Skip to Content

Tuesday, October 8th, 2024
گومان بەزمانى گوڵ لە خەونەكەى ڤینۆس فایەق دا

گومان بەزمانى گوڵ لە خەونەكەى ڤینۆس فایەق دا

Closed
by June 9, 2008 ئەدەب

  خەڵەف غەفور……
                                  (1)
 پانتایى خەون ڕەنگە فراوانتر بێت لە قسە واقیعییەكانى نێو دێڕەكانى كاغەز و هەستە لیریكییەكانى شیعر. كاتێك خەون دەیەوێت وێناى دنیایەكى جیاوازتر لەوە بكات هەیە، ئیدى ئەفسانە خۆى دەكاتە هاوڕێى و نمەى شیعر بەرەو لێزمە و شەستە بارانى قەسیدە هەنگاو دەنێت.
 پرسیارى ئەوەى بۆچى زۆرجاران پەنا بۆ "خەون" دەبرىَ ڕەنگە یەكێك بێت لەو پرسیارە جەوهەریانەى كە پێویستە ئەدەیب، ڕەخنەگر، خوێنەریش بەردەوام لە خۆى بكات. ئەوەى: بۆچى مرۆڤ بەردەوام پەنا بۆ "خەون" دەبات؟ تاچەند ئەوەى ماركۆز ڕاستە كە ئەڵێت" مرۆڤ تەنها لە "خەون"دا ئازادییەكانى خۆى بەتەواوى مومارەسە دەكات"، و جگە لەو پانتاییەش مرۆڤ شوێنێكى تر، ئامێزێكى تر شك نابات بەڕەهایى مومارەسەى حەزەكانى تیادا بكات.
 كاركردن لەسەر چەمكى"خەون" بەتەنها وابەستە یاخود یەكێك نییە لە دیاردە و كەرەستە خامەكانى نێو ئەدەبى كوردى، بەڵكو پەیوەندییەكى هۆرمۆنى بە ئەدەبى سەرجەم گەلانەوە هەیە، بەتایبەتیش ئەدەبى گەلانى خەفەكرا و ژێردەستە. ئەو گەلانەى وا كەمترین پانتایى ئازاد بۆ مومارەسەكردنى خەونەكانیان هەیە.
 هانابردن بۆ "خەون" بەشێكە لەو پەیوەندییە هارمۆنییە نێگەتیڤەى كە لە نێوان كلتورى خێڵ و حەز و خواستە حەرامەكانى مرۆڤدا هەیە. ئەمە هاوكاتە لەگەڵ ئەوەى حەز بەردەوام كرانەوەى زیاترى دەوىَ"بیرۆكەى مومارەسكردنى حەزەكانى مرۆڤ" و كلتورى خێڵیش تادىَ قوفڵى دەرگاكانى خۆى ژەنگن دەكات. ئایا بینینى خەون، ڕێگا خۆشدەكات بۆ ئەوەى زەمینەى مومارەسە پانتاییەكەى خۆى فراوانتر بكات؟
 بێگومان ئەم ناتەباییە بەردەوام ڕەنگدانەوەى بەسەر ڕەهەندە جۆربەجۆرەكانى ژیانى تاك و كۆمەڵگاوە هەیە. ئەم ڕەنگدانەوەیە لە باشترین حاڵدا لەسەر مرۆڤەكان جیاواز كاریگەرى دادەنێت و خودى كارییگەرییەكانیش دوو واقیع دەخوڵقێنێت.
 یەكەم: تەسلیمبوون بەوەى ڕوودەدات و جۆرێك لە سست بوونى زیاترى ئیرادە و بێ ئومێدى و گۆشەگیركردن و ڕازیبوون بەوەى هەیە كە ئەمەش بەدڵنیاییەوە فەزایەكى داخراوتر لەوەى هەیە دەخوڵقێنێت.
 دووەم: یاخیبوون و "خەون" بینین و ئەفراندنى دنیایەكى تر كە ئەمەش وادەكات "خەونى باڵا" چىَ ببێت و شاكارى گەورەش بخوڵقێت. كەسایەتى لە جۆرى دووەمدا تەنها بیرى لاى خۆى نییە، لىَ لەڕێگاى "خەون"ەكانى خۆیەوە كۆ خەونێك دروست دەكات كە ئامانجێتى یاخود وەك ئەركێكى مرۆیى و ئەخلاقى خۆى سەیرى دەكات و دواجاریش بۆ بەدیهاتنى "خەون"ەكانى ئامادەگى قوربانیدانى هەیە.
 كەسایەتى لە جۆرى دووەمدا، كۆمەڵگە لە خۆیدا كۆدەكاتەوە و ئازارەكان بەجۆرێك لێكدەداتەوە ببنە بەشێك لە دنیاى گشتى كۆمەڵگە. لەبرى پاڕانەوە، زاڵێتى دەخوڵقێنى و لەبرى گریان، نەغمەى ئازادى فێرى مرۆڤ دەكات. دواجاریش ئەوە دەڵێت" هەمیشە خەونە جوان و باشەكان لە دەرەوەى دنیاى عەقڵە تاریكەكان" دەبنە واقیع كە ئەمەش ئەوپەڕى سەركەوتنى مرۆڤە بەسەر بیرە نامرۆڤایەتییەكاندا". ئایا "خەون"ەكەى ڤینۆس لە كوێى ئەم بیردۆزەدایە و تاچەند ئەو دەلالەتانەى لە خۆیدا كۆكردووەتەوە؟
                                   
 
                                  (2)
 شیعرى "خەون"ى ڤینۆس فایەق، ئەگەر بەوردى سەرنجى بدەى  و تەنانەت ئەگەر ناوەكەیشى لەسەر لابەرى تێیدەگەیت، یان یەكسەر هەست بەوە دەكەیت، ئەم شیعرە لە دایك بووى نێو ئازار و ژانى كۆمەڵگەیەكە تا سەر ئێسقان كۆمەڵگەیەكى خەونكوژە؟، ئەوەش دەزانیت ئەم شاعیرە بەمانا لۆژیكییەكەى هەستى بەمەكردووە و ئەم كارەى بۆ كردووە.
 بۆ تێگەیشتن لە شتێك پێویستە زۆر وریایانە مامەڵەى لەگەڵدا بەكەیت. وردئاگایانە شیتەڵى بكەیت, وردئاگایانە قسەى لەسەر بكەیت. باشى و خراپییەكانى بناسیت. لەهەمووى گرنگتر دەبێت بزانێت تۆ لەكوێدا"خەون" دەبینێت و بۆچى ئەم "خەون"ە دەبینیت؟
 ڤینۆس لەسەرەتاى شیعرەكەیدا دەڵىَ:
 
 ئەم خەونەم نە پەنجەرەیەكى هەیە/ سەرى لێبەرێتە دەرىَ و/ نە پێپلیكانەیەك لێوەى سەركەوىَ/ نە ڕۆژیشى لێدەبێتەوە
 
 دەكرێت لێرەدا قسە لەسەر دوو لایەن بكرىَ، یەكەمیان: بینەرى "خەون"ەكە كێیە؟ دووەمیشیان: پانتایى "خەون"ەكە كوێیە و لە چى بازنەیەكدایە؟
  بێگومان هەمیشە لەئەدەبدا دووانەى"شوێن" و "كات" هاوئاهەنگ لەگەڵ كارەكتەرەكەدا گرنگى تایبەتى خۆى هەیە.
 ڤینۆس لە سەرەتاى شیعرەكەدا خۆى لە برى ژمارەیەكى زۆرترى وەك خۆى "خەون"ى بینیووە، بەڵام تەنها لەیەك ئاستدا كاریكردووە و خۆى وەك پاڵەوانى یاخود بینەرى خەونەكە نواندووە و ویستوویەتى "پاڵەوانى ڕاستەقینە" هەر لەسەرەتاوە بناسرىَ. هەڵبەت ئەم كارەكتەرى سەرەكى ناساندنە لە مێژووى نووسین و ئەدەبدا و لەنێو هەموو ژانرەكانیشدا شتێكى باوە و نووسەر، شاعیر، ڕِووماننووس و ئەوانى تریش بەرگى پاڵەوانێتى دەپۆشن و لەبرى كۆیەكى چەوساوە، خەونكوژراو، ستەمدیدە، عاشق و…هتد قسە دەكەن و بیردەكەنەوە و هەوڵدەدەن.
 زانینى پانتایى خەونەكەش دەبێت لەوەوە سەرچاوە بگرێت كەوا هۆكارەكانى حەرامكردن و بەواقیعكردنى ئەو خەونە لەو شوێنەدا بدۆزرێتەوە.  ناسینى پانتایى خەونەكە هەڵبەتە پەیوەندییەكى ڕاستەوخۆى بە كلتور و عەقَڵى كۆمەڵگاكانەوە هەیە. ئا لێرەوەیە بەهۆى كاركردنەوە لەسەر دوو كارەكتەرى چەوساوە"ژن" و چەوسێنەر"پیاو" ەوە كۆمەڵگاكە دەناسیت. هەر ئەو هۆیەش وادەكات قسەكردنى زیاتر لەسەر شیعرەكە لە بازنەى موستەحیل دەربچێت و بتوانرێت بخوێنرێتەوە. هاوكات ئەمە ئەوەش دەردەخات ڤینۆس خۆى بەكارەكتەرى دنیایەكى جیاواز نازانێت لە مەنزڵى لە دایك بوونەكەى خۆى ئەگەرچى لە هەمان ژینگەشدا ژیان ناگوزەرێنێت.
 خەونى درێژ"مێژووى كۆنى خێڵ" كاریگەرترین فاكتەرى كوشتنى خەون بووە و دەبێت، بەڕادەیەك هەمیشە بۆ كوشتنى سەرەتایترین خەونیش لە بۆسەدا بووە و چى لە توانادا بووبێت كردوویەتى. هەموو ڕێگاكانى بەدیهاتنى لێگرتووە، دەرگا و پەنجەرە و كڵاوڕۆژنەكان. هەمیشە وەك تارماییەكى ترسناك بەدەورى خەونەكاندا چوارچێوەى كێشاوە و كارى بۆ ئەبەدیەتى بەدینەهاتنیان كردووە:
 
 ئەم خەونەم نەپەنجەرەیەكى هەیە/ سەرى لێبەرێتە دەرىَ و/ نە پێپلیكانەیەك لێوەى سەركەوىَ/ نە ڕۆژیشى لێدەبێتەوە
 
 ڕوانین لەمە ترسێكى گەورە دەخوڵقێنىَ. ترسێك ڤینۆس دەیەوێت پێمان بڵێت یان باشتر بیرمان بخاتەوە كە هێشتا تارمایى عەقڵە خەونكوژەكان نەڕەویووەتەوە و سەدان، بگرە هەزاران خەونیش لە ژێر هەڕەشەى كوشتندان. ئەوەتانىَ ماڵەكان لەبەرئەوەى خەونەكان بەدینەیەن، پەنجەرەكانیان داخستووە. بۆ ئەوەى خەونەكان لە نێو حەوشەى ماڵەكانیش سەردەرنەهێنن، پێپلیكانەكانیان شكاندووە و نەیانهێشتووە. تاقەتى بەردەوامى ئەم خەونكوشتنەش بووە بەواقیعێكى بەردەوام"ڕۆژێكى درێژ" و ڕەنگە كازیوە بە خۆیەوە نەبینىَ. ئەو گومانەى ڤینۆس"ڕۆژنەبوونەوە" زەنگى بە ئاگاهێنانەوەیە لە سێبەر و تارمایى كارەساتێكى هەمیشەیى سەر كۆمەڵگاكەمان كە هێشتا نوخبەى مرۆڤەكانیش نەیانتووانیووە بەتەواوى تەجاوزى بكەن و چوارچێوە بۆ بەدیهاتنى خەونەكان نەكێشن. هێشتا بۆ مومارەسەكردنى خەون، نێر و مێیان پىَ لەیەكتر جودا نەبێت.
 ڤینۆس لێرەوە ئەوەشى ویستووە  بڵێت شیعر دەتوانێت ئەركى فەلسەفە و كۆمەڵناسیش هەڵگرێت وەك چۆن ئیدیعاى ئەوەى ئەدەب پەیامى مرۆڤایەتى بەرز ڕادەگرێت ئیدیعایەكى ڕاستە و شیعر نووسین پیشەى تەوەزەلان نییە.
                                (3)
 بەردەوام چواندنى "خەون"ەكە بە شتى تر و بینینى چەندین ووشە و موفردەى ترى وەك"بیركەوتنەوە" و "بوون بەبەرد" و "بیرچوونەوە" و "ئاوڕدانەوە" بەشێكن لەو تەكنیكە تازەیەى ڤینۆس ویستوویەتى "گومان" ى پىَ بەرهەم بێنىَ، بەڵام ئەم گومانە چۆن و بۆچى؟
 گومان هەمیشە بەشێكى سەرەكییە لەو میكانیزمەى بۆ كەشفكردنى ڕاستى و حەقیقەت بەكار دەبرىَ. بەنموونە ئیدیعاكردنى ڤینۆس بۆ ئەوەى بڵێت كارەساتە خەونێكى جوان و حەقیقى بژاكێنرىَ، ئەوەیە پێى وتووین ناكرێت گومان لەوە نەكەن لە نێو دنیایەكى ڕەنگاو ڕەنگ و پڕ لە بۆندا، كوشتنى خەونى ژنێك هێندەى كڕینى كراسێك ئاسانە. هێشتنەوەى ئەم بیرەوەرى كوشتنەش یەكێكە لە "موستەحیلەكانى تر".
 خەونى ژن و حەزى ژن و تەنانەت خەونە جوانەكانى پیاوە بەڕاست مرۆڤەكانیش لە وڵاتى خێڵ و بەربەریدا بیرچوونەوەى باشترە لەوەى فوو لە سكڵى بن خۆڵەمێشى جەستەى كوژراوى ژنێك بكەى. بەڵام ئەكرێت تاكۆتایى ژیان ئەمە بكەین، یان بیرى خۆمانى بهێنینەوە باشترە؟ پرسى گشتاندنى "گومان" ئەركى كێیە و گرنگى چییە؟
 لەسەرەتاوە باسى ناسینى شوێن"پانتایى چێبوونى خەون و كارەسات"م كرد كەوا چەندە گرنگە ناسینى ئەویش لە رٍێگەى زانینى پێكهاتەكانیەوە:
 
 "شوێن"م لێبۆتە كراسێكى چرچولۆچى بەرى ژنێك/ پشتى لە ئاوێنەكەیە و لە ژێر لێوى دامێنى كراسەكەیدا/مێژوویەكى لە ژنبوون شاردۆتەوە/ خۆریشى بە لاستیكى سوخمەكەیدا هەڵواسیووە/ مانگیش بە نێو مەمكەكانیدا تێدەپەڕىَ و/ بۆنى پرتەقاڵى حەزە خنكاو و گەنیوەكانى ئەكات/ بۆنى ترشانى ژنێتى و پیسبوونى خەیاڵى پاكیزەى ئەكات
 
 ڤینۆس وردئاگایانە نەخشى كۆمەڵگەیەكى خێڵەكى كردووە و هێندەى تر گومانەكانى لەسەر قوڵكردووەتەوە. شوێنى ژیانكردن" خێزان، كۆمەڵگە" وایلێهاتووە بە وێنەى كراسێكى چرچ و لۆچ دیمەنى ناشیرین بووە. هەڵبەتە ناشیرینى كراس"خێزان، كۆمەڵگە" هێمایە بۆ ئەوەى ژیان تیایدا ئاڵۆز بووە و ڕەنگە مەودایەكى بۆ بەدییهاتنى خەونەكانى تێدا نەمابێتەوە.
 كراسەكە"خێزان، كۆمەڵگە" لە مێژووى خۆیدا هەرگیز ڕقى لە شاردنەوەى پرۆسەى كوشتنى نهێنییەكان نەبووە و لە ژێر هەر بستە زەوییەكیدا جەستەى كوژراوى حەز دەبینیت. ژن لێرە مەحكومە بەوەى تەنها تەنێكى لەزەتاوى بێت و تەنها لەو كاتەدا بۆى هەبێت بەتەواوى سەیرى ڕووناكى بكات لەسەر نوێنەكەى ئامادەى وەرگرتنى حەزەكانى پیاو بێت بێئەوەى خودى خۆى هێندە چێژى لىَ ببینێت. ئەمە دواجار بەرهەمى گومانێكە بە زمانێكى تەواو سادە وێنەى ژیان و عەقڵ و خێڵ و كۆمەڵگەیەكى تەواو ئاڵۆز دەكات. گومانێك لە نێویدا هەزارەها حەقیقەت تەنها لە ترسى ئەوەى نەبنە حەقیەقەتێكى مەحكوم بەمەرگ خۆیان مەڵاس داوە.
 
                                 (4)
 ژنانە بینینى ژیان بەتەواوى فەزاى شیعرەكەى ڤینۆسى داگیركردووە بەوەى سەراپاى شیعرەكە بۆ ئەوە تەرخانكراوە گوزارشت لەوە بكات خەونەكانى ژن بەردەوام فۆبیاى عەقڵى خێڵەكى پیاو كۆنترۆڵى كردووە و نەهجە بەردەوامەكەى پیاوسالاریش"تەواو نەبوون و ڕۆژنەبوونەوەش" دەربازبوون لێى ئاسان نییە.
 ژن خەون ئەبینىَ، بەڵام ناتوانىَ بەدیبێنێت، ئەمە پێویستى بە گومان و كەشفكردنە. كات"پیاو لەگەڵ خەونى بە بەردەوام هێشتنەوە و مانەوەى سالارییەكەیدا" مۆتەكەى سەر حەزەكانى ژنە. مێژوویەكە نەبەزیووە و هەیمەنى خۆى پەرە پێدەدات. خۆى باش دەناسىَ و نایەوىَ بدۆڕێت. بەردەوامیش كار بۆ داچۆڕینى خۆى لە حەزەكانى دەكات و خەون بە پێچەوانەى ئەمەوەش بۆ ژن دەبینێت. لەهەموو لەحزەیەكى ژیانیدا مانیفێستە سازش لێنەكراوەكەى خۆى"لەبیرتان نەچىَ من پیاوم" دەڵێتەوە.
 ئەم وێنانەى ڤینۆس مرۆڤ ناچار دەكات هەڵوەستە بكات و بگەڕێتەوە بۆ خوێندنەوەى مێژووى ژیانى كۆمەڵگاكەى. مێژووى حەزەكانى ژن و پیاو. شارەزابوون لە چەمكى"ڕەوایەتى" و "زەوتكارى" و "شەرەف" و "پیاوەتى" و چەندان شتى تریش. ئایا بەڕاست ئەمانە ئیشى لێكۆڵیارە  یان شاعیر؟
 بۆ شاعیرێك لە یەككاتدا بیەوێت چەندین ئەرك جێبەجىَ بكات و بەزمانى شیعر بیەوێت قسە لەسەر پرسە كۆمەڵایەتییەكانیش بكات، بەبڕواى من گرنگى زیاترى پەیامەكە دەردەخات و حەقیشە بەگرنگ سەیر بكرێت.
 بەستنەوەى كۆى شتەكانیش بە "حەزێكى جەستەییەوە" هەڵوەستەى زیاتر هەڵدەگرێت و لەهەناوى هەمان وێنەى شیعریشدا ڕستەى نامەئلوف دەبینرێت كە ئەكرێت خوێندنەوەى باشترى بۆ بكرێت و لە ڕێگەى تەفسیرى جیاوازەوە كەشفى زیاترى مەغزاكانى پشت نووسینى شیعرەكە بكرێت:
 
 "كات"م لێبۆتە پیاوێك هەتا دىَ زیاد ئەكات و/ ئەنەڕێنێت/ بۆ ئەوەى بیرى نەچێتەوە"پیاوە"/ لەبن لێوارى قارسى پانتۆڵەكەیەوە تنۆك تنۆك/ شەهوەتى دڕندەیەك دائەچۆڕىَ/ بەقایشەكەى ناوقەدیەوە چەكى حەزێكى بەكۆمەڵكوژى/ هەڵواسیوە/ دەستەكانى ڕۆشتن/ پێڵاوەكانى و/ شەڕواڵەكەى../ پشتى لە ئاوێنەكەیە و/ دەگەڕىَ لە كوێوە خۆر بدزىَ و زەوى داگیركات/ دەگەڕىَ بەدواى ژنێكا/ بیرى بخاتەوە هێشتا"پیاوە"/ وەكوو ئەسپسوار/ وەكوو عەرەبانچى هاوار ئەكا/ "لەبیرت نەچىَ من پیاوم"
 
 ئەم "لەبیرنەچوونەوە"یە تەنها بۆ ئەوە نییە بڵێت من پیاوم و ئێوەش ژن، بەڵكو بۆ ئەوەشە ڕایبگەیەنێت بێگومانبن لەوەى تابتوانم ئازادیتان دەكوژم. ئازادى بۆ ژن داشۆرێنى پیاوە لە هەیمەنى پیاوەتى و دەرەنجام كۆمەڵگە سەرگەردان دەبێت.
 
xalafgafur@yahoo.com
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.