان لەگەڵ ئەوانەی سەر بە كۆمەڵەی یەكەم تەنها لە نهێنیخوازیی ئەمان و ڕووهەڵماڵراویی ئەوان لە بیر و بۆچوونەكانیاندا بوو لەمەڕ ئەم دیاردەیەوە، یەكەمیان بەو شێوەیە بیریان دەكردەوە و ئاشكرایان دەكرد، دوەمیان تێڕوانینیان هەر هەمان شت بوو بەڵام دەیانشاردەوە، زۆرینەی ئەم دوو كۆمەڵەیە وەك خۆیان زۆر جار هەستیان كردوە و لە ژیاندا ئەزموونیان كردوە دەشێ و ڕێی تێدەچێت زیاتر چاوی پیس كاریان تێ‌ بكات، وەك لەوانەی كە باوەڕ بەم دیاردەیە ناكەن و هیچ كات لە خەیاڵیشیاندا نییە. بە مانایەكی تر وەك لە خۆیان بە تایبەت لە كەسانی سەر بە كۆمەڵەی یەكەمی دەبیستین، كەسانی سەر بە كۆمەڵەی یەكەم و دوەم زیاتر كاریان تێ‌ دەكرێ‌ وەك لە كەسانی سەر بە كۆمەڵەی سێیەم (وەك گوتمان لە بەشەكانی داهاتوودا لە هۆكاری ئەمانە ورد دەبینەوە و ڕوونكردنەوەی پتر دەدەین.) بەڵام گرینگە ئەوەیش بڵێین مەرج نییە كەسانی سەر بە كۆمەڵەی یەكەم و دوەم هەمیشە چاوی پیس كاریان تێ‌ بكات و ئەوان هەمیشە ئامانجی چاوە پیسەكان بن و چاوی بەد لێیان بدات و بەو دەرەنجامانە بگەن كە لـێی دەترسن و دەیانەوێت خۆیانی لـێ‌ لابدەن، چونكە لەوانەیە ئەو كەسانە سیفەتێكی وەهایان تێدا نەبێت كە زۆر بەرچاو و جێگای تێڕامان بن و شتێكی بە شێوەیەك سەرنجڕاكێشیان نەبێت تا لە لایەن خەڵكییەوە حەسوودییان پێ‌ ببرێن، یاخود ڕەنگە ئەوان خاوەنی پیشە و سامانێكی وەهایش نەبن، پیشە و سامانێك كە سەرنجی كەسانی چاوپیس بە لای خۆیاندا ڕابكێشن و جێگەی بیركردنەوە و بایەخی چاوپیسەكان بن، یان ڕەنگە زۆر بە باشی خۆیان بپارێزن لە ئاشكراكردنی پیشە و سامانیان و هەندێ‌ جاریش دووعا و نووشتە و چاوەزار یان هەر ڕێگەیەكی تر كە بەكاردەهێنرێت بۆ خۆبەدوورگرتن و خۆپاراستن، تاقی بكەنەوە و بەكاری بهێنن و هەمیشە، بە پەرۆشەوە بێ‌ بیرچوونەوە بەتەنگ خۆپارێزیی لەم دیاردەیە بێن و بەم جۆرە بەرگری لە خۆیان بكەن و پارێزراوبن و خۆیان لە قەرەی ئەو چاوانەی بە بەدیان دەزانن، نەدەن.

دیسان مەرجیش نییە كەسانی سەر بە كۆمەڵەی سێیەم، واتە ئەو كەسانەی كە باوەڕیان بە دیاردەی چاوپیسی نییە، چاوی پیس كاریان تێ‌ نەكات، واتە مەرج نییە هەمیشە كەسانی ناو كۆمەڵەی سێیەم سەركەوتوو بن و نەخۆشی و ناخۆشی و نەهامەتی هەرگیز نەیەتە ڕێگەیان، چونكە ئەمانیش هەروەك كۆمەڵەی یەكەم و دوەم، بەڵام كەمتر چاوی پیس كاریان تێ‌ دەكات و دەبنە نیشانەیەكی پێكراوی چاوە پیسەكان و بە شێوەیەك لە شێوەكان بە هۆی چاوە بەدەكانەوە تووشی سەرنەكەوتن و ناخۆشی دێن. وەك وتمان دواتر لە بەشەكانی دیكەدا زێدەتر ڕوونی دەكەینەوە و قسەی زیاتری لەسەر دەكەین، لێرەدا تەنها چەند ئاماژەیەكی كورت و خێرا نیشان دەدەین. باسی ئەوەشمان كرد لەسەر بناغەی ئەو گریمانەیەی كە دیاردەی چاوپیسی شتێكی ڕاستە و بوونی هەیە و ئەو قسانەی لەسەری دەكرێت بنەما و چاوگێكیان هەیە، كەسانی كارتێكراو سەر بە هەر كۆمەڵەیەك بن، باوەڕیان بەم دیاردەیە هەبێ‌ و نەبێ‌ و بۆچوونەكانیان ئاشكرا بكەن یان بیشارنەوە، زۆر جار كە شكستێك و سەرنەكەوتنێك یەخەیان دەگرێت و كارەكانیان بە شێوەیەكی ئاسایی ناڕواتە پێش و بە دەرەنجامێكی دڵخوازی خۆیان ناگات، بە خۆیان نازانن و مێشكیان بە هەڵەدا دەبرێت و لە كارەكانیاندا شكست دەهێنن، كە وەك خۆیان و زۆر كەسیش دەڵێن بە هۆی چاوپیسییەوە وەهایان لـێ‌ بەسەرهاتوە، یاخود چاوی پیس بە شێوەیەك كاریان تێ دەكات كە پێی نەخۆش دەكەون و تەندروستییان دەكەوێتە بارێكی خراپەوە و هەندێ‌ جار ژیانیشیان دەكەوێتە مەترسییەوە، بێگومان ڕێ‌ دەكەوێ‌ و دووریش نییە كە ڕەنگە لەو كارەساتەدا یان لەو كارەساتانەدا گیانیشیان لەدەست بدەن.

گەر ڕووكەشانەیش لەم دیاردەیە بڕوانین و بە شێنەیی لە خاسێتەكانی وردبینەوە، تێدەگەین كە زۆربەی حاڵەت و گۆڕانكارییەكان پێوەندییان بە لایەنی سایكۆلۆژییەوە هەیە و، ئەو ترس و گرینگیپێدان و بیر لێ كردنەوەیەی پێوەند بەم بابەتە كە لای مرۆڤ سەری هەڵداوە، بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ بنەما سایكۆلۆژییەكان و سوودوەرگرتن لە میتۆد و ڕێبازەكانی تێگەییشتن لێیان زەحمەت دەبێت. بە دڵنیایییەوە سایكۆلۆژیا وەك زانستێك هاوكارێكی باشمان دەبێت بۆ درككردن بە هەندێ‌ لە بنەما و خاسێتەكانی ئەم دیاردەیە و، تیۆرەكانی ئەوەمان بۆ ڕوون دەكەنەوە ئەو كەسانەی چاویان كاریگەرە و زیان و ناخۆشی بەسەر خەڵكیدا دەهێنن و ترس و نیگەرانی دەخەنە دڵی كەسانی چواردەوریان، باری دەروونی و تایبەتمەندییەكانی كەسێتییان چۆنە و هەروەها باری دەروونی و تایبەتمەندێتیی كەسێتیی ئەوانەیش تا ڕادەیەك دەناسێنێت، كە چاوی پیس كاری تێكردوون و بەم هۆیەوە تووشی زیان یان شتێكی ناخۆش بوون. بێگومان میتۆد و تیۆرەكانی سایكۆلۆژیا لەم ئاستانەدا هاوكارێكی باش دەبن و گەڕانەوە بۆیان زۆر پێویستە و بێ‌ ئەم ئاوڕدانەوەیە هەموو هەوڵەكان بۆ تەفسیركردن و شیكاركردنی ئەم دیاردەیە شتێكی ناكامڵ و كرچوكاڵ دەردەچن، بەڵام ئەوەی زۆر گرینگە ئاماژەی بۆ بكەین ئەوەیە كە دوای پشكنینێكی وردی ڕەهەندە سایكۆلۆژییەكانی ئەم دیاردەیە و گرینگیدان بە حاڵەتە جۆراوجۆرە دەروونییەكانی هەردوو لایەنی كارتێكەر و كارتێكراو، (هەردوو لایەن واتە لایەنی چاوپیس و چاولێدراو كە دوو جەمسەری ئەم بابەتەن) دەبینین ئەم هاوكارییەی سایكۆلۆژیا لە سنوورێكدا ڕادەوەستێت و شیكردنەوەكانی بە چەمك و زاراوە و كەرەستەكانی تا كۆتاییی دیاردەكە لەگەڵماندا نایەن و بە جۆرێك ناتوانن هەموو پرسیارەكانمان وەڵام بدەنەوە، چونكە وەك ئاشكرایە لەگەڵ فراوانی و فرەڕەهەندیی سنوورەكانی پێ ناساندنی سایكۆلۆژیا، سادەترین پێناسەمان بۆی ئەوەیە كە (بریتییە لە لێكۆڵینەوە لە ڕەوشتی ئادەمیزاد، بە شێوەیەكی زانستییانە.)1 بێگومان لێرەدا چەمكی ڕەوشت، چەمكێكی ئاڵۆز و لاستیكییە و دەتوانرێ بهێنرێتە گۆڕەپانی گفتوگۆی زۆر و هەمەلایەن و نیگا و دیدگا جیاوازەوە، ئەو بوارانەیش كە سایكۆلۆژیا دەیانكاتە سنووری كاركردنی خۆی زیاتر لایەنەكانی (بیركردنەوە، یادكردنەوە، تووڕەبوون، ڕقوكینە، دڵەڕاوكێ‌، ترس و تۆقین، خۆشەویستی، حەز و ئارەزوو… هتد) دەگرێتەوە و ئەم لقەی زانستە مرۆییەكان واتە هەر سایكۆلۆژیا چەند لقێكیشی لـێ‌ دەبێتەوە، وەك هەموو شتەكان و هەموو زانستەكان ئەم بوارەیش سنوورێكی دیاریكراوی هەیە و كەرەستەكانی تەنها لە شوێنی ڕاستەقینەی خۆیاندا بەكاردێن و، خستنەگەڕی چەمك و تیۆرەكانی ڕاست دەردەچن و جێگەی دروستی خۆیان دەگرن. ئاشكرایە ئێستا سایكۆلۆژیا یەكێكە لە زانستە مرۆیییەكان، ئەم زانستە لە چالاكییە پەنهان و نادیارەكانی مێشك و دەروونی مرۆڤ ورد دەبێتەوە و دەكۆڵێتەوە، دواتر كاریگەرییان بۆ سەر ئاكاری مرۆڤ دەخاتە ژێر تیشكی لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنەكانی و لایەنە عەقڵی و دەروونییەكانی ئەم حاڵەتە شی دەكاتەوە. مێژووی ئەم زانستە بۆ سەردەمێكی دێرین دەگەڕێتەوە، لەپێشدا لەناو كایەیەكی ئاڵۆزیی وەك فەلسەفەدا لە شێوازی وەك قسەكردن لەسەر نەفس و ڕەوشت و هەندێ كردەوەی مرۆڤ سەری هەڵدا، ئەم شێوازەیش مشتومڕ و سەرقاڵییەكی زۆری بۆ فەیلەسووفان دروستكرد و ڕووبەرێكی فراوانی لە بیركردنەوەی فەیلەسووفان داگیركرد، پاشان بەپێی پەرەسەندن و گەشەسەندنی بیر و هۆشیاریی مرۆڤ، سایكۆلۆژیا وەك زۆر لە زانستەكانی دیكە بەرەو ئەوە چوو، كە وەك زانستێكی مرۆیی حیسابی بۆ بكرێت، هەرچەندە ڕایەڵێكی تا ڕادەیەك بەهێز سایكۆلۆژیای لەگەڵ زانستەكانی وەك فیزیك و بایۆلۆژیا و كۆمەڵایەتی و كۆمەڵێك زانستی دیكەدا خستبوە ناو پێوەندییەكی ڕاستەوانەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم زانستە هەر بوە زانستێكی سەربەخۆی خاوەن نرخ و بەهای تایبەتی و خاوەن میكانیزمی ئیشكردنی خۆی و چەندین لق و پۆپی لێ بۆوە، سایكۆلۆژیا بۆ زۆر بوار و كایە و لایەنی جیاجیا پەلی هاوشت، وەك ئێستا دەبینین و دەبیستین سایكۆلۆژیای كۆمەڵایەتی، سایكۆلۆژیای ئابووری، سایكۆلۆژیای پەروەردەیی، سایكۆلۆژیای جەنگ، سایكۆلۆژیای خۆشەویستی، سایكۆلۆژیای پیشەسازی، سایكۆلۆژیای زمان و سایكۆلۆژیای سێكس و… هتد لە ئارادان و بوونەتە بابەتی توێژینەوە و شیكردنەوە جۆراوجۆرەكان.

كاتێك باس لە سایكۆلۆژیا دەكرێت یەكسەر دەروونناس و پزیشكی نەمساویی زۆر بەناوبانگ و دیار، سیگمۆند فرۆید (1856- 1939)ز دێتەوە یادمان یاخودا ناكرێت خۆمان لە قەرەی باسكردنی نەدەین. فرۆیدی دامەزرێنەری قوتابخانەی دەروونشیكاری، باوەڕی وا بوو كە ئاكاری مرۆڤ لەژێر كاریگەریی پاڵنەرە نەستییەكاندایە بە تایبەت غەریزەی سێكس و شەڕانیەت، ئەمەیش ئاكار و كەسێتیی مرۆڤ دیاری دەكات.

ئەوەی گرینگە لێرەدا ئاماژەی بۆ بكەین ئەوەیە سایكۆلۆژیا وەك زانستێك لە زۆر حاڵەتدا بۆ تێگەییشتن لە دیاردەی چاوپیسی و تەفسیركردن و لێكدانەوەی زۆر لایەنی كۆمەكمان دەكا و زۆر شتمان بۆ ڕوون دەكاتەوە، بەڵام وەك وتمان زۆر دیوی تری دیاردەی چاوپیسی بە هیچ جۆرێك ناچنە نێو ئەم سنوورەی سایكۆلۆژیا هەیەتی و زۆر سیما و ئەدگار لەم دیاردەیەدا هەن بە چەمك و كەرەستەكانی ئەم زانستە شی ناكرێنەوە و پەی بە نهێنییەكانیان نابردرێ، چونكە گەر بە كورتی ئەمە ڕوون بكەینەوە، ئەوا لەبەر چاوی خۆماندا ڕوون و ئاشكرایە كە لە دیاردەی چاوپیسیدا زۆر شت باس دەكرێت كە بەشێكی زۆر گرینگیی دیاردەكەیش پێك دەهێنن، وەك نەخۆشخستن و هەندێ‌ جار تیاچوونی مرۆڤ و پەكخستن و دواخستنی ئیشوكار و شكاندن و لەكارخستنی ئامێر و وشككردنی دار و درەخت و… هتد، كە وەك گوتمان هیچ یەك لەم كارانە بە شێوەیەكی سەددەرسەد ناچنە ناو چوارچێوەی ئیشكردنی سایكۆلۆژیاوە و چەمك و كەرەستەكانی ئەم زانستە لە وزەیاندا نییە و ڕەگ و ڕیشاڵەكانی ئەم باسەیان بۆ هەڵناكۆڵرێ‌ و ناتوانن ئەم كارانە شی بكەنەوە و دەرەنجامی زانستی بخەنەڕوو، چونكە ئەم دیاردانە دەكەونە سەروو دیاردە سایكۆلۆژییەكانەوە، ئەگەر تا سنوورێكیش پێوەندیی بەم زانستەوە هەبێ و هەندێ لە هۆكارەكانی ئەم حاڵەتانە لەناو ئەتمۆسفێری سایكۆلۆژیادا بسووڕێنەوە و شی بكرێنەوە، ئەوا لە شوێنێكی دیكە و لە لایەنێكی دیكەدا یان لە هۆكارەكانی دیكەدا، لێی جیا دەبێتەوە و دەچێتە سنوورێكی دیكەوە و لە هەرێمێكی دیكەدا پێویستە مامەڵەیان لەگەڵدا بكەین و بە چاویلكە و میكرۆسكۆبەكانی ئەو زانستە لـێی بڕوانین و قسەی لەسەر بكەین، كە دەتوانین بەپێی سروشتی دیاردەكە و ئەو تایبەتمەندییانەی هەیەتی، بڵێین ئەو زانستەی دەكرێت هاوكارمان بێت بۆ شیكردنەوەی ئەم دیاردەیە، پاراسایكۆلۆژیایە، چونكە ئەو لایەنانەی باسمان كرد، كە لە دیاردەی چاوپیسیدا تێبینی دەكرێت كۆمەڵێ‌ دیاردەی نائاسایین، دیاردە نائاسایییەكانیش مەبەستمان لەو كارانەن كە دەچنە نێو خانەی ئەو شتانەی ڕوودانیان ئاسایی نییە و بە هەموو كەسێك ناكرێن و لە توانای ئاسایی هەموو مرۆڤێكدا نین، بۆ نموونە كەسێك كارێك دەكات ئێمە بە هەستەكانی خۆمان بە شێوەیەكی ئاسایی ناتوانین ئەنجامی بدەین، وەك پێشبینیكردن و خەواندنی موگناتیسی و ناردنی بیر و زانیاریی لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر بێ ئەوەی یەك ببینن و لە یەك نێزیك بن و یان بێ ئەوەی هۆكارێكی پێوەندیی ئاسایی بەكار بهێنن، ئاشكرایە ئەم حاڵەتەیش بە تەلەپاسی ناسراوە، یان كاری نائاسایی تری لە شێوەی لەپناسی و سیماناسی و دەستوخەتناسیدا كە كۆمەڵێك تایبەتمەندییان تێدایە، یان هەندێ كاری تری وەك جوڵاندن و شكاندنی هەندێ تەن و كەرەستە و شتومەك لە دوورەوە بەبێ كەڵكوەرگرتن لە هەستی بەركەوتن، واتە تەنها بە چاو و بە سەیركردنێك ئەم كارە ئەنجام دەدرێ ئەمەیش پێی دەوترێ سایكۆكینیزیا، كاری نائاسایی ترش زۆرن كە لە كۆمەڵدا هەستی سەرسامی دروست دەكەن و وا لە زۆر مرۆڤ دەكەن نەتوانێ هیچ تەفسیر و لێكدانەوەیەكی بۆیان هەبێت، یان هەندێ جار بە كارێكی زۆر پیرۆز و باڵ و بە یارمەتی و هاوكاریی خودا وەسف دەكرێ و هەندێ جاریش بە فرتوفێڵ و كەڵكچێتی و هەڵخەڵەتاندن و فریودانی مرۆڤی گێل و نەزان لێكدانەوەی بۆ دەكرێ، لەو كارە نائاسایییانەیش وەك چاككردنەوەی نەخۆشیی گران و قورس لە لایەن كەسانێكەوە بێ ئەوەی هیچ زانیارییەكی پزیشكیی ئەوتۆیان هەبێت لەگەڵ چەندین كاری تردا. لێكۆڵینەوە و وردبوونەوە لەم كارە نائاسایییانە و چەندان كاری تری سەروو توانای سروشتیی مرۆڤ دەچنە خانەی پاراسایكۆلۆژیاوە، تێڕوانینی مرۆڤیش لەسەر ئەم كارە نائاسایییانە جیاجیایە و هەریەك بەپێی بۆچوون و لێكدانەوە و ئاستی هۆشیاریی خۆی قسەیان لەسەر دەكا و لێیان ورد ڕادەمێنێت، وەك دەبینین قسەی هەندێكیان لە بڕواپێكردن و بڕوا پێ‌ نەكردن و هەندێ‌ بۆچوونی تر تێ ناپەڕن و زۆربەی تەفسیرەكانیش سرووشتێكی میتافیزیكی وەردەگرن و بەدوورن لە كەش و سیمایەكی زانستییانە و عەقڵانییانە كە تێدا پشت بە سەلماندنی ورد و ئامار و داتا و توێكاریی نێو تاقیگە و… هتد ببەسترێت و لەودیو تێڕوانینەكانەوە تۆڕێكی بەهێز لە زانا و بیردۆز و كتێبە زانستییەكان وەستابێت، چونكە وەك وتمان ئەنجامدانی كارەكان لە دەرەوەی سنووری هەستە ئاسایییەكانی مرۆڤدا بەڕێوە دەچن.

ئێمە لێرەدا ئاماژەمان بۆ چەمكی پاراسایكۆلۆژیا و توانای نائاسایی كرد، جێی خۆیەتی بەرلەوەی لە پێوەندیی ئەمانە بە باسی دیاردەی چاوپیسییەوە بدوێم و ئەوە ڕوون بكەینەوە پاراسایكۆلۆژیا و توانای نائاسایی چ كۆمەكێك بە باسەكەی ئێمە دەكەن و چ تاریكایییەكمان بۆ ڕوون دەكەنەوە، ناساندنێكی سەرپێیییانە و خێرایش بێت لەسەر چەمكەكانی پاراسایكۆلۆژیا و توانای نائاسایی بخەینەڕوو. دەربارەی پاراسایكۆلۆژیا هەر وەك سەرچاوەیەكی تایبەتمەند باسی لێوە دەكات (ئەم زاراوەیە لە دوو بەش دروست بوە، بەشێكیان (پارا) واتای نێزیك یان بە تەنیشت دەگەیێنێ‌ و ئەوی تریان سایكۆلۆژیا، ئاشكرایە كە واتا (دەروونناسی)، بە هەردوو بەشەكەیش ئاماژە بۆ زانستێك دەكەن كە نێزیك یاخود لە تەنیشت دەروونناسییەوە بێ‌، واتا خۆی دەروونناسی نەبێت، هەندێ‌ لە لێكۆڵیارانیش بە زانستێكی ئەودیو یان پشت دەروونناسی ناوی دەبەن.)2 بەپێی شیكردنەوەی زاراوەكە بێت سایكۆلۆژیا و پاراسایكۆلۆژیا لە زۆر شتدا لە یەك دەچن و زۆر خاڵی هاوبەشیان هەیە و لە زۆر ڕێگاوە دەچنەوە سەر یەك، بەڵام لەویادا جیادەبنەوە كە ئەو كار و دیاردانەی دەچنە ناو سنوور و چوارچێوەی پاراسایكۆلۆژیاوە، ڕاستە ئەنجامدەرانی بە ڕێڕەوێكی دەروونیی تایبەتدا دەڕۆن و ناساندن و تێگەییشتن و شیكردنەوەیان دیدێكی دەروونناسییانەیان دەوێ، هەروەها بە كەرەستە و چەمك و تیۆرەكانی ئەم بوارە دەخوێنرێنەوە، بەڵام كارەكان لە دوا ترۆپكی خۆیاندا و وەك دوا دەرەنجام بە تەفسیر و شیكردنەوە پاراسایكۆلۆژییەكان هەڵدەسەنگێنرێن، بۆ نموونە كاتێك دەڵێن كەسێك كە ناسراوە بە چاوپیس بە شێوەیەكی نێگەتیڤ كار لە كەسێكی تر دەكات، بە دڵنیایییەوە هەر دوو لایەن واتە هەم چاوپیس و هەم چاولێدراو بارێكی دەروونیی تایبەتیان هەیە و پێویست دەكات بە تەفسیر و شیكردنەوەی دەروونی لەم دۆخەیان تێ بگەین، بەڵام ئەو كارەی لە دوا ئەنجامدا دەبینین و دەیبیستین، ئیتر ئەگەر نەخۆشخستن بێت یان شكاندنی شتێك بێت یان وەرگەڕاندنی ئۆتۆمبێل و هەر لێدان و زیانێكی تر بێت، ئەوا ئەو كات پێویست دەكات هەر بە كەرەستە و چەمك و میتۆدە دەروونییەكانەوە پێوەست نەبین، چونكە لێرەدا دیاردەكە سنووری سایكۆلۆژیا تێ دەپەڕێنێت و دەچێتە ئەو دیو ئەم چوارچێوەیەوە، هەرچەندە لە زۆر شوێندا سایكۆلۆژیا هاوكاریمان دەكات، بێ ڕۆشناییی ئەو زۆر ڕووبەر هەر لە تاریكاییدا دەمانەوە و تەنانەت بە هۆی ئەوەی نەمان دەتوانی ئەو ڕووبەرانە ببڕین، بۆیە هەر لە بناغەوە هەوڵ و هەنگاوەكان بۆ تێگەییشتن و تەفسیركردن پەكیان دەكەوت و هەموو شرۆڤەكردنێك ئیفلیج دەبوو، لەگەڵ ئەم گرینگییەی سایكۆلۆژیادا ئێمە هەر دەبێت بۆ تەواوكردن و تۆكمەكردنی كاری تێگەییشتن و لێكدانەوە، بۆئەوەی هەڵسەنگاندن و تەفسیركردنەكان پڕ و بەهێزبن، دەبێت پەنا ببەینە بەر كەرەستە و چەمك و میتۆدەكانی زانستێكی دیكەی پێوەندار بە سایكۆلۆژیاوە كە ئەویش پاراسایكۆلۆژیایە، چونكە ئەو زانستە لەو دیاردانە دەكۆڵێتەوە كە دەكەونە ئەو دیو یاخود سەروو ڕووبەری ئیشكردنی دەروونناسی و دەروونناسانەوە. هەروەها لەمەڕ ئەوەی كەی و كێ ئەم زاراوەیەی بەكارهێناوە، ئەو سەرچاوەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات (پاراسایكۆلۆژی بۆ یەكەم جار لەسەدەی نۆزدەدا لە لایەن دەروونناسیی ئەڵمانی”ماكس دیسوار 1867-1947″ بەكار هاتوە.)3 لەو پێناسەیە پێشترەوە ئەوە تێ دەگەیین كە پاراسایكۆلۆژیا گرینگی بەو كار و دیاردانە دەدا كە ناكەونە چوارچێوەی دەروونناسییەوە، چونكە ئەو كار و دیاردانەی بۆ لایەنی دەروونی دەگەڕێنەوە پێوەندییان هەیە بە (بیركردنەوە، یادكردنەوە، تووڕەبوون، ڕقوكینە، دڵەڕاوكێ‌، ترس و تۆقین، خۆشەویستی، حەز و ئارەزوو… هتد) كۆمەڵێك كاری ئاسایین و بە شێوە و ئاستی جیاجیا لە هەموو مرۆڤێك دەردەكەون، بەڵام ئەو كارانەی سنووری سایكۆلۆژیا دەشكێنن كۆمەڵێك كاری نائاسایین و لە هەموو مرۆڤێكدا دەرناكەون و پاراسایكۆلۆژیا وەك زانستێك دەتوانێت قسەیان لەسەر بكا و تەفسیریان بكا، ئیدی ئەم قسەكردن و تەفسیركردنانە لەجێی خۆیاندا بن و قەناعەتیان پێ بهێنرێت، یان بە پێچەوانەوە.

بۆئەوەی لەم دەرفەتە كەمەدا زانیارییەكان لەسەر ئەم زانستە كەمێك زیاتر بكەین، ئەوە دەخەینە پێش چاو كە لە سەرچاوەی تری تایبەت بە ناساندنی پاراسایكۆلۆژیا باس لەوە دەكرێت (زانایانی بواری پاراسایكۆلۆژیا ئەوەیان ڕاگەیاندوە كە قودرەتی پاراسایكۆلۆژی لای تێكڕای مرۆڤان بوونی هەیە، وەلـێ‌ لە كن هەندێكیان پەنهانە و لای بەشێكی تریشیان دیارە، ئەو توانایانەیش بە چەشنێكی لەخۆ و بێ‌ پلان بۆ داڕشتن و هەروەها بێ‌ ویست و ئارەزووی ئەو كەسانە وەدەركەون.)4 واتە توانا پاراسایكۆلۆژییەكان كۆمەڵێ توانای لە ڕادە بەدەر و نائاسایین كە بە شێوەیەكی سروشتی لە هەموو مرۆڤێكیدا بوونیان هەیە، بەڵام لەبەر هەندێ هۆكار كە پێوەندییان بە سەرنەپەرژان لە بیركردنەوە لەو هێزانە و ونكردن و هەست نەكردن بە بوونیانەوە هەیە، هەموو مرۆڤێك ناتوانێ بەكاریان بهێنێ، لە چەند سەرچاوەیەكی تریشدا ئەم توانا پاراسایكۆلۆژییانە بە هێزی دەروونی نائاسایی ناودێر دەكرێن و زۆر جەخت لەوە دەكرێتەوە كە ئەم هێزە دەروونییە نائاسایییانە لە هەموو مرۆڤێكدا بێ جیاوازیی سەردەم و شوێن ئامادەن، بەڵام بە ڕادە و پلە و ئاستی جیاواز، لەبەرئەوەی زۆربەی خەڵكی خاوەنی بڕێكی كەمن لەم هێزە كە بە ئاستەم هەستی پێ دەكەن و ڕەنگە بەبێ‌ ئەوەی خۆیان بزانن بەكاری بهێنن و تەنانەت سوودیشی لـێ‌ وەربگرن. كاتێ دەڵێن بێ جیاوازیی سەردەم و شوێن ئەم هێزە نائاسایییانە لە مرۆڤدا هەبوون و هەن، واتە مێژووی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان زۆر كۆنە، بەڵام تا ئێستایش كێشەكە لەوە دایە، كە لە مێژووی ئەم كارە نائاسایییانەدا و لە زۆربەی سەردەم و شوێنە جیاوازەكاندا كارە سەیرەكان لە لایەن كەسانی جادووگەر و فاڵچی و سیحرباز و هەندێ لە پیاوانی ئایینییەوە بەكارهاتوون و ئاوێتەی چەندین ڕووداوی سیخناخ بە كەڵەكچێتی و دەستبڕین و فرتوفێڵ و هەڵخەڵەتاندن بوون، بۆیە زۆر جار و لە زۆر سەردەم و شوێندا لە جیاتی هەڵسەنگاندن و خوێندنەوە و شیكاركردنی ئەم دیاردە نائاسایییانە، كەچی بە توندی لە لایەن كەسانێكەوە بەرپەچدراونەتەوە و سەركۆنە و سەرزەنشت كراون كە خۆیان وەك كەسانی ڕۆشنبیر و نوێخواز و دژ بە كۆنەپەرستی ناساندوە و پێشیان وا بوە ئەم كارە ئەركی سەر شانیانە و دەتوانن بە هۆیەوە خەڵكی لە بیر و ڕای پووچ و غەیبی و كۆنەپەرستی دوور بخەنەوە، لەبەرئەوە بە لایانەوە بڕواهێنان بە هێزە لە ڕادە بەدەرەكان شتێكی هەتا بڵێی گێلانە و خورافی بوە، لەمەوە ئیدی دەمارگیری دژی هێزە دەروونییە نائاسایییەكان لەناویشیاندا دژ بە دیاردەی چاوپیسی سەری هەڵداوە و برەوی هەبوە. ئێستا پێویستە واز لە قسەكردن و هەڵسەنگاندن لەسەر ئەم ئاوازە بهێنین، چونكە دەزانین بە تایبەت لە تێڕوانین لە دیاردەیەكی بۆ نموونە وەك چاوپیسیدا هیچ كۆمەكێكمان ناكەن و تەنها دەمارگرژی و كەللەڕەقی بە دوای خۆیدا دەهێنێت، بۆیە پێویستە چی تر ئەم سەیركردنانە بە هەند وەرنەگرین.

ئێستا ئەگەر دیاردەی چاوپیسی وەك توانایەكی نائاسایی لە خانەی پاراسایكۆلۆژیدا دابنێین و لێرەدا لایەنە پەنهان و تاریكەكانی ئەم بابەتە بخەینە بەر ڕووناكی، ئەوسا ڕەنگە بتوانین لە ژێر تیشكی ئەو زانستەدا ئەم دیاردەیە تا ڕادەیەك شی بكەینەوە و بە پێی توانا پەی بە كەمێكیش بێت لە نهێنییەكانی بەرین.

وەك دەزانین ئەو كەسانەی بە چاوپیس ناسراون خاوەنی توانایەكی نائاسایین، كە ئەم توانا نائاسایییەیان لە ڕێگەی بۆماوەوە یان پاڵنەری خۆییەوە بەدەستیان هێناوە، واتە كەسێك یان لە دایك و باوك و بنەماڵەوە بۆی ماوەتەوە یان بە هەوڵ و خووی تایبەتیی خۆی بێ ئەوەی ئاگاداریش بووبێت بۆتە خاوەنی ئەم توانایە، وەك وتمان بە لای ئەوانەوە كە كار لەم زانستەدا دەكەن ئەوە ئاشكرایە كە ئەمڕۆ زانست سەلماندوویەتی هەموو مرۆڤێك خاوەنی توانایەكی شاراوەی لە ڕادە بەدەرە، توانایەك كە بە هۆیەوە دەتوانێت زۆر كاری نائاسایی و سەیری پێ‌ ئەنجام بدرێت، بەڵام ئەوەیش دەزانین یاخود ئەوان پێیان گوتووین هەموو كەسێك ناتوانێت ئەم هێزە بەكار بهێنێت، چونكە لەناو دەزگای لاشعووردا خامۆش و كپ كراون و ڕێگەی بزواندنیان لـێ‌ گیراوە، یاخود وەك لە سەرچاوەیەكدا هاتوە: (لە پاش فراوانبوونی بیر و عەقڵ بە هۆی بە دەستخستنی پێویستییە خۆیییەكانی، كرداری وردگەری ڕۆڵی خۆی لەدەست داوە و زانیارییەكان بوونەتە دیوارێك لەنێوان هەردوو قۆناغی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان و كۆنترۆڵی لاشعووردا.)5 واتە دەماغی مرۆڤ بە هۆی سەرقاڵبوونی بەو زانیارییانە و بەو بیرانەی كە لە دەوروبەرەوە بە هۆی هەستەكانەوە وەری دەگرێت و شیكاریان لەسەر دەكات و لێیان دەكۆڵیتەوە و وەڵام بە داخوازییەكانی دەوروبەر دەداتەوە و بەدوای پێویستییەكانی مرۆڤ خۆیدا دەگەڕێ‌، ئەم پرۆسە ئاڵۆزانەیش دەبنە هۆی ئەوەی كە دیوارێكی وەها پتەو لەنێوان وزەی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان (كە ئەو وزەیەی لە چاوپیسەكاندا هەیە دەچێتە، ئەم خانەیەوە كە بە وزەی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان ناسراوە) و كۆنترۆڵی لاشعووردا دروست ببێت، ئەمەیش دەبێتە بەربەستێك، ئەم بەربەستە ڕێگە بە بزواندنی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان نادات، ئەو هێزانەی مرۆڤ خۆی خاوەنێتی، چونكە بنچینەی بزواندنی ئەم هێزانە سەرنجی قووڵ و وردگەرییە (هونەری وردگەری سەرنجتیژییە لەسەر هەر فیكرەیەكی دیاریكراو یان كارێكی دیاریكراو و یەكێك لە هونەرە زۆر گرینگەكان لە بواری پاراسایكۆلۆژیدا. )6

كاتێ‌ مرۆڤ هێزە لە ڕادە بەدەرەكانی لـێ‌ بزر دەبێت و ئەم هێزانە كپ دەكرێن وەك ئاماژەم پێدا، هۆكەی ئەوەیە كە مرۆڤ وردگەریی و سەرنجتیژیی چڕی خۆی لەدەستداوە، بێگومان ئەمیش بە هۆی ناجێگیربوونی بیر لەسەر بابەتێك و سەرقاڵی بە كۆمەڵی بابەتی جیاجیا و زۆر ئاڵۆزەوە، بۆئەوەی مرۆڤ دیسانەوە ببێتەوە بە خاوەنی ئەم هێزە نائاسایییانە، دەبێ‌ ئەو بەربەستانە لابەرێت كە گوتمان كەوتۆتە نێوان قۆناغی وزەی هێزە لە ڕادە بەدەرەكان و كۆنترۆڵی لاشعوور، بێگومان ئەمیش لە ڕێگەی بەدەستهێنانەوەی ئەم سەرنجتیژییەوە دەبێ‌ كە بۆتە زەمینەی سەرهەڵدانی ئەو كارە سەیر و نائاسایییانە، بەدەستهێنانەوەی ئەم سەرنجتیژییەیش كۆمەڵێ‌ گۆڕانی بایۆلۆژی و فسیۆلۆژی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێ‌ و ئەو حاڵەتە گونجاوە دەڕەخسێنێت كە بۆ بزواندنی هێزە لە ڕادەبەدەرەكان پێویستن.7

هەروەك گوتم ئەو كەسانەی بە چاوپیس ناسراون، خاوەنی توانایەكی لە ڕادەبەدەر و بەهێزن، ئەمانە لەناو كۆمەڵدا بە كەسانێكی حەسوود ناسراون و باری دەروونییان لە چاو خەڵكانی تر نائاسایییە و هەست بە كەموكورتی و ناتەواوی لە جەستەی خۆیاندا یان لە گوزەران و ژیانیاندا دەكەن، ئەمانە ئاوات بۆ گوزەران و ژیان یان سیفەتی ڕووخسار و جەستەی خەڵكی تر دەخوازن و بە قووڵی بیری لـێ‌ دەكەنەوە و سەرنج و وردگەریی خۆیانی لەسەر ڕێك دەخەن، لەم پرۆسەیەشدا بە شێوەیەكی كاتی واز لە بیر (فكر)ەكانی تری ناو دەماغیان دەهێنن و لێیان دادەبڕێن و پشتگوێیان دەخەن، بەمەیش باری سایكۆلۆژییان دەگۆڕێ‌ و ئەم گۆڕانەیش كۆمەڵێ‌ گۆڕانكاریی تری فسیۆلۆژی و بایۆلۆژی بەدوادا دێت و ئەو بارە گونجاوەی كە پێویستە بۆ بەدەرخستنی توانا نائاسایی و لە ڕادە بەدەرەكان لە مرۆڤدا دەڕەخسێت و شەپۆلێك لەم وزە بەهێزانە لە چاوییەوە دەردەپەڕێ‌، ئەم وزانە هەڵگری بیر یان كۆمەڵێك بیری خراپ و زیانمەندن و لە لاشعووری كەسی كارتێكراودا جێگیر و زاڵ و چەسپ دەبن، كەسی كارتێكراویش سەرگەرمی شیكاركردن و جێبەجێكردنی ئەم بیرانە دەبێ‌، لای كەسی كارتێكراویش بێگومان بە هۆی ترسان و زۆر گرینگیدان و بیركردنەوە لەم دیاردەیە و ترسان لە چاوە پیسەكان لەسەر ئەم بیرە ڕەوانەكراوانەی كەسی كارتێكەر (چاوپیس) و بە هۆی بوونی ئەم بەرنامانەوە چەندین بیری خراپی تر لەناو كۆكەرەوەكانی دەماغدا چالاك دەبنەوە و پەیتاپەتیا دێنە سووڕی كۆنترۆڵی شعوور و لاشعوورەوە و ئەم كەسە كارتێَكراوە شیكار و لێكدانەوە و بەراوردیان لەسەر دەكات، پاشان لە ڕێگەی دەمارە ڕاگەیاندنەكانەوە دەگەنە هەموو بەشەكانی لەش و جەستە دەجووڵێنن، بەواتایەكی تر ئەم بیرە خراپانە لە پەرچەكردارەكانی مرۆڤی كارتێكراودا ڕەنگ دەدەنەوە و كارگەرییەكانیان دەردەكەوێت، چونكە كرداری مرۆڤ لە دوای ئەوەدا دەبێت كە بیری لـێ‌ بكاتەوە، واتە هەر كردارێك كە ئێمە دەیكەین، پێشتر بیری لـێ‌ دەكەینەوە، ئەم بیرانەیش وەك گوتمان لە ڕێگەی دەمارە ڕاگەیاندنەكانەوە لە دەماغەوە دەردەچن و دەگوێزرێنەوە بۆ ئەو ئەندامەی لەش و فەرمانی بەسەردا دەكرێت كە ئەو بیرە جێبەجێ‌ بكات، ئەم بیرانەیش هەرچۆنێك بن، باش بن یان خراپ مێشك بەو شێوەیە فرمان بەسەر جەستەدا دەدات كە كار بكات و چالاكییەكانی ئەنجام بدات.

جا كە بەم شێوەیە لەنێو هەردوو دەزگای شعوور و لاشعووری ئەو كەسەی كە چاوی پیس كاری تێ‌ دەكا، بەرنامەی بیرێكی خراپ زاڵ دەبێت و دەبێتە هۆی شێواندنی باری دەروونی و نەخۆشخستن یاخود سەرنەكەوتن لە كارەكانیاندا، ئەم كەسە ئەم بیرە خراپ و زیانمەندانە بە كردار پیادە دەكات و چاوی پیس كاری تێ‌ دەكات، بەبێ‌ ئەوەی بتوانێت بەرگری لە خۆی بكات، یان لەوانەیە زۆر جار هەر پێشی نەزانێ و نەزانێ ئەم كارە چۆن چۆنی ڕووی داوە. ئەم دیاردەی ناردن و وەرگرتنی بیر (فكر)ەش، لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر، لە ڕێگەی وزە دەرپەڕیوەكانی دەماغەوە ئەنجام دەدرێت، بەبێ‌ ئەوەی ئەو دوو كەسە قسە لەگەڵ یەكتریدا بكەن یان هەر یەكتریش ببینن، وەك ئاشكرایە ئەم حاڵەتەیش لە پاراسایكۆلۆژیدا پێی دەوترێت تەلەپاسی (التخاگر) هەموو كەس زۆر جار لە ژیانی ڕۆژانەی خۆیدا بە شێوەیەكی لاشعووری كاری (تەلەباسی) ئەنجام دەدات، ئەمیش بە هۆی سروشتی بوونی ئەم هێزە لە هەموو كەسێكدا. تەلەباسی وا پێناسە دەكرێت كە بریتییە لە (پێزانینی زانیاریی كەسێكی تر بەبێ‌ بەكارهێنانی ئەندامە ئاسایییەكانی هەست.)8 هەروەها بێ‌ جگە لەم حاڵەتەی كە چاوی پیس كاریگەرییەكانی لە ڕێگەی ناردنی بیرێكی خراپ و چەسپكردن و زاڵكردنی لە لاشعووری كەسی كارتێكراودا ئەنجام دەدا و بە ڕێگەیەكی تر توانای ئەنجامدانی زیان و كاریگەریی هەیە، ئەویش بە كاركردنە سەر مادەی نازیندوو، وەك شكاندنی پەنجەرە و تەقاندنی تایەی ئۆتۆمبێل و وەرگێڕانی ئۆتۆمبێل و خستن و كەوتنەخوارەوەی كەلوپەل و شتومەك… هتد، كە ئەمەیش لە بواری پاراسایكۆلۆژیادا پێی دەوترێت سایكۆكینیزیا، سایكۆكینیزیایش (بە كاریگەریی دەروونی دەوترێت بۆ سەر مادە، بە بێ‌ دەستلێدان و بەركەوتن.)9 یان (جوڵاندن بە دەروون واتە ئەو جوڵەیەی عەقڵ بەرهەمی دێنێ‌.)10 بێگومان ئەم بابەتە پێویستی بە ڕوونكردنەوەی زیاترە و بەڵگە و سەلماندنی زۆرتری دەوێت، بۆیە لە بەشەكانی داهاتووی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا هەوڵ دەدەم لە بارەی چۆنێتیی دەرپەڕاندنی ئەم شەپۆلە وزەیە لە كەسی چاوپیسەوە یان حەسوودەوە وەك فەیلەسووفی یۆنانی كۆن، دیمۆكریتس دەیگوت ڕوونكردنەوەی زیاتر پێشكەش بكەم، ئەویش بێگومان بە هەر یەكە لەو دوو ڕێگایە، واتە: تەلەباسێ‌ و سایكۆكینیزیا.

 

سەرچاوەكان:

 

1-  أسس علم النفس العام، گلعت منصور و اخرون، مكتبە الانجلو المصریە، 1997، ص 10.

2-  الباراسایكولوجی- ڤواهر و تفسیرات: سامی أحمد الموصلی، ص11.

3-  هەمان سەرچاوەی پێشوو… 20.

4-  الباراسایكولوجی و الحیاە، مجلە پقافە علمیە، مركز البحوپ النفسیە، العدد العاشر 1997، بغداد ص 9-10.

5- زنجیرەی پاراسایكۆلۆژی (2) خەواندنی خۆیی-نووسینی: جەبار عوسمان، ساڵی1997ز، ل4.

6- سلسلە الكتاب الباراسایكولوجی(3) قوە الفكر فی الحیاە العلمیە، تألیف: دلیم فالكیر اتكینسون، ت: د. ڕۆوف موسی الكاڤمی ص42.

7- بۆ زیاتر شارەزابوون، بڕوانە: زنجیرەی پاراسایكۆلۆژی: چۆنیەتیی بزواندنی هێزە لە ڕادەبەدەرەكان، نووسینی: جەبار عوسمان، ساڵی 1996ز.

8- سۆپەر سروشت، لیاڵ واتسۆن، وەرگێڕانی: ئارام قەرەداغی، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ساڵی 2002، ل 272.

9- سلسلە كتاب الباراسایكولوجی -3- قوە الفكر فی الحیاە العلمیە، تألیف: ولیم فالكیر اتكینسون، ترجمە: د. رؤف موسی الكاڤمی ص42.

10- سۆپەر سروشت، لیاڵ واتسۆن، وەرگێڕانی: ئارام قەرەداغی، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ساڵی 2002، ل138.

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.