گفتووگۆیهک لهگهڵ پشتیوان خامۆش
سازدانی: رابەر فاریق
پێشەكى:
بۆ پتر ناسین و وەرگرتنی بۆچوونی ئەو گەنجانەی كەوا لە دوای ساڵی نەوەدەوە دەنووسن و تا ئاستێك تایبەتمەندی و جیاوازییان تیایدا بەدی دەكرێت لەبەرامبەر ئەوان و ئەمانیدی, بە پێویستمان زانی چەند پرسیارێك بەشێوەی دیمانە, ئاراستەی چەند گەنجێك بكەین و لە فیكرو تێڕوانینیان بڕوانین. ئەم دیمانەیەی خوارەوە دانیشتنێكی كورتە لەگەڵ (پشتیوان خامۆش)ی شاعیر, سەبارەت بە هەندێك باسی گرنگ و پەیوەست بە شیعری كوردیی ئێستا.
كوردستان راپۆرت: چ جیاوازییەك هەیە لەنێوان وڕێنە و شیعر؟ لاتوایە نەوەی دوای نەوەدو پێنج هیچ ئیزافەیەكی كردبێتە سەر ئەدەب؟
پشتیوان خامۆش: وڕێنە قەسەكردنێكە, لادانە لە قسەو لە وتاری ئاسایی, هەندێك جار وڕێنە فەلسەفەو شیعرییەتی لێدەكەوێتەوەو هەندێكجارى دیكەیش
دەبێتە مایەی سەرنج و جوانی و تێڕامان, هەندێكجاریش دەبێتە هۆی بێزاركردنی خودی بەرانبەرو ناشیرینكردنی شتەكان, بەڵام هەرچی شیعرە لە دەسەڵاتیدا هەیە خەیاڵ و خولیای خوێنەرانی بەرەو فەزا ئارام و ئێستێتیكەكەی خۆی رابپێچێت.
ئەگەر لە كۆمەڵگەكەمان شتێك هەبێت بەناوی (خدری زیندە) ئەوە دڵنیام شیعر خۆیەتی, كەوا بە هەزاران چەشن روخساری خۆی دەگۆڕێت, بە رەگوریشەیشیەوە, هەروەها هەر كەسێكیش بەشێوەیەك دەیبینێت ئەویش جیاواز خۆی دەردەخات, بۆ ئەوەی بمانگەڕێنێتەوە ناو مەملەكەتی جوانی و مرۆڤایەتی. هەڵبەت بۆ قسەكردن لەسەر بەشی دووەمی پرسیارەكەت, من وای بۆ دەچم, بەڵی نەوەی وا هاتۆتە كایەوە, بەڵام بە رێژەیەكی دەگمەن. هەڵبەتە ناشكرێت ئێمەمانان لەگەڵ ساڵانی پێشوو بڵێین باشە, ئەمەش فاكتەری خۆی هەیە, یەكێكیان تەكنەلۆژیایە كە كاریگەریی نێگەتیڤی هەبووە بۆ سەر نەوەی ئێستە, ئەگەرچی ئەم دیاردەیە تەواوی جیهانی تەنیوە, بەڵام لای ئێمە حاڵەتێكی نوێیە.
تەكنەلۆژیا بە كورتترین ماوە كارەكان دەگوازێتەوە و بەسەر پەیژەی راپەڕاندنیدا تێیدەپەڕێنێت, بەڵام ئەدەب پێویستی بە هەناسەیەكی درێژ هەیە كە ئەم بە عەولەمەبوونە ناشیرینە كۆڵانەكانی لەبەردەم رۆیشتن تەسك كردۆتەوە. دواجار دەسەڵات كە رەنگە پێویستی بە هێزو باڵا نەبێت, بۆیە بزاوتی رۆشنبیری ئاوێنەیەكی تەڵغ گرتووە لەبەردەم لاوە خۆنەویستەكانی كۆمەڵگاكەمان, دواجار، وایدەبینم ئەدەب بازاڕێكی گەورە بێت لەبەرەم بازرگانەكانیدا.
كوردستان راپۆرت: رێژەی زۆری شاعیران و خوێنەرانی ئێستە, بەتایبەتی گەنجەكان, چێژ لە شیعری سەربەست وەرناگرن, هاوكات بە (فێڵ رەمز) یش ناوزەدیان كردووە, هەندێك هەوڵە شیعریش هەن, ئەوەندە سادەن لەگەڵ یەكەمین خوێندنەوەیاندا كاڵدەبنەوە, تۆ بەردەوام شیعر دەخوێنیتەوە، مەبەستم ئەوەیە ئاگاداری هەموو دەنگە كۆن و تازەكانی؟
پیشتوان خامۆش: ئەدەب بەگشتی و شیعر بەتایبەتی بۆیە ماهیەتی خۆیان لە دەست نەداوە, چونكە هەمیشە لە گۆڕاندان, لەگەڵ تێپەڕبوونی كات و سەردەمدا لە تەواوی جیهان چەند قوتابخانەیەكی شیعریی سەریان هەڵداوە, هەر لەتەك ئەمەشدا كۆمەڵێك كەڵە شاعیر دروستبوون, ناكرێت وەكو (هیچ) باسیان لێوەبكردرێت, بۆ نموونە لە كلاسیكدا (نالی, مەحوی, قانیع… هتد).
لە قوتابخانەی رۆمانتیكیش بەهەمان شێوە كۆمەڵێك شاعیری باش هەبوون, بەڵام ئەمانە مانای ئەوە نین ئێمەی شاعیرو خوێنەر دیل بین بەوەی كە تەنیا ئەوان قوتابخانەی شیعریی بن. ئەو قوتابخانەی كەپێی دەگوترێ ریالیزم كە بەداخەوە تۆ دەڵێیت بەفێڵ رەمز تێیگەیشتوون, ئەمە بۆ خۆی وەرچەخان و گۆڕانێكی ریشاژۆییە, نەك بەو مانایەی قوتابخانەكانی پێش خۆی تووڕ هەڵدات، بەڵكو ئەویش تایبەتمەندى و ئێستێتیكای خۆی هەیە, بەڵام وای بۆ دەچم تێنەگیشتنی نێوان خوێنەرو شیعری ئێستا نەك هەر ریالیزم, بەڵكو چەندین قوتابخانەی دی دوای ئەو وەكو (سوریالیست و دادایزم و پەرناسیزم و سیمبۆلیزم) دەیگەڕێنمەوە بۆ ئەو هەلومەرجە نائاساییەی بەسەر كوردا هاتووە لە دوای نەوەدەوە, یان دوای راپەڕین كە بووە هەوێنی دروستبوونی كۆمەڵێك شاعیری لاوی ئێستا, بە داخەوەش دەڵێم كە خوێنەرانی بەهەڵە لە شیعری ریالیزم تێگەیشتوون, لەناو خەڵك وا باوە دەڵێن شیعری (سەربەست) پێیان وایە هەرچی بینووسیت قابیلی قبووڵە, لە كاتێكدا كەخودی ریالیزم و بەشەكانی دی ئەگەر پاشخانێكی قووڵ و باشی رۆشنبیریی لە وجودا نەبێت, جگە لە یاریكردن بە وشەو وێناكردنی وێنای شیعر, ناچێتە خانەی شیعری ئەمڕۆوە, بۆیە سەرئەنجام كۆمەڵێك كۆواری بازاریی بوونە داڵدەی ناكامڵە شاعیرو میهرەكان, دواتریش بووە مایەی سەرلێشێوانی هەندێك لە خوێنەرانی, بەرامبەر بە گەورەیی شیعری ریالیزم.
كوردستان راپۆرت: لەبەرچی گەنجەكان دوای راپەڕین رێژەیەكی بەرچاویان, بۆنی مەرگیان لێدێت (لە رووی شیعرییەوە) یاخود تراژیدییایەكی وەهمییان خوڵقاندووەو بە نائومێدی و بێدەنگییەوە پەیوەستن و تەمەننا دەكەن سۆفییانە بیربكەنەوە, هەوڵیش دراوە؟
پشتیوان خامۆش: پێموایە لەدوای راپەرین تا ئێستایشی لەگەڵدا بێت, گەنجەكان خۆیان لە ئاوێنەی پرسیارەكەتدا دەبیننەوەو راست دەكەیت, هۆكارەكەی ئەمەیە كە كۆمەڵگەی كوردی داڕوخاو و داتەپیوە, گەنجی شاعیرانی دوای راپەرینیش بەشێكی هەستبەرزی ئەم كۆمەڵگەیە كە پێی دەگوترێت(كورد). من بۆ خۆم لەمنداڵیشمدا كەسێكی تێڕاماو و بیركەرەوە بووم لە ژیان, رەنگە ئەو ژینگەیەو دەوروبەرەكەیشی كاریگەریی نێگەتیڤیان بەسەرمەوە هەبووبێت, ئەمانە وایانكردووە ئاڵای دادایزم و رەشبینی هەڵكەم, هەڵبەتە بەو مانایەی نا كە ژیانی مرۆڤایەتی رەفز بكەمەوە, بەڵكو ئەقڵییەتی مرۆڤەكان رەفز دەكەمەوە. تا هەنووكەش ئینسان لەلای من كائینێكی زۆر خۆپەرست و پڕ گوناە و بێسوودە. لە مێژووی مرۆڤایەتی بنواڕە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت, نەمبیستووە و نەمخوێندۆتەوە مرۆڤێك هەبێت لەپێناو خۆشەویستی راستەقینە ژیابێت. ئێمە هەمیشە لەپێناو رق و قین و ئافات دەجەنگین. لەسەردەمی فیرعەونەكانی خوایەتی و خوێنڕشتن هەبووە, لەسەردەمی ئایینەكان هەر خوێنڕشتن, لەپێناو راستی و موقەدەسیی خورافات و نازانم چی و چی هەر خوێنڕشتن, لەسەردەمی عەولەمەش لەپێناو ئابوورى، خوێن ئامادەگیی هەیە، بۆیە شیعرەكانم چاوانیان پڕاوپڕی فرمێسكە, هەردەم شمەكی رەشبینیان لەبەرە و لە پەرستگای مەرگدا ژیانێكی دی, حەقیقەتێكی دی, خەیاڵێكی دی, جوانییەكی دی دەدزۆنەوە.
كوردستان راپۆرت: ئەگەرچی لام وانییە تێپەڕاندنێكی جیاوازو ئیستاتیك و پڕ وردكاریی دروستبووبێت, بەڵام وەهای نابینم كەوا نەوەی دوای نەوە دوو پێنج لەسەر سفرەی شاعیرانی حەفتاكان دانیشتین, ئەمە جگە لەوەی داهێنان و نوێگەری خەریكە دەپشكووێت, بەڕاست تۆش وەها بیر دەكەیتەوە؟
پشتیوان خامۆش: تاك و تەرا زۆرجار لە رووپەڕی رۆژنامەو كۆوارەكانی شیعری گەنج دەخوێنمەوە, بەڕاستی داهێنان و تێپەڕاندن بە بەردەوامی دەبینرێت و زۆر هونەرییانە یاری بەوشە دەكردرێت, بەڵام ئەمانە لە هەندێك گەنجدا وجودیان هەیە, ئەو رێژە زۆرەیەش كە ئاماژەت بۆ كرد نەك بوونەتە سێبەری شاعیرانی حەفتاكان, تەنانەت برستیان نییە وەكو ئەوانیش بەبوێری بنووسن, ئەمەش دەگەڕێتەوە سەر ئاستی رۆشنبیریی شیعری لاوان كەوا رۆشناییەكەی ئێجگار كەمە, مەگەر بەقاسیدی بەدوایدا بگەڕێیت, دەنا نایبینییەوە, ئەمە بووەتە مایەی پەنابردن بۆ ئەفكاری شاعیرانی رابردوو… من وەكو خۆم بەر لەهەر شتێك بیر لەوە دەكەمەوە خۆمبم, وەك دیكارت گوتوویەتی" من بیر دەكەمەوە, كە واتە هەم".
كوردستان راپۆرت: رەخنەی ئەدەبی سستى پێوە دیارە, كەچی لێكۆڵینەوەكان لەسەر شەقامی پیاهەڵدانی هاوڕێیەتی دەگوزەرێن و ئەو غوبارە رەخنەیەش كە ئامادەگی هەیە خەریكە دەبێتە هەوێنی ئاژاوەو ئافات و رقەبەرامبەریی, چۆن لەم دوو دیاردە ترسناكە دەڕوانی؟
پشتیوان خامۆش: لە راستیدا رەخنەی ئەدەبیی هەر لە ئەزەلەوە تا ئێستا بێ پێوانە لاوازە, بەڵام وای بۆ دەچم لەسەردەمی ئەحمەدی خانی رەخنە قودسییەتی هەبووە, ئەگەر چی رەخنەگری چاكمان هەیە كە ئێستا بەردەوام خەریكی داڕشتنەوەی دەقن, بەڵام زۆریش هەن بەپێی میزاجییەت و رق و خۆشەویستی و حزبایەتیی كار بۆ ئەدیبە دۆستەكانیان دەكەن, دروستە لەوەزارەتی دادی شیعردا, دادگایی بكرێن.
كوردستان راپۆرت: تۆش لەگەڵ ئەم بۆچوونەیت, كەوا ئەگەر شاعیر هاوڕێی لێكۆڵەری نەبێت با شیعرەكانیشی ئێجگار قووڵ بن, لەناو رۆژنامەو كۆوارو پەرتووكەكاندا تۆزیان بەسەرەوە بنیشێت؟
پشتیوان خامۆش: كاتێك ئەدەبیات, بەتایبەتی شیعر بە جاویدانی دەمێنێتەوە كە رەخنەگر و لێكۆڵەر كاری لەسەر بكەن, بەڵام دروست نییە لێكۆڵەر هاوڕێی شاعیر بێت, بەڵكو پێویستە هاوڕێگەی شیعری جوان بێت. لە سەرووی ئەمانەشەوە شیعر كاتێك جاویدان دەبێت, ئەگەر روحیەتی شیعریی پەتی لەسنگیدا بێت, واتە چەشنی ئەڵماس لەهەر لایەكیەوە سەیری بكەیت, رەنگێك ببینیت, ئەمەیە حەقیقەتی شیعری ریالیزم.
كوردستان راپۆرت: بۆچی تا ئێستا هیچ لێكۆڵەر و رەخنەگڕێك بەدروستی و فرە بینیەوە لە "شیعری گەنج" و "شاعیری گەنج" یان نەڕوانیوە, شاعیری گەنج بێتە ژمارە, بەڵام ئایا شیعری گەنج هەیە؟
پشتیوان خامۆش: بۆ ئەم پرسیارەت دوو بۆچوونم هەیە.
یەكەم: كەمی شیعری چاكی گەنج, دووەم: رەخنەگڕی كورد وا بیر دەكاتەوە ئەگەر گەنج بێت یان پیر لێكۆڵینەوە لەسەر دەقێكی شاعیرێكی بەناوبانگ بێت, پێی وایە ئەگەر باسی هەر لایەنێكی دەقی گەنج بكات لەقودسییەتی دێتە خوارەوە. بۆ بەشی دووەمی پرسیارەكەشت, لەمەملەكەتی داهێنانی شیعردا, یاخود لە فەرهەنگی داهێنانی شیعردا, شتێك نییە بەناوی تەمەنی گەند و پیر, بەڵام ئەگەر وەك تەمەن دیدگامان بۆی هەبێت وەكو باسم كرد هەیە, بەڵام زۆر كەم هیوادارم گەنجەكانی ناو بواری ئەدەب بیرو ئەندێشەیان بۆ فۆرمێكی نوێ و تەكنیكێكی نوێی شیعر ببەن, بڕوانە رامبۆ لەتەمەنی شانزە ساڵیدا شیعری فەڕەنسیی بەرەو ئاقاری ئیستەتیكییەت و تازەبوونەوە راپێچ كرد.