پەیوەندى رۆژهەلاتناسى ئەلمانى بە كوردناسیەوە
فرسەت رۆژبەیانى- بەرلین……..
(1)
كورتەێیكى مێژووى رۆژهەلاتناسى ئەلمانى
زۆر جار كە باس لە رۆژهەلاتناسى دەكرىَ یەكسەر گویگران* بیریان بۆلاى ئیدوارد سەعید و تیۆرە بەناوبانگەكەى دەچى جا چ ئەم باسكردنە لە رۆژهەلات بى یان رۆژئاوا.راستە ئیدوارد سەعید توانى گۆمى مەنگى فەزاى فیكرى بشلەقینى و لەهەموولاییكەوە پیشوازى لێكرا, بەلام هەرزوو دەركەوت كە ئیدوارد تەرحەكەى لە زۆرلاوە كەمووكوورتى تیدابوو بەهۆى كەمى شارەزاى لە میژووى رۆژهەلاتناسى ئەلمانى.
لەناوەندى رۆشەنبیری كوریدشدا باسكردنى ئیدوارد سەعید دووشەقلى بەخۆیەوە گرتووە:
1- ئەوكەسانەى كە بەشیوەییكى گشتى بیروبۆچوونى ئیدواردیان بە دڵە چونكە لەگەل مەیلى نەفسى و خەتى ئایدیۆلۆژیان هاوتەریبە,(دژایەتى ئەمریكا)سەیریش لەوەدایە كەئیسلامیەكان و ماركسیەكان لەم خالەدا یەكدەگرنەوە.
2- ئەو نووسەرانەى كە رەخنەیان لە ئیدوارد سەعید گرتووەو خوێندنەوەیێكى كوردانەو هومانیستانەیان بۆ تیۆرى یەكەى هەبووەوهەرلەبەرئەوەش كەوتوونەتە بەر هیرشى چینى یەكەم.
بەكورتى تیۆرى سەعید دەلى " رۆژهەلاتناسی بریتیە لە درووستكردنى بابەتیك بۆ مەعریفە تابگوردرى بۆ دەسەلات و هەیمەنە ,رۆژهەلاتناسیش تەنها فاكتەریكە بۆ ئەو گۆرانە" بەلام دەكرى راستى ئەم تیۆریە تاقى بكریتەوە بە خویندنەوەى میژووى رۆژهەلاتناسى ئەلمانى, لە سەرەتاى سەدەى نۆزدەهەم دا. ئیدوارد سەعید تیۆریەكەى لەسەر فەلسەفەى فوكو بینا دەكات كە دەلى :
"خیتابى گشتى پەیوەندییكى توندى بە دەسەلاتەوە هەیە , دەسەلات و مەعریفەش
شانبەشانى یەكتر و بەكەلك وەرگرتن لە یەك پێش دەكەون ,لەبەر ئەوەش دەبىَ ئیمە
لەخیتابى گشتى بكوَلینەوە چونكە دەسەلات و مەعریفە خۆیان لەویدا حەشارداوە".
ئالیرەدا سەعید دیت و ئەم تیۆرە گشتیە دەكات بە تیۆرییكى تایبەت و لەسەر رۆژهەلاتناسى و بەتایبەتى ئەو بەشەى كە لە رۆژهەلاتى ناوەراست دەكۆلیتەوە ,
واتە رەخنەلە ئیمپریالیزم دەگۆردرى بۆ رەخنە لە لە رۆژهەلاتناسى, لیرەدا رۆژهەلاتناسى دەكرى بە قۆچى قوربانى ئیمپریالیزم , كەواتە بۆ ئەوەى كە ئمپیریالیزم لە تاوانەكانى پاك بكریتەوە گوناهەكە دەخاتە ئەستۆى رۆژهەلاتناسى, چونكە ئیدوارد سەعید بەیەكجارى فاكتەرى یارمەتیدەرى تر پشتگوى دەخا كەوایانكرد كەئیمپیریالیزم درووست بىَ ,وەك پیشكەوتنى تەكنەلۆژیاى عەسكەرى و پیشەسازى,ئەو لە خویندنەوەكەیدا هۆكارەكانى هەیمەنەى رۆژئاوا تەنها دەگەرینێتەوە بۆ یەك هۆكار (رۆژهەلاتناسی). .(یوهانسن/1)
لەلایەكیترەوە ئیدوارد سەعید دیارى ناكات كە مەبەستى چیە لە دەستەواژەى (رۆژهەلاتناسى) چونكە ئەو بە ئاگاوە ئەم دەستەواژەیە بەكار دەهێنێت بۆ خوێنەرى رووناكاتەوە كە ئایا ڕوَژهەڵاتناسى لاى ئەوروپیەكان نەك ئەمریكیەكان هەر لە سەردەمى هوَمیروَسەوە بگرە تا بێرنارد لویس سیفەتێكى جەوهەرى و ئەسلى هەیە یان نا؟ یان ڕوَژهەڵاتناسى زانستێكە خوێندنەوەى وێنەى ڕوَژهەڵاتە لاى ڕوَژئاواییەكان, ئەو ئەم دەستەواژەیە بەهەموو ئەو مانا بارگاویانە بەكاردەهێنى و دێت كە باس لە زانستى ڕوَژهەڵاتناسى دەكات وەك لقێكى ئەكادیمى و مەعریفى, ئەم تێكەڵ كردنە یارمەتى دەدات بوَ ئەوەى ناو ناتوَرەیەكى خراپ بوَ ئەم لقە زانستیە دروست بكات و بە ئاسانى بتوانێت ڕەخەى لىَ بگرىَ.(یوهانسن/2) **
لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هەموو تێكەڵ و پێكەڵییەو كەم و كورتیانەى, ڕخنەى ئێدوارد سەعید پڕە لە ڕەمل لێدان و گفتوگوَ زوَر هەڵدەگرىَ. یەكێك لەو هەڵە گەورانەى كە ئێدوارد سەعید كردوونى بەستنەوەى گوناهى ئیمپیریالیزم بە لێكوَڵینەوەى ڕوَژهەڵاتناسان واتە ڕوَژهەڵاتناسان مەعریفە یان بەرهەم دەهانى ئەم مەعریفەیەش واى دەكرد كە ئیمپریالیستەكان وا بكەن كە كردیان لە مێژوودا.
بە ڕوونكردنەوەى پەیوەندى لە نێوان سیاسەتى ئەڵمانى ئەو باسانەى ڕوَژهەڵاتناسان نووسیویانە, بەتایبەتى ئەوەى پەیوەندى بە جیهانى ئیسلامیدا هەیە, بەهیچ شێوەیەك ڕوَژهەڵاتناسانەى ئەڵمان دەستیان نەبووە لە دروست كردنى سیاسەتى ئیمپریالیسى ئەڵمانى, تەنها هەندىَ جار بەشداریان لە تەنفیزكردنى كردووە, لەسەرەتاى سەدەى نوَزدەهەمدا ئەڵمانیا پێكهاتبوو لە چەند ئیمارەتێكى گەورە و بچووك, دواى سەرهەڵدانى شوَڕشى فەرەنسى 1789 ز و داگیركردنى ئەڵمانیا لەلایەن ناپلیوَنەوە و كوَتایى هاتنى ئەو شەڕ و شوَڕانەى كە ناپلێون نایەوە لە ئەوروپا بە دوَڕانى ناپلیوَن, ئەم ئیمارەتانە هەوڵیاندا ئیسڵاحێك لە سیستەمى سیاسی و كلتورى و قانونى و پەروەردەى خوێاندا بكەن, ئەوە بوو لەلایەنى ئیسڵاحى سیستەمى پەروەردەییەوە ئەم ئیمارەتانە هەڵسان بە دانانى كورسى خوێندنى ڕوَژهەڵاتى, لەكاتێكدا ئەم ئیمارەتانە هیچ مەسڵەحەتێكى ئابوورى یان سیاسى ئاشكرایان نەبوو لە ڕوَژهەڵاتدا, بوَ ئەوەى ئەم كارەیان پێویست بێت, ئەم لایەنەى مێژووى ڕوَژهەڵاتناسى ئەڵمانى پێویستى بە لێكوَڵینەوەى زانستى زیاتر هەیە بوَ ڕوونكردنەوەى, بە مانیایەكى تر ئەڵمانیا لەو سەردەمانەدا بایەخى بە ڕوَژهەڵاتناسیدا هێشتا خوَى دەوڵەتێكى یەكگرتوونەبوو.
ئیمارەتە بچووكەكانى ئەڵمانى پروَفیسوَرى ئەكادیمى و نوێخوازی بەناوبانگیان بوَ لاى خوَیان ڕادەكێشا بوَ ئەوەى زانكوَكانیان ببنە هوَى ڕاكێشانى قوتابیان, ئەمە لەلایەك و لەلایەكى ترەوە سانسوَرى سیاسى و ئایەنى وایان كرد كە سیستەمى خوێندن لە ژێر چاودێرى خوَیاندا بمێنێتەوە, ڕزگار بوونى زانست لە دەست كەنیسەو گوَڕانى سیاسەت بوَ ڕژێمى دەستوورى و زانست بوَ زانستێكى سەربەست و ئازاد كارێكى زوَر لەسەرخوَ و (موتەرەدید) بوو. (یوهانسن/3)
دامەزراندنى كوَمەڵەى ڕوَژهەڵاتناسى ئەڵمانى لە ساڵى 1845ز سیفەتێكى پروَفێشیناڵى دا بە ڕوَژهەڵاتناسى وەك لقێكى زانسى مەعریفى, ئەم زانستە نوێیە بەكەڵك وەرگرتن (وەك FUECK) دەڵىَ: "لە زانستى ڕەخنە لە بوارى تێگەیشتن و ڕەخنە و خوێندنەوەى كتێبى موقەدەس Philological Sacra)) كە بە كاریگەرى خوێندنى لاهووتى مەسیحى و فیقهەكەى تا كوَتایى سەدەى هەژدەم, زمانى عەرەبیان وەك كەرەستەیەكى یامەتى دەر بەكاردەهێنا بوَزیاتر تێگەیشتن لە زمانى كتێبى موقەدەس, لەبەر ئەوە بایەخدان بە زمانى عەرەبى و تێگەیشتنى زیاتر بوو لەم بوارەدا". (بڕوانە لێرەدا گرنگى دان بە زمانى عەرەبى بوَ تێگەیشتن نەبووە لە ئیسلام لە سەرەتادا و لەناوبردنى ئیسلام وەك نووسەرە عەرەب و ئیسلامیەكان ڕوَژهەڵاتناسانى پێ توَمەتبار دەكەن ف.ر).
بەڵام ڕوَشنگەرى و مەسڵەحەتى سیاسى و ئابوورى لە سەدەى هەژدە دا لە ئینگیلتەرا و فەرەنسا و نەمسا, ئەم وەزعەى گوَڕى و خوێندنى كتێبى موقەدەس ئەو بایەخەى نەما, بەڵكو خوێندنى زمانى عەرەبى زیاتر بوَ تێگەیشتن لە جیهانى ئیسلامى و مێژوویى و ئاینى و ڕوَشەنبیرى عەرەبى بەكار دەهات.
ئەوە بوو زمانى عەرەبى وەك زمانى فارسى و توركى و زمانەكانى تر وەك زەروورەتێكى سیاسى و ئابوورى دەوڵەتە ئیمپریالیستەكان لە هیند و دەوڵەتى عوسمانى و پارچەكانى ترى دونیا لە ئینیستیتیوتى وڵاتانى وەك فەرەنسا و ئینگیلتەرا دەخوێندرا و لە نەمسا لەسەرەتاى سەدى نوَزدەهەم و لە ئەڵمانیا وەختێكى زیاترى خایەند چونكە لە ئەڵمانیادا پەیوەندى لە نێوان خوێندنى زمانى عەرەبى و ئیمپیریالیزمى ئەڵمانى نەبووە, بەڵكو گەشەسەندنى خوێندنى زمانى عەرەبى دەگەڕێتەوە بوَ سەرهەڵدانى دراساتى ئیسلامى وەك زانستێكى سەربەخوَ لە سەرەتاى سەدەى بیستدا.
ڕوَشەنگەر و ڕوَمانتیكیەكانى ئەڵمان هى وەك لێسینگ و هێردەر و ڕایسكە و ڕووكێر بایەخیان بە ڕوَژهەڵات و كلتوورە ئایەنیەكەیان دەدا مەبەستیان لەم كارە:
1- بیسەلمێنن كە كلتوورى تریش هەیە لەجیهاندا و دەبێت كەڵكى لىَ وەربگرن, لە بارەى شێوەى حوكمى سیاسى ڕوَژهەڵاتناسیان دەنووسى, بەم شێوەیە ڕەخنەیان لە وەزعى سیاسى خوَیان دەگرت لە سەردەمەدا.
2- ئەم ڕوَشەنبیرانە لە پایەى ئیسلام و پێغەمبەریان بەرزدەكردەوە تەنها مەبەستیان ڕەخنە بوو لە كەنیسەى مەسیحى (لێرەدا سەرەنجى ئەوە بدەن كە هەندىَ جار ناودارانى جیهان چۆن مەتحی پێغەمبەرى ئیسلامیان كردووە. ف.ر).
3- رۆمانتیكیەكان بایەخیان بە شیعرى فارسی و عەرەبی دەدا بۆ ئەوەى بیسەلمێنین كە میللەتان هاوبەشن لە تێگەیشتنیان لە جوانی و قیمەتى ژیان، بەم كارەشیان دەورین هەبوو لە پێشكەوتنی فەلسەفەى ستاتیكا.
ئەمە لە لایەك لە لایەكى ترەوە كاتێك كە كۆمەڵەى رۆژهەڵاتناسى ئەڵمانی دامەزرا لە بارو زروفێكى تردا دامەزرا كە هیچ پەیوەندى بە روحی نەقدى رۆشنگەرى نە پەیوەندى بە لێكۆڵینەوەى رۆمانتیكى لە شیعر بە سیفەتێك كە تەعبیر لە یەكسانى مرۆڤ دەكات، ئەمانە هۆى دامەزراندنى رۆژهەڵات ناسى ئەڵمانى نەبوو، بەڵكو ئەم كۆمەڵەیە لەگەڵ دروست بوونى چینى بۆرژوازى ئەڵمانى كە تازە پێكدەهات لە ناو ئیمارەتەكانى ئەڵمانیادا، ئەم رێبازە فیكریانە لەگەڵ خۆیاندا دەمج دەكەن.
لە سیەكانى سەدەى هەژدە ولە ژێر كاریگەرى شۆرشى فەرەنسى (لە فەرەنسادا قوتابخانەى زمانەرۆژهەڵاتیە زیندووەكان دامەزرا دواى شۆرشى فەرەنسى لە 1795دا واتە شەش ساڵ دواى شۆرشى فەرەنسى) ئەڵمانەكان بە چاو لێكەرى فەرەنسیان و پاش خوێندنیان لاى رۆژهەڵاتناس سلڤستر دوساسى و پاش تەواوبوونى خوێندن گەڕانەوە بۆ ووڵاتى خۆیان و كورسى رۆژهەڵاتیان لە چەشنى ئەوەى فەرەنسى لە زانكۆكاندا كردەوە، كە ژمارەى ئەو مامۆستاو ئەكادیمیانە كە لەبوارى رۆژهەڵاتناسیدا كاریان دەكرد و بە هۆى پێویستیان بە كۆمەڵیەك تەعبیر لە داوا و بوارى زانستیان بكات كردنەوەى ئەم كۆمەڵەیە وەك پێویستیەك لە كاتى خۆیدا درووست بوو. بەلام ئەگەر تۆزێك بگەرێینەوە دوواوە لە میژووى رۆژهەلاتناسى ئەلمانى بكۆلینەوە ,لە سەدەى نۆزدەدا ,دووجۆرى رۆژهەلاتناسى دەبینین:
1-لاهوتیە مەسیحیەكان.
2- لاهوتیە یەهودیەكان.
1- لاهوتیە مەسیحیەكان ئەمانە بوون, گۆتفرید ئایشهۆرن 1827 مردووە,و مارتن دیڤێتە1849 و هاینریش ئێڤالد1803 و هاینریش فلایشەر1888 و یۆلیۆس ڤێلهاوزن1918 و تیۆدۆر نۆلدێكە1933 بوون.
2-نموونەى رۆژهەڵاتناسە لاهووتیە یەهودیەكان دیارترینیان ئابراهام گایگەر 1847 و گوستاڤ ڤایل1889 و یاكۆب بارت بوون.
ئەمانە زۆر خزمەتى زانستى ڕۆژهەڵاتناسییان كرد بەتایبەتى لەبوارى مێژووى ئیسلام,وجودى ئەم هەموو زانایە شتێكى سەرنج راكێشە كە دەكرىَ لە هۆیەكانى بكۆڵدرێتەوە.
دەكرىَ سێ محوەرى سەركى لە مێژووى رۆژهەڵاتناسی ئەڵمانیدا دیاریبكەین :
1. محوەرى فیقهى زمانى عەرەبى (ARABISTIC)، نوێنەرى ئەم قوتابخانەیە هاینریش ئۆگوست فلایشەر بوو، ئەم زانایە سەرۆكایەتى بەشى خوێندنى عەرەبى دەكرد لە زانكۆى لایپزیك لە نیوان ساڵانى 1835-1888 ، فلایشەر خۆى لە فەرەنسا خوێندبووى, عەرەبى و فارسى چاك دەزانى كاركردنى لەسەر زمانى عەرەبى میتۆدى ئۆگەست ڤۆلڤ بە كاردەهێنا كە ئەویش لەسەر چۆنیەتى خوێندنى زمانى گریكى ولاتینى بوو، فلایشەر خوێندنى زمانى عەرەبى بەئاراستەیەك برد كە بایەخى بە دیالێكت و تێكست و فیقهى زمان دەدا (لێرەشدا دەبىَ سەرنجى بەڕێزتان بوَ ئەوە ڕابكێشم كە بایەخدان بە دیالێكتەكانى زمانى عەرەبى ئەوەندە پەیوەندى بە فیلوَ ڵگیاوە هەیە هیچ نیازێكى سیاسى لە پشتەوە نیە وەك هەندىَ نووسەرى عەرەب ئیدیعاى بوَ دەكەن.ف.ر). فلایشەر پەنجا ساڵ زیاتر سەروَكایەتى بەشى زمانى عەرەبى دەكرد و بەدرێژایى سەدەى هەژدەم فیقهى زمانى كلاسیكى نموونەیەك بوو كەدەبووایە هەموو زمانەكان پەیڕەوى بكەن و بە گشتى زانستە مروَییەكان (كوَمەڵایەتیەكان).
2. ئەگەر سەیرێكى ژمارە سەراتاییەكانى گوَڤارى ڕوَژهەڵاتناسى ئەڵمانى ZDMG بكەین دەبینین دامەزرێنەرانى (كە فلایشەر یەكێكیان بوو) دەیانویست بیكەن بە گوَڤارێكى تایبەت بە زانایانى زمان (Philologia), بوَ سەردەمێكى زوَر ڕوَژهەڵاتناسى پارێزراوبوو لە هەموو تیوَرە موَدرێنەكانى زمان چونكە فلایشەر و قوتابیانى هیچ بایەخیان نەدەدا بە خوێندنەوەى نوَى بوَ ئەدەب و زمان.
3. میحوەرى textkritic , یان ڕێبازى ڕەخنەى مێژوویى بوَ سەرچاوەكان, یەكەم ڕوَژهەڵاتناس یولیوَس ڤێلهاوزنە كە بە داروینى خوێندنەوەى كتێبى موقەدەس دادەنرێت, بە وەسفى ئینسكولیپیدیاى بەریتانى, ئەو بوو كە كتێبەكانى لە نێوان ساڵانى 1871- 1902 نووسیەوە, ئەم زانایە شوێنى خوَى دیارى كرد لە كلتوورى مێژوویى ئەڵمانى كە نیپۆر و بارتوَڕلد پێش ئەو ڕێچكەیان بوَ دامەزراند و پێشیان خست, هەروەها لەگەڵ دەست بەكاربوونى لییۆ پۆڵد ڕانكە لە ساڵى 1825 لە زانكوَى بەرلین, كتێبى مێژووى جیهانى بڵاوكردەوە, ئەم مێژوو نووسە لە هەموو مێژوونووسێكى ئەڵمانى سەردەمى خوَى باڵادەستر بوو چونكە نیو سەدە ئەندامى ئەكادیمى پڕوَیسى بوو بوَ زانست و لە ساڵى 1841 بوو بە مێژوو نووسى ڕەسمى كوَشكى پڕوَیسى.
ئەم رانكەیە ئەگەر بە مەفهومى ئێدوارد سەعید سەیرى بكەین سەرۆكابەتى مەرجەعیەتى رۆژهەلاتناسى دەكرد ,چونكە دەولەتى پروَیسى داواى لێكرد كە بیرخەزەوەیێك لەبارەى مەسەلەى توركى- رۆژهەلاتى بنوسىَ , لە كاتیكدا وەك دەزانرىَ كە جگە لە خوێندنەوەى هەندى لیكۆلینەوە لەسەر قورئان نووسرابوو,
رانكە سەرى خۆى بەخوێندنەوەى ئەو هەموو بەر هەمە زۆرەى رۆژهەلاتناسى نەهێشاند, كەواتە ئێمە چوَن دەكرىَ رۆژهەلاتناسى تاوانبار بكەین بە درووستبوونى ئیمپریالیزم.؟
فەلسەفەى میژووى ئەلمانى لەژیر كاریگەرى هێردەردا میژووى بە پێشكەوتنى تاكەكان تێدەگەیشت , لە هەمان كاتدا گۆمەلگاو رۆشەنبیریش بە هەمان یاسا پێشدەكەوت, كەواتە مێژووى جیهان بریتیە لە پێشكەوتنى پەیوەندى نیوان تاكەكان, بەگویرەى هێردەر پەیوەندى لە نێوان دین و دەولەت باشترین نموونەى دەربرینى كەسایەتى گەلێكە, ئەم شێوەبیرەكردنەوەیە دواى سەركەوتنى پەیمانى پیرۆز(الحلف المقدس) بەسەر ناپلیۆندا, زیاتر پەرەى سەند.
مێژوو لاى ڤێلهاوزن بریتیە لە پەیوەندى نێوان گەلێَك و ئاینەكەى , ئەو بە سیفەتێك كە لاهوتى بوو دەیویست تەسەلسولى تێكستى مێژوویى كتێبى موقەدەس تێبگات كەكلیلى تێگەیشتن بۆ لە مێژووى گەلى ئیسرائیل ,دواى ئەوە كە واز لە بوارى لاهوت دەهێنىَ و دەبىَ بە رۆژهەلاتناس هەمان رێباز لەسەر میژووى عەرەب و ئیسلام بەكاردەهێنىَ.ڤێلهاوزن نوێنەرى رێبازى رەخنەى مێژووییە Historisch-kritische Methode كەشیكردنەوەى تێكستەكان دەگرێتە خۆى و بەگوێرەى ئەم رێبازە دەبىَ مێژوونووس رەخنە لە ژێدەرەكانى بەر دەستى بگرىَ بۆ هەڵهێنجانى راستى , هەروەها دۆزینەوەى ئەو رێگا چارانە بۆ رەخنە گرتن لە سەرچاوەكان كارێكى گرنگى مێژوونووسە كەدەبىَ میژووی لە میتۆلۆژیا جیابكاتەوە ,ئەو میتۆلۆژیایەى كە كەلەناو خەلكدا رەگى داكوتاوە و كۆمەلگا لەسەرى كۆكن ,دەبىَ میژوونووس رەخنە لە رابردووبگرىَ.
تەنها ئەم رێگایە وا لە مێژوونووس دەكات زنجیرەى روداوەكان لە زەمان ومەكان دا بدۆزێتەوە , ڤێلهاوزن زۆر لاى گرنگ بوو كە پەیوەندى نێوان ئایین و ئەو گەلەى كە برواى پێیەتى بدۆزێتەوە , هەروەها ئەم زانایە دەگەرا بە دواى ئەو پەیوەندیانەى نێوان ئایین و ئەو تموحە سیاسیەى كە گەلێك هەیەتى ,ئەمە بە ئاشكرا دیارە لەو بەرهەمانەى كە لە سەر مێژووى ئیسرائیل و عەرەبى نووسیوە, چونكە لاى ئەو ئاین وەك تەعبیرى گەلێكە لە كلتوور و رۆشەنبیریەكەى,كەواتە رەخنە گرتن لە لەكەلەپوورى گەلێك وبەكارهێنانى میتۆدى زانستى رەخنەى مێژوویى , بەشێكى سەرەكیە لە رەخنە گرتن لەم كلتوورە لە بوارى رۆژهەلاتناسیدا.
3. میحوەرى سێهەم: میحوەرى دیراساتى ئیسلامIslamwissenschaft ) ( :
خوێندنەوەى رۆژهەلاتناسى ئەلمان بۆ ئیسلام وەك ئاینێك لەسەدەى نۆزدەمدا بریتى بوو لە كارى تیۆدۆر نۆلدێكە و مێژووى قورئان وچەندنوسینیكى ترى مێژوویى – فیلۆلۆجى , دیراساتى ئیسلامى واتە خویندنەوەى ژیانى رۆژانەى خەلكى موسولمان وشەریعەت و عەقایدو بزوتنەوەىكۆمەلایەتى ورۆژنامە گەرى نوىَ و رێنسانسى جیهانى ئیسلامى …هتد ئەم چەمكانە پشتگوىَ خرا بوو تا سەرەتاى سالانى سەدەى بیستەم.
بەلام كاتىَ كە ئەلمانیاى قەیسەرى خۆى خستە ناو سیاسەتى هاوپەیمانێتى (الاحلاف) ئەوساو خۆى بۆ كۆلۆنیالیزم ئامادە دەكرد و چاوى لە میراتى پیاوە نەخۆشەكە (دەولەتى عوسمانى) بریبوو,هەروەها بەشداریكردنى لەو ململانیًیە بازرگانى و رامیاریانەى لە گەل حوكمدارانى باكورى ئەفریقیا و تەماشى هەبوو كە لە ئەفریقیا (كۆلۆن)ى هەبىَ, ئا لێرەدا فیلۆلۆگیاى كلاسیكى زمانى عەرەبى و میتۆدەكانى و رەخنەى مێژوویى رۆژهەلاتناسان , زۆركەم بایى ئەو پێویستیانەى دەكرد كە ئەلمانیا پێویستى پێى بوو .بەواتایێكى تر ئەوەى تا ئێستا بەرهەم هاتبوو لەبوارى رۆژهەلاتناسى ئه لمانیدا هیچ بە كەلكى دەولەتى كۆلۆنیالیزمى ئەلمانى نوىَ نە دەهات , هەرلەبەر ئەوەش بوو كە دەولەت لەسالانى (1887ز) ەوە , (سیمینارى لێكۆلینەوە لە زمانە رۆژهەلاتناسیەكان)ى كردەوە , ئەم دەزگایە دیپلۆمات و فەرمانبەرانى ئیدارە تازەكەى موستەعمەراتى ئەلمانى لەوێدا پێدەگەیاند و فێرى زۆرشت دەبوون كەلەكارى داهاتویان دا كەلكیان لێدەبینى,یەكەم كتێب لەسەر شەریعەتى ئیسلام ئێدوارد ساخاو بۆ بەشداربوانى سیمینارەكەى نووسیەوە ,بەلام لەگەل ئەوەشدا ئەم سیمینارە نەیدەتوانى كە هەمووپێداویستیەكانى دەولەتى كۆلۆنیالى پر بكاتەوە .
ئەوەبوو كە كارل هاینریش بێكەر (1933مردووە) یەكەم رۆژهەلاتناس بوو كەكورسی دیراساتى ئیسلامى وەرگرت لەسالى ( 1908ز) لە پەیمانگاى كۆلۆنیالى (Kolonialinstute) لە هامبۆرگ.
ئالێرەدا بە پێچەوانە لەگەل تیۆرى ئێدوارد سەعیددا, دەولەت پەیمانگاى رۆژهەلاتى دادەمەزرێنێت و رۆژهەلاتناسان كارى تێدا دەكەن و دەولەتە مەعریفە درووست دەكات , كەواتە رۆژهەلاتناسە ئەلمانەكان دەستیان نەبووە لە لە سیاسەتى دەولەت بەرامبەر بە رۆژهەلات بەلكو ئەداتێك بوون و دەولەت بەكاریانى هیناوە بۆ ئەم مەبەستە .
چونكە زانایێكى وەكو بێكەر لەو سەردەمەدا بە ئەركى خۆى دەزانى كە یارمەتى دەولەتەكەى بدات , بەلام لەراستیدا بێكەر خۆى لە ئەسلدا زاناى بوارى بەردیاتى میسرى بوو و بایەخى بە ژیانى كۆمەلایەتى رۆژهەلاتى ناوەراست دەدا ,خویندنەوەى ئەو بۆ ئیسلام زۆرقوول وناودارە,وئەو هەڤالێكى نزیكى زاناى بەناوبانگ ماكس ڤیبەر بووە , رایان یەك بوو لەبارەى لیبرالیەت لە بوارى سیاسیدا و هەردووكیان دركیان بە رەهەندە رۆشەنبیرىو كۆمەلایەتیەكانى ئایین كردبوو.
ئەوەبوو بێكەر زۆرهەولى دا كەموسولمانى دەولەتى عوسمانى جیهاد دژى ئینگلیزوفەرەنسیە نەیارەكانیان رابگەیێنن,لە كاتى شەرى جیهانى یەكەمدا (لێرەشدا سەرەتاى زیندووكردنەوەى رۆحى جیهاد كەرەهەندێكى ترى ئیسلامى سیاسیە, لەلاى موسولمانان تێبگەین وەك لایەنێكى ترى سلبى لە مۆدرێنە.ف.ر).
سنۆك هورگرونیە كە ئەنترۆپۆلۆگ و رۆژهەلاتناسێكى هۆلەندیە رەخنەى لە بێكەر دەگرت لە ئەلمانیا كار بۆ هەڵگیرسانى شەرى پیرۆزە (جهاد)دەكات,ئەوەبوو پاش رووخانى بەرەى میحوەر و دۆراندنى ئەلمانیا و دەولەتى عوسمانى ,تەنها ئەم دەولەتانە زەرەریان نەكرد بەلكو خوێندنى دیراساتى ئیسلامیش زەرەرمەند بوو.
(2)
سەرچاوەكانى كوردناسى لە ئەڵمانیا
دەكرىَ سەرچاوەى كوردناسى لەناو رۆژهەڵاتناسى دابەش بكەین بۆ ئەم خاڵانەى خوارەوە:
1-دانانى كورد بە بەشێك لە رەعیەتى دەوڵەتى عوسمانى و خویندنەوەى كورد لەو كلاورۆژنەیەوە.
2- گەشتیاروئیتنۆلۆگەكان .
3-دانانى میللەتى كورد بە بەشێك لە ئارییەكان و یان هیندۆجێرمانییەكان و زمانەكەشى بە بەشێك لەزمانەكانى ئێرانى و دیراسەكردنى لەم سیاقەدا.
4-ئەو دەسنووسە كوردییانەى كە لە ئەڵمانیا هەن.
5-ئەرشیفى كتێبخانەكانى ئەلمانیا و ئەرشیفى دەولەتانى داگیركەرى كوردستانن.
6-سەرچاوەى تر.
1- دانانى كورد بە بەشێك لە رەعیەتى دەوڵەتى عوسمانى و خویندنەوەى لەو كلاورۆژنەیەوە :
پاش ئەوەى كە عوسمانییەكان توانییان ئابلوَقەى ڤییەننا بدەن لە سەدەى حەڤدەم و توركەكان ترسێكى قووڵیان خستە دڵى ئەوروپییەكان,جا لەبەر ئەوە نەمسا بەتایبەتى و ووڵاتانى ترى ئەڵمانى زمان هەڵسان بەلێكوَڵینەوە لەو هێزە نادیارە, لەو سەردەمەدا ئەوەندە زانیارییان كەم بوو بەئیسلامیان دەگوت ئایینى توركان و كە قورئانیان وەردەگێرا دەیانووت قورئانى توركان واتە جارىَ لە ئەوروپا ووشەى عەرەب یان ئیسلام نەزاندراوو بوو.
ئیسلام و عەرەب لە ئەوروپا دا بڵاوبۆوە پاش ئەوەى ڕۆژهەڵات ناسان ژمارەیەكى زوَریان لەدەست نووسى ئیسلامى لەڕۆژهەڵاتەوە گەیاندە ئەوروپا و بەچاپیان گەیاند.
لەلایەكى ترەوە دەولەتى عوسمانى پاش ساڵانێك لەدژاییەتى كردن و هەوڵدان بۆ داگیركردنى ئەوروپا بۆى ڕوون بوَوە كە مەحاڵە بتوانىَ زیاتر قووڵبێتەوە بۆ ناو ئەوروپا,هەروەها چاكسازى دەوڵەتى عوسمانى بەتایبەتى لە بوارى سووپادا دەوڵەتى عووسمانى لە ئەوروپیەكان نزیك خستەوە وداواى یارمەتى لێدەكردن بوَ مەشقى سووپاكەى بەشێوەیەكى مۆدێرن ئەوەبوو پەیوەندیێكى بەهێز لە نێوان دەوڵتى عوسمانی وهەردوو ئیمپراتۆرییەتى نەمسا و پڕویسیا پەیدا بوو.
ئیمپراتۆرییەتى نەمسا و پڕویسیا كە بایەخیان بە ڕۆژهەڵاتناسى دەدا و چەند گۆڤارێكیان دەردەكرد وەك گۆڤارى كۆمەڵەى ڕۆژهەڵاتناسانى ئەڵمان(ZDMG) كە لەلایپزیك دەردەچوو لەساڵى 1846 هەتا ئیمروَ,هەروەها كەشكۆلى ڕۆژهەڵات( FUNDGRUBE DES ORIENTS )كە لەنەمسا دەردەچوو و هەروەها گۆڤارى زانیاری ڕۆژهەڵات(AKM) و هی تریش.
ئەوەبوو پرۆیسیا جەنەرال فۆن مۆلتەكەیان1800 Helmuth Karl Bernhard von Moltke-1891 نارد بۆ مەشقكردنى سوپاى عوسمانى و مۆلتەكە بیرەوەریەكانى لە سەردانى بۆ كوردوستانى توركیا تۆماركردوەو وەك نامە بۆ ژنەكەى ناردووە,ئەم نامانە سەرچاوەیێكى زۆر بەنرخە بۆ تێگەیشتن لەمیژووى كورد لەو سەردەمەدا باوەرناكەم هیچ ئەكادیمیێكى كورد لە نووسینەوەى مێژووى نوێدا بەكارى هێنابىَ,بێگوومان ئەوەندەى من ئاگادار بم .
ئەم سەرچاوەیە باس لە سالانى 1836-1839 دەكات ,وەسفى كوردى كردووە كە جوامێرو ئازان, ئەوەشى بیرنەچوە كە دەردەكوردە لەو سەردەمەشدا هەبووە,سەرۆك هۆزە كوردەكان هەریەكێك لە وان بەرگرى تەنها لە هۆزەكەى خۆى دەكات .
لە نەمساش دیپلوَمات و وەرگێرى و رۆژهەلاتناسى بەناوبانگ Hammer-Purgstall (1774-1850) خۆى خەریك كردبوو بەنووسینەوەى میژووى دەولەتى عوسمانیەوە كەلەچەند بەرگێكدا دووایى بلاو كرایەوە,باسى كوردیش لەم كتێبەدا هاتووە وكەلكى لە گەریدەى توركى ئەولیا چەلەبى كردووە,زیاتر لەم كتێبەدا خاترى تورك گیراوە چونكە خۆى سالانێك لەتوركیاى عوسمانیدا دیپلوَمات و كاربەدەست بووە , بەشێكى لەسەر زمانى كوردیش نووسیوە بەراى مامۆستا جەمال نەبەز ئەگەر لەبوارى زماندا نرخێكى واى نەبىَ ئەوا لە بوارى مێژوودا كەلكى لێوەردەگیرىَ.
2-گەشتیاروئیتنۆلۆگەكان:
لەسەرەتاى سەدەى نۆزدەمەوە ولە كۆتایی سەدەى هەژدەمەوە زۆر لە رۆژهەلاتناسە ئەلمانەكان روویانكردە رۆژهەلات بەتایبەتى بۆ كوردستان و ئەرمێنیاوئێران ومیزۆپۆتامیا, تیایانداهەبووە كە مەبەستى كوردستان بووە, هەشبووە لابەلاپێیدا تێپەریوە,هەشبووە تەنها باسى كوردستانى بۆ كراوەو خۆی شتى لە خەیالى خۆى بۆى زیاد كردووە.بۆ نمونە زاندارسكى SANDARSKI ناوێك سەرى لە كوردستان داوە وموسڵ و ورمىَ وشوێنى تر گەڕاوە و لەگەڕانەوەى دا كتێبێكى نوسیوە باس لەم گەشتى دەكات لە ساڵى 1857. هەروەها بلاو Blau لە نیوە دووەمى سەدەى ڕابردوودا گەشتێكى بە كوردستانى ئێران وتوركیادا كردووە لە نێوان ساڵانى 1858 – 1862 گەشتەكەى بڵاوكردۆتەوە.
هەر ئەم گەشتیارە لە گۆڤارى رۆژهەڵاتناسانى ئەڵمان بە ناونیشانى (لە زىَ ى ئورمیەوە تا زىَ ى وان 1858 – 1862) نووسیوە، هەروەها ڤامپەرى Wampery لە ساڵى 1867 دا گەشتێكى بۆ ئێران كردووە وباسى كوردى تێدایە، شترێكە Strecker سەفەرى كوردستانى باشوور وباكوورى كردووە، بێكەر سەرى لە بەسرە ومیزۆپۆتامیا وموسڵ وحەلەب داوە وزۆر باسى كوردى كردووە. هەروەها پاشتاین Pastein گەشتێكى كردووە بە كوردستاندا لەسەر ئەم گەشتە لە ساڵى 1863 لە بەرلین كتێبێكى چاپ كردووە، هەروەها ڤۆنش Wonsch نەمساوى سەرى كوردستان وئەرمەنستان كتێبێكى تەنها بۆ كوردستان تەرخان كردووە، بێڵك Belck ناوێك چۆتە كوردستان وچەند وەڵاتێكى ترى وەك قەفقاز وئەرمەنستان گەراوە ودواى لە كتێبێكدا باسەكەى نووسیوەتەوە.
سەرەنج لەم گەشتنامانە:
– زۆربەى ئەم گەشتنامانە سەردانى كوردستانیان بەتەنىَ نەكردووە بەڵكو مەبەستیان ئەرمەنستان وئێران بووە، جارى وا هەیە ئەو گەشتیارە هەرچەندە بە كوردستاندا تێپەڕ بووە بەڵام بایەخى بە تۆماركردنى ژیانی كورد نەداوە، واتا كوردستان تەنها رێگا بووە بۆ ئەو وەك كارستن نیبۆرى دانیماركى.
– زۆر لەم گەشتیارانە بە گیانێكى دوژمنانە باسیان لە كورد كردووە بە جەردە ورێگر ووڵاتەكەیان بە (Wild) وەحشى ناویان بردووە. ئەمەش بۆتە هۆى ئەوەى كە هەندىَ چیرۆك نووسى وەك كارل ماى كە كوردستانیشى نەدیوە لە رێگاى ئەوانەوە بە خەیاڵى خۆى ڕۆمانى لەسەر كوردستان نووسیوە رۆمانەكە ناوى (بەناو كوردستانى وەحشى دا).
هۆى ئەوەى كە كوردستان وخەڵكەكى بە وەحشى ورێگر دانراون لە كاتەدا دەكرىَ دەستنیشانى چەند هۆیەك بكەین:
1. هەروەك هەمومان (وەك د.جەمال نەبەز دەلىَ )دەزانین رێگرى وپیاوكوژى لە هەموو ووڵاتێك هەیە، ئەمە پاساو نییە، چونكە لە كوردستان لە سەدەى نۆزدە كوشتنى پڕۆفیسۆرى ئاركیۆلۆجى ئەڵمانى لە ساڵى 1830 كە ناوى شوولتز Schultz بوو، هەروەها كوشتنى زێڕنگەرێكى جوولەكە بەدەست سەرۆك هۆزێكى كورد كاردانەوەیەكى خەراپی هەبووە لەسەر نووسینى گەشتیارەكان وەكوو ڤاولەر 1842، ڤاگنەر 1852، نۆلدە 1895.
2. داگیركەرانى كوردستان دەستیان هەبووە لە بڵاوكردنەوەى پڕوپاگەندە دژى كورد وناولێنانیان بە دز وجەردە، هەر كاتێك كورد داواى مافى خۆى كردبىَ بە دز وجەردە لە قەڵم دراوە ئەم كارە تا ئەمڕۆش بەردەوامە. (نەبەز1974)***
3. نەبوونى كەسێك یا لۆبیێك كە دیفاع لە مافی كورد بكات لەو سەردەمانەدا، هەر هیچ نەبىَ ئەو پڕوپاگەندانە بە درۆ بخاتەوە كە لەسەر كورد وكورستان دەنوسرا خەڵكێكى زۆر دەیانخوێندەوە، كتێبى ئەو گەشتیارانە وەك ئەنتەرنێت وسەتەلایت ئەو ساتە خەڵك زانیاریان تیا هەڵدەهێنجا.
4. ئەو ڕوَژهەڵاتناسانە خوَیان پەیوەندیان هەبووە لەگەڵ كاربەدەستانى دەوڵەتى عوسمانى وەك دیپلوَمات یان وەرگێڕ یان كوَنسل كاریان كردووە ئالێرەدا نەیانویستووە عوسمانیەكان لە خوَیان بڕەنجێنن, ئەمە لەلایەك هەروەها خوَیان هیلاك نەكردووە لە ڕاستى مەسەلەكان بگەن بەڵكو زوَرجار سەرچاوەى عوسمانیان بۆ نوسینەكانیان بەكارهێناوە نموونەى ئەوانەش هامەر پوورگشتاڵى نەمساوى و میلینگى ئینگلیزیە.
– لێرەدا دەبىَ دەورى ئەو ئیتنوَلوَگانەش لەبیر نەكرێَن كە باسیان لە كورد و كوَمەڵگاكەى بەشێوەیەكى زانستى كردووە وەك:
1- فرێدریك فۆنبوَدنشتێك كە باسێكى لەسەر گوَرانى كوردى نووسیوە لە ساڵى 1849ز.
2- پیتەر لێرخى زاناى ڕوسى كە كتَبە نایاباكەى كراوە بە ئەڵمانى لە سىَ بەرگدا بوو, كە تایبەتن بە كورد و كلدانیەكانى ئێران.
3- شلێڤل زانایەكى ترى بوارى ئیتنوَلوَگى بوو باسێكى لەسەر كوردستان نووسیوە لە ساڵى 1863ز.
4- ئوَسكار مان كە لە 1904- 1905 چیروَكى فۆلكلۆرى و دەست نووسى كوَ كردۆتەوە. . (نەبەز1974)
بێگومان سەدەها كەسیتر لە سەر كوردیان نووسیووە كە لێرەدا ناكرى باسى هەمویان بكەین.
3- دانانى میللەتى كورد بە بەشێك لە ئارییەكان و یان هیندۆجێرمانییەكان و زمانەكەشى بە بەشێك لەزمانەكانى ئێرانى و دیراسەكردنى لەم سیاقەدا.
سەرەتاى بایەخ پێدانى ئەڵمانەكان بە ئێران دەگەڕێتەوە بوَ سەرەتاى دروست بوونى زانكوَكان و كارى ئەرشیۆلۆگەكان و فیلۆلۆگەكان كە مێژوو وكلتوریان لە زمان دەردەهێنا.
نەقشى بێستوونى سەردەمى داریۆش سەرەنجى زانا ئەڵمانەكانى ڕاكێشابوو, لە سەرەتاى سەدەى نوَزدەوە گیۆرگ فریدریش گرۆتە فێندز خەریكى لێكوَڵینەوە بوو لە نووسینى مێخى سەردەمى ئەخمێدیەكان یان هاخامانشیەكان, دواى ئەو فرانس هێرنش ڤایسباخ لێكۆڵینەوەیەكى لەسەر نووسینى مێخى ئەو سەردەمە نووسى لە ساڵى1911 كە ڕێگاى خوَشكرد بۆ دوَزینەوەى نووسینى مێخى (مسمارى) بابلى, ئەم جوَرە باسانە تا ئێستا لە ئەڵمانیا بایەخى پىَدەدرێت بوَ نموونە لە ساڵى 1991 ڕوودیگە شمیدت كتێبێكى لەسەر نەقشى بێستوون دەركرد.
دەبىَ لێرەدا ئەوەش باس بكەین كە هێردەر كاریگەرى هەبوو لەسەر زانایانى سەدەى نوَزدە, بە تایبەتى فیلۆلۆگ و مێژوونووسان و ڕوَژهەڵاتناسان كە تێزەكەى بریتى بوو لە گەڕانەوە بۆ ئەسڵى شتەكان, بوَ سەرەتاى ژیانى پاك و بێگەردى میللەتان لەسەرەتاى دروستبوونیاندا و بایەخدان بە خوێندنى زمان و كەلتوورى میللەتان لەو قۆناغەدا.
ئەوە بوو چەند دەستەواژەیەك لەسەر ئەسڵى ئەو میللەتانەى كە بە (ئیندوَ-ئێرانى) یان (ئیندوَ- جێرمانى) واتە خوێندنەوەى نوێ دروست بوو بۆ میللەتانى ئارى دروست بوو.
ئارى ئەم دەسەواژەیە لەو كاتەدا دروست بوو كە زانا ولیەم جونس(William Jones) لە سەدەى هەژدەدا گەیشتە ئەو ڕاستیەى كە هاوتایەك هەیە لە نێوان زمانەكانى ئەورۆپى و زمانى سانسكریتى ئەو دەستەواژەى ئارى بۆ ئەم زمانانە بەكار هێنا, ئارى وەك ووشە ماناى چینى دەسەڵاتدار, ئاغا, خانەدانى دەدا لە زمانى سانسكریتى دا و بەشێك لە ئیندۆ- ئێرانیەكان بەخۆیان دەگووت ئارى.
ئەم ئەتمۆسفیرە بارێكى زۆر چاكى ڕەخساند بۆ خوێندنى ئێرانێستیك و زمانەكانى و لەو سەردەمەدا لە ئەڵمانیا, ئەوە بوو یەكەمجار بایەخیاندا بە خوێندنى ئەلف و بێى ئەخمێدى و پەهلەوى و گرنگیاندا بە ئاڤێستا و بەراووردیان كرد لەگەڵ كتێبى پیرۆزى هیندى ڤێدا چونكە ئەسڵیان یەكە بە دیدی وان ئەم كارەى زانایان بەرهەمى گرنگى لێكەوتەوە وەكو, بنەماى فیلۆلۆگى زمانى ئێرانى كە ویلیام كۆهن لە ساڵى 1895دا نووسیەوە و كتێبى ئاڤێستا لە لایەن كارل گلیندەر لە ساڵى 1886 نووسرایەوە و فەرهەنگى زمانى ئێرانى لەلایەن كریستیان بارتۆلۆمى لە ساڵى 1904 دا نووسراوە. هەر لەم سیاقەشدا دەبىَ كارى بە نرخى زاناى ئێرانیستیك لە زانكۆى مابۆرك تێبگەین كە ئەویش فێردیناند یوستیە كە دوو كتێبى بە نرخى لە لە سەر ڕێزمانى كوردى دەركرد:
1. كتێبێكى بچووك لەسەر جۆرێك لە دەڕبڕینى دەنگ لە زمانى كوردى, لە ماربۆرگ لە ساڵى 1873 (29 لاپەڕەیە).
2. ڕێزمانى كوردى لە ساڵى 1880 لە سان بێترسبۆرگى ڕوسیا بە چاپى گەیاند, ئەم دوو كتێبە وەك پێویست زمان زانە كوردەكان بایەخیان پێ نەداوە, جگە لە د. جەمال نەبەز كە دەڵىَ: ئەم كتێبانە نەك بۆ كاتى خوَى بەڵكو بۆ ئەمرۆش كەلكى هەیە, ئەم نووسینانەى یوستى لەبەر ڕوَشنایى بەراوودكردنى زمانە ئێرانیەكان لەگەڵ زمانە هیندۆ- ئێرانیەكان بەرهەم هاتووە, نەك وەك مامۆستا جمال نەبەز باس لەوە دەكات كە بەراووردى زمانى كوردى وەك زمانێكى سەربەخۆ لەگەڵ زمانە ئێرانیەكاندا بەراوورد كرابێت, چوونكە لەو سەردەمەدا تا ئەمروَش بەشى زمانى كوردى لە هیچ زانكۆیەكى ئەڵمانى دا بەڵكو وەك پاشكۆیەك بۆ خوێندنى زمانە ئێرانیەكان بووە و هەرواش ماوە هەوڵى هەندىَ لە كوردەكان لەم دووایەدا بۆ جیا كردنەوەى بەشى كوردى لە ئێرانیستیك فەشەلى هێنا چونكە هەندىَ كەس مەسڵەحەتیان لەوە دا بوو كە كوردى بە پاشكوَى ئێرانى بمێنێتەوە.
شان بە شانى یوستى هەندىَ زاناى تر لەسەر زمانى كوردیان نووسیوە وەك پۆت و ڕۆدیگەر لە گۆڤارى Zdmg بە ناونیشانى لێكوَڵینەوەى لە كورد و زمانەكەى هەروەها تێۆدۆر نۆلدەكە باسێكى گرنگى لەسەر ووشەى كورد وپەیوەندى بە كاردۆە نووسیوە لە ساڵى 1898.
ئەمە لە بارەى زمانەوانیەوە, لێرەدا ئێمە تێدەگەین كە نووسین لەسەر كورد وزمانى كوردى وەك بەشێك لە میللەتانى ئێرانى هیچى لىَ شین نەبوو واتە هیچ كارى گرنگى ترى بەدوادا نەهات جگە لە هەندىَ كارى ئەنترۆپۆلۆگى وەك ئۆسكار مان و ئۆیگن پێرین.
چونكە لە ئەسڵدا كارى نووسین لەسەر زمانى كوردى و ڕێزمانەكەى لە ئەڵمانیادا هەر بۆ ڕوونكردنەوەى زمانى فارسى و زمانەكانى ترى ئێرانى بوو.
ئەڵمانەكان ئێرانى سەردەمى ئیسلامیدا جیا كردۆتەوەى لەگەڵ ئێرانى كۆن, ئێستا ئەڵمانەكان لەبەشى ئێرانیستیك زمانى نا فارسیەكان دەخوێنن, بە گوێرەى كۆمەڵەى ڕۆژهەڵاتناسانى ئەڵمان ساڵى 1998 لە زانكوَكانى ئەڵمانیا لە هامبۆرگ ڕۆناڵد ئیمریك و لە گوَتینگن گریت كرینس برۆك و لە بەرلینیش فریاد فازڵ زمانە نا فارسیەكان دەڵێنەوە لە بەشى فارسى.
تەنها حەرفێكى خوێندنى كوردۆلۆجى لە ئەڵمانیادا كرابىَ هەمووى لە چوارجێوەى ئیرانستیك دەخوێندرىَ كەواتە ئێمە ئەگەر بمانەوى باسى كورد لە مێژووى رۆژهەڵات ناسى ئەڵمانیدا بدۆزینەوە دەبىَ بە شێوەیەكى (نادیرێكت) سەرچاوەكان بخوێنینەوە بۆ گەیشتن بەو ئەنجامە.
بۆ نموونە كتێبى بارتۆڵد شپوولەرز بە ناو نیشانى (ئێران لە سەرتاى ئیسلام وسەردەمى مەغۆلەكاندا) هەروەها كتێبى هانس رۆبرت رۆمێرس (ئێران لە سەەى چواردە تا هەژدە) كە لە ئینگلیزیەوە كراوە بۆ ئەڵمانى ساڵى 1989 یان كتێبی مێژووى هەرێمەكانى ئێران كە هێربەرت بووس نووسیویەتى، یان مێژووى ئێرانى سەفەوى كە ئیریكا گلاسن نووسیویەتى ئەم كتێبانە باسى كوردیان كردووە چونكە كورد یەكێكە لە گەلانى ئێرانى كەواتە هەر وەختێك باس لە ئێران یان زمانەكانى یان مێژووى كرا ئەوا باس لە كوردانیش دەكرىَ، هەروەها نابىَ ئەوەش لەبیر بكەین كە ئێستا پڕۆژەیەك هەیە بۆ نووسینەوى ئینسكلۆپیداى ئیرانیكا كە بىَ شك سەرچاوەیەكى گرنگە بۆ مێژووى كورد.
ئا لێرەدا لە جێگاى خۆیدایە كە لە كۆتایى ئەم باسەدا باس لە سۆفى وعارفێكى گەورەى وەك شێخ روزبەهان بەقلی شیرازى بكەم كە دەكرىَ ببێتە نموونە بۆ روونكردنەوەى كە چەند كەلتوور وكەسایەتى كوردى لە خزمەت میلەتانى تردا بەكار هێنراون، ئەم زاتە چەندەها كتێبى سۆفى هەیە بە عەرەبى و بەفارسى وتوركى نووسیوە, كاتێك كە نووسەران باسى دەكەن دەیگەڕێنەوە سەر عیلام كوردایەتى ئەم زانایە ژێر لێو دەخەن سا چ لە نەزانیان بىَ یان بىَ كەسى كورد بىَ، ئەم زاتە لەسەدەى پانزدەى زایەنى ژیاوە وخۆى خاوەنى تەریقەتى( روزبەهانى )یە گرنگترین كتێبى بە ناوى (روزبەهان نامە) یە كە خولاسەیەكى فیكر وسۆفى گەرى ئەم عارفەیە، ئێستاش مەزارەكەى لە ئێرانە و لە پاش خۆى یەكێك لەنەوەكانى كە ناوى (خواجە فەزوللاى خونجى شیرازیە) وەك ئەو بوون بۆ نموونە یەكێك لە نەوەكانى كە شاه ئیسماعیل سەفەوى دىَ شیعە گەرى بە زۆر لە ئێران بڵاودەكاتەوە ئەم نەوەى رووزبەهانە كۆچ دەكا بۆ بوخارا لەوىَ كتێبى مێژووى (میهمان نامە بخارى) كە مێژووى بخارایا لەو سەردەمەداسالى 1509ى زایینى، لە ئەڵمانیا ئورسۆلا ئۆت ursula ottدكتۆرایەكى لەسەر نووسیوە، زاناى فەرەنسى هێنرى كۆربان بایەخى بەم ماڵباتە داوە چەند كتێبێكى لە بارەیانەوە نووسیوە ودەست نووسیانى بڵاكردۆتەوە لە پەنجایەكاندا، لە ئێرانیش بەرهەمى زۆرى لەسەر نووسراوە بەفارسى ولە ناو كوردیش دا تەنها یەك كەس باسى كردووە كە ئەویش رەحمەتى مەلا جەمیل رۆژبەیانیە لە كتێبى (المعروفون من الروژبیانیە / ناودارانى رۆژبەیانى) باسى شێخ رووزبەهان بەقلى شیرازى دەكا و وێنەیەكى مەزارى بڵاكردۆتەوە ولەگەڵ كۆپیەك لە رووزبەهان نامە بە زمانى فارسى.
كەواتە زۆر سەرچاوە لە سەر كورد بەڵام بە كوردى نیە یان نووسینەكە بۆ كورد تەرخان نەكراوە وكارى كوردۆلوگەكان ئەوەیە ئەم بابەتانە كۆ بكەنەوە وبیكەن بە كوردى لێكۆڵینەوەیان لە بارەوە بكەن.
4- دەست نووسى كوردى لە كتێبخانەكانى ئەڵمانیا :
ئەم باسە بەڕاستى ئێمە زانیارى زۆرمان دەربارەى نییە، بەڵام ئەوەى زانراو بێ باسى لێوە دەكەین.
1- لە ساڵى 1940 لە كتێبخانەى دەوڵەتى لە بەرلین پێشانگایەك بۆ دەست نووسە كوردیەكان كراوەتەوە ونەخشەیەكى كوردستانیان بەڕەنگاوڕەنگ بەم بۆنەیەوە لە چاپ داوە، بۆچى ئەو پێشانگایە بۆ دەست نووسى كوردى كراوەتەوە لە گەرمەى شەڕى جیهانى دووەمدا تا ئێستا بۆمان روون نەبۆتەوە كە زانیارى زیاترمان دەست كەوت بڵاوى دەكەینەوە چونكە خەریكى لێكۆڵینەوەم لەم مەسەلەیە.
2- دكتۆر كەمال فوئاد لە زانكۆى هۆمبوڵدت لە بەرلین نامەى دكتۆرایەكەى لە سەر ئەو دەست نووسە كوردیانەى كە لە ئەڵمانیادا هەن نووسیوە ژمارەیان لە نێوان 89 تا 92 دانە دەبىَ كاتى خۆى ئۆسكار مانو پڕۆفیسۆر فۆن لكۆك و ئیدوارد زاخاو وئاوگوست پێتەرمان ومارتن هارتمان لە كوردستان كۆیان كردۆتەوە، ئێستاش لە نامە خانەكانى بەرلین وتۆبنگن وماربۆرگدان، ئەم دەست نووسانە باس لە هۆنراوەى دڵدارى وپاڵەوانیەتى وئاینى بە شێوە زمانى كرمانجى وگۆرانى وسۆرانین، پێنج دانەشیان بە ئاشوورى نووسراوەتەوە ئەوانى تر هەموو خەتى شكستەى فارسین و قەبارەیان زۆر بچووكە هەندێكیان لە چەند لاپەڕیەك زیاتر نین هەندێكیان یەك پەڕە. هەروەها بیریشمان نەچىَ كە د.كەمال فواد هەر لە زانكۆى ماربۆرگى ئەلمانیدا ژمارەكانى رۆژنامەى كوردستانى دۆزیەوە.
5- ئارشیفى دەوڵەتە ئەوروپیەكان وئەودەوڵەتانەى داگیر كەرى كوردستانن:
كتێبخانەكانى ئەوروپا تا ئێستا بە كارتۆن دەست نووس وكتێب وهەزارەها لاپەڕەیان تێدایە، ئەم ئەرشیفانە بە تایبەتى ئەگەر بە زمانەكانى رۆژهەڵاتى نووسرابىَ جارى وایە سەد ساڵى بەسەردا تێدەپەڕىَ بىَ ئەوەى كتێبخانەكە یان مۆزەخانەكە بزانىَ باس لە چى دەكەن. بۆ نموونە كە زانایەك دەمرىَ كتێبخانەكەى پێشكەش بە كتێبخانەى شار یان زانكۆ دەكرىَ ولەبەر نەبوونى كەسێكى شارەزا كەس نازانىَ ئەم ئەرشیفە چى تێدایە. یان جارى وایە دەوڵەت پارە دەدات بە كتێبخانەكان كە كتێب بكڕن یان دەست نووس بكڕن ئەوانیش دەست نووس دەكڕن ولە كۆگادا دادەنێن بىَ ئەوەى بگاتە دەست لێكۆلەوەران.
ئالێرەدا دەكرىَ كتێبێك یان نووسراوێك یان نەخشەیەكى گرنگ لە سەر كوردستان بدۆزیەوە وبە كەلكى كورد بىَ هەروەها لە كتێبخانەكانى ئەستەمبول وئەنقەرە وتاران وشارانى تر بە هەزارەها دەست نووس وئەرشیف هەیە كە دەكرىَ كوردۆلۆگ كەلكى لىَ ببێنىَ جا لێرەدا دەبىَ ئێمە قوتابیانمان بنێرین بۆ ئەو ووڵاتانە فێرى توركى وفارسى وعەرەبى وئەڵمانى وزمانانى تر ببن بۆ ئەوەى لە سەر مێژووى كورد بەرهەم كۆبكەنەوە.
6- سەرچاوەى تر:
رۆژهەلاتناسى ئەلمانى ئەلمانى بۆ 20لق دابەش بووە دەكرىَ سەیرى لقێكى زانستى رۆژهەلاتناسى بكەین ناوەكەى هیچ پەیوەندى بە كوردناسى هەبىَ.
بۆنمونە :
1- ALTORIENTALISTIK واتە لێكۆلینەوە لە رۆژهەلاتى كۆن كەزیاتر ئارشیۆلۆگیا دەگرێتەخۆى , ئالیرەدا دەبىَ كەلكى لێوەرگرین چونكە چ لەتوركیا چ لە ئیران چ لە عێراق شوێنى ئاسارەكان لە كوردستاندایە كەواتە ئەم لقە زۆرى باس لە كوردستان دەكا.
2- DIE WISSENSCHAFT VOM CHRISTISCH ORIENT
واتە خوێندنى كرستیانى رۆژهەڵاتى كە تایبەتە تایەفە وزمان وئەدەبى كرستیانەكانى رۆژهەڵات ولەبەر ئەوەى بەشێكى زۆریان لە كوردستانن كەواتە ئەمەش بەشێكە لە مێژووى كوردستان ئەگەر هى كوردیش نەبىَ.
3- ZENTRAL ASIEN KUNDE
واتە زانستى ئاسیاى ناوەڕاست كە لێكۆڵینەوە لە بارەى كازاخ وخوارزم وبخارا وسەمەرقەند ومەغۆل وئەو كوردانەى كە پەڕەوازەى ئەوىَ بوون كەواتە ئەمیش كەڵكى هەیە بۆ كورد.
4- KUNST GESCHICHTE ORIENTS
واتە مێژووى هونەرى رۆژهەڵاتى وباس لە هونەرى هەموو میلەتانى رۆژهەڵات دەكات. ****
پەراوێزەكان:
* ئەم باسە لەسەرەتادا بوَ كۆریكى كوردۆلۆگى كە بریار بوو لە شارى سلێمانى ببەسترىَ,نووسراوەتەوە,بەلام اەبە رێكەوتنى زۆژى بەستنى كۆرەكە لەگەڵ نەرۆزدا نەكرا كۆرە ببەسترىَ,پاش گەرانەوەم بۆ بەرلین گۆڤاری كورد ناسى لەسەر دەرچوون بوو و داوایان نوسینێنێكیان لێكردم,منیش وام بە باش زانى كە لەویدا بلاوبكرێتەوە,كاتە ئە باسە لەئەسلدا بۆ كۆر نووسراوە.
** بروانە:
http:// cadmus.nesasy.org/¬book/pdf/tammola/tpdf بۆ زانیارى زیاتر لەسەرئەم رۆژهەلاتناسە,برانە لاپەرەى زانكۆى هارڤاردى ئەمریكى:
www.hds.harvard.edu/faculty/cvs/johansen2006.pdf
*** كەلكێكى زۆرم لە نوسینە بە نرخەكەى د.جەمال نەبەز وەرگرتووە"لەبارەى كوردناسى لە ئەلمانیا"كە لە گۆڤارى كۆرى زانیارى كورد ,1974,بەرگى یكەم,دابلاوكراوەتەوە,زۆر سوپاسى مامۆستاى ناوبراو دەكەم كە ئەزیەتى كێشا و دانەیێكى لە ووتارە بۆ ناردم
****بروانە:
OVEERMAN;ANNETE(Hrg):Die Deutsche morgenlaendische gesellschaft.1955
هەولێر2006
بەرلین2008
rosbeiani@yahoo.de
