سیستەمى كۆمەڵگاى كوردى لەوتوێژێكدا لەگەڵ سۆنیا سدیق
كوردستان راپۆرت: بەراى تۆ سەرچاوەى كێشەو و قەیرانى كۆمەڵایەتى ئێمە لە كوێدایە لە خێزان یاخود لە سەرجەم سێستەمى پەروەردەیى كۆمەڵایەتیەى لەسایەیدا دەژین؟
سۆنیا سدیق: هۆیەكانى كێشە كۆمەڵایەتیەكان بە گشتى ولە خێزان بە تایبەتى زۆرن، دەكرێ لەم دەرفەتە كورتەدا ئاماژە بە گرنگترینیان بكەین:
سیستەمى كۆمەڵایەتى لە هەر كۆمەڵگەیەك پەیوەندى راستەوخۆى هەیە بە كولتورى ئەو كۆمەڵگەیە، واتە كولتور هەموو ئەو بەها و نەرێت و ئاینە باوەرپێكراوەكانى نێو كۆمەڵگە لەخۆى دەگرێت. لێرەدا گرفتێك دێتە پێشەوە ئەویش تا چەند ئەو كولتورەی ئێمە رەسەنایەتى خۆى پاراستووە؟ بێگومان نەپارێزراوە، چونكە میللەتى كورد سەدان ساڵ بندەستى بەخۆوە بینیوە. كولتور كاتێك دەپارێزرىَ كە سەقامگیریى سیاسى و نەتەویی هەبێت. ئێمەش ئەو سەقامگیریەمان بە درێژایى مێژوو تا ئەمرۆشى لەگەڵدا بێت لەدەستداوە بە حوكمى هەندىَ هۆكارى جێوگرافی
و مێژوویی ناوچەكەمان.
گەر قوڵبێنەوە نێو ئەم راستیەی باسمان كرد، بۆمان دەردەكەوىَ كولتوری ئێمە شێواوە، جەوهەرى خۆی لە دەستداوەو تێكەڵى چەندین كولتورى دیكە بووە وەك كولتورى عەرەب (بە پلە یەك) هەروەها هى تورك وفارس لە ناوچەكانى دیكەى كوردستان. بۆیە كاتێك كولتوری میللەتێك دەشێوێندرىَ دەبێتە مایەى شێواندنى بونیادى كۆمەڵایەتى بە هەموو بەشەكانى وەك سێستەمى پەروەردەیی، سیاسى، ئابورى، ئاینى ..هتاد. لەم واقیعە ئاڵۆزەدا كێشە كۆمەلایەتییەكان رێژەیان بەرز دەبێتەوە لە هەموو بوارەكاندا،هەروەها ئەركەكانى خێزان تێكدەچىَ چونكە بنەمایەكى
ساغڵەمى نییە بۆ گۆران و خۆگونجاندن لەگەڵ ئاڕاستەى پێشكەوتن چ لەسەر ئاستى ناوخۆیی یاخود دەرەكى. لە ئەنجامدا سیستەمى كۆمەڵایەتى كە هەموو رەهەندەكانى كولتور دەگرێتەخۆ تێكدەچىَ، لەهەمان كاتدا وەزیفە كۆمەڵایەتییەكانى هەر بەشێك لە سیستەمى بونیادى كۆمەڵایەتی وەك پێویست ئەركەكانیان بە ئەنجام ناگەیەندرىَ. لە پاڵ ئەوەشدا پرۆسەى گۆران و پێشكەوتنى كۆمەڵایەتى بە زحمەت جێبەجێ دەكرێن چونكە ئەوەى لە سەرەوە باسمان كرد دەبێتە كۆسپێك لە رێگەیان.
كوردستان راپۆرت: سەرەڕاى چەندین قەیران و كێشە لەنێو خێزانى كوردى كەچى ئەم كێشانە نەبوونەتە گوتراوى ئایدیاى بابەتى دیالوگ لەسەر كردن و لێدوانى كلتورى مشتومرى سیاسی و كۆمەڵایەتى ئاشكرا لە كوردستان داخۆ رەگەكانى ئەم بێدەنگیە لە كوێدایە؟
سۆنیا سدیق: رەنگە لێرەدا بۆچوونى من كەمێك جیاواز بێت، ئەوەى من هەستى پێدەكەم بێدەنگى نییە لەم بارەیەوە. بەڵكو لاوازى مامەڵە كردنە لەگەڵ كێشە كۆمەڵایەتییەكانى خۆمان لە دیالوَگ و گوتارەكانماندا، دێمەوە سەر هۆكارەكانى دروستبوونى ئەم جوَرە گرینگی پێنەدانە لە پرس و كێشە گەورەكانى نێو كۆمەلگەمان.
لە هەموو جیهان گۆڕان و پێشكەوتنە كۆمەڵایەتییەكان، سەرچاوەكەى هزرى روناكبیر ،ئاینزانانى میللەتە جیاجیاكان بووە، بۆ نموونە كاریگەرى شۆرشى فەرەنسا كە سەرتاپاى رۆژئاواى گرتەوە،پڵێسەى یەكەمى بەدەستى روناكبیرو ئاینزانەكان داگیرسا، هەرچەندە سەردەمەكانى چاكسازى پاشى شۆرشى فەرەنسا دوو جەنگى جیهانى گەورەی تێپەراند و دەیان جەنگى بچووكى دیكەش، تا گەیشتنە ئەم قۆناغە لە جێگیرى سیاسى و ئابوورىو كۆمەڵایەتى بە گشتى، بەڵام لێرەدا جیاوازێیەك هەیە لە نێوان كولتورى ئێمە و ئەوان (رۆژ ئاوا). خاڵى هەرە سەرەكی لەم جیاوازیەدا
كولتورە. ئەوان بەپێى زەمەن گۆڕانیان كردووە لە كولتورى خۆیان و توانیویانە لایەنە باشەكانى بپارێزن لە هەمان كاتدا پێشیبخەن و بێگونجێنن لەگەڵ پێویستیەكانى واقیع. بەڵام ئێمە لەبەر ئەوەى میللەتێكى بندەست بووینە لە میانى سەدان ساڵ ئەمە وایكرد زهنیەتى كورد واتە جۆرى بیركردنەوەى كەسایەتى كورد بشڵەژێ. ئەمەش وایكرد رۆشنبیرانى خۆمان لە ركێفى یەك زهنیەت كۆنەبنەوە چونكە هەمیشە گۆتارەكانیان كاریگەرى كولتورى یەكى لە داگیركەرانمان بەسەریانەوە دیارە، وك كلتورى فارسی،عەرەبى،یاخود،توركى. تەنانەت ناسین و تێگەیشتنمان بۆ
مێژووى كولتورى جیهانیش لە رێی یەكىَ لەو زمانانەى باسمان لێوەى كرد پێمانگەیشتووە. بۆیە دەبینین گۆتارەكانى رۆشنبیرانى كورد ئەوەندەى سەرقاڵى هزرى بیانین،ئەوەندە كاریان لە بوارى هزرى كوردى نەكردووە. لێرە بێگومان پرسەكە رێژەییە بە واتەێكى رەهایی هەموو بیرمەندەكانمان ناگرێتەوە بەڵكو زۆرینەیان.
كوردستان راپۆرت: ئێمە دەبینین گەنجان لە نێو خێزان و پەروەردەى ئێمەدا خاوەنى زۆرترین كێشەن بۆ ناویرن و ناتوانن لە خۆیان و كێشەو ئارەزووەكانیان بدوێن؟
سۆنیا سدیق: كێشەى گەنج لە كوردستان ئاڕاستەیەكى زۆر هەڵەى بە خۆوە گرتووە، چونكە گەنجى كۆمەڵگەى ئێمە لە زۆر لایەنەوە كەم و كورتى هەیە دەشتوانم بڵیم بیركردنەوەى گەنجانى ئێمە هیچ جیاوازییەكى نییە لە بیركردنەوەى بەساڵاچووەكانمان. گەنج لە نێو ئەو هەموو كەشوهەوا كۆمەلایەتییە ناتەندروستە بیركردنەوەى واقیعانەى لە دەستداوە. جارىَ لە پێش هەموو شتێك گەنجى ئێمە بەبىَ ئەوەى بفامێت و ئەزموونێكى هەبێت هەمیشە خۆى لەوەدا دەبێنى دژى دەسەڵات رابووەستێ. وەك ئارەزوویەكى لێهاتووە لەنێو ئەم توێژە، ئەمەش لەژێر كاریگەرى ئەو
كەسانەیە كە خۆیان بە كەڵە رۆناكبیرانى كورد دەزانن وبیرى سەیر سەمەرەو دوور لە واقیعى بڵاودەكەنەو، بۆیە گەنجى ئێمە ئێستا لە یۆتۆپیادان و خۆیان گوم كردووەو ناسنامەى خۆیان لەدەستداوە، نازانن چیاندەوىَ. بەداخەوە گەنجى ئێمە بوون بە قوربانى ململانیێ سیاسی وڵاتەكەمان، توێژى گەنجان لە كوردستان گەورەترین رێژە پێكدێنى و لەهەمان كاتدا تەمبەڵترین توێژ پێكدێنىَ. لاوى ئێمە ئامادەیە لە وڵاتە بیانیەكاندا خراپترێن كار لە ئەستۆ بگرىَ¬- هەرچەندە لەلاى من هیچ كارێك عەیب نییە بەڵكو ئەو كارانەى بە بچووك لە قەڵەم دەدرىَ زۆر
پیرۆزترە لە كارى گەورەى بێبەرهەم، بەڵام هیچ كاتێك ئەم گەنجە ئامادە نیە لە وڵاتەكەى خۆى كار بكات، دەیەوى بەزووترین كات لە باشترین شوێن دابمەزرێى و بەبێ هیچ ماندوبوونێك هەموو ئاواتەكانى بەدیبێنىَ. بێگومان گەنجى دیكە هەن رۆڵى خۆیان بینیوە وفیداكارانەش كار دەكەن و بەرهەمیان هەیە بەڵام رێژەیان كەمە. پاش ئەوەى ئاماژەم كرد بە هەڵەكانى گەنج دێمە سەر میكانیزمى سیستەمى سودوەرگرتن لە تواناییەكانى گەنج لە كۆمەڵگەى ئێمەدا، وەك هۆكارێك بۆ ئەم دۆخە.
لەراستیدا ئەوەى روونە بۆ هەموو لایەك لە كۆمەڵگەى ئێمەدا سیاسەتێكى دیاریكراو پشتبەستى بێت بە پلان و پرۆگرامى زانستى، تا ئێستا دروست نەبووە، نەك تەنها لە بارەى كێشەكانى گەنج بەڵكو لە زۆربەى بوارەكانى دێكەى ژیانیش. ئەمەش رەنگدانەوەى هەیە لەسەر ژیانى گەنج. ئێمە لە زاكۆكانمان ساڵانە هەزاران لاو بڕوانامە بەدەست دەهێنن بەڵام ئایا پلانێك هەیە بۆ ئەوەى سوود لەو تواناییانە بگرێ ؟ نەخێر. بۆیە گەنجى ئێمە بڕوای نیە بە خوێندن و زانست، هەروەها لەلاى ئەو زانست وخوێندن نەبووەتە ئامانجێكى سەرەكى بۆ ژیانى.
لێرەدا دەچمە سەر خاڵیكى گرنگتر، زۆر جار لە راگەیاندن گەنجان وەك توێژێكى كۆمەڵایەتى تەماشایان ناكەن بەڵكو هەندىَ كەسایەتى ناسراو هەیە ناوى توێژى گەنجانیان ناوە چینێكى كۆمەڵایەتى. ئەمەش تێكەڵكردنێكى زۆر هەڵەیە و جیا كردنەوەى توێژى گەنجە لە توێژەكانى دیكەى كۆمەڵگە وەك ئافرەتان، پیاوان، منداڵان..هتد، ئەمانەش دەبنە هۆكارى دورخستن وشێواندنى راستییەكان. چونكە ئەگەر گەنج بە چین لە قەڵەم بدرىَ ئەوە بەتەبیعەتى حاڵ دەبێتە هەڵگرىَ ئایدیۆلوژیایەكى تایبەت بە خۆى! ئەمەش هەڵەیە. بەكورتى گەنجى ئێمە لە واقیعیكى
سیاسی سەقامگیر لە دایك نەبووە و ژیانى بە نێو چەندین چەنگ وشەڕى ناوخۆ ودەرەكى بووە بۆیە بەئاسانى ناتوانىَ داكۆكى لە مافەكانى خۆى بكات، ئەگەر بیكات ئەوە بەو شێوازەى ئێستا دەیكات وەك ئامرازێكى میكانیكى بە دەستى ئەم حیزب ئەو یاخود دەبێتە هەڵگرى كۆمەڵى ئایدیاى شێواو وەك یاخیبون، نامۆبوون، كۆچكردن …هتد. بۆیە ئەركە سەرەكییەكەى سەر شانى لەدەستدەدات ئەویش چۆن تواناییەكانى بە ئاڕاستەیەكى تەندروست وسوود بەخش بۆ كۆمەڵگەكەى بەكاربهێنى و كاری بۆ بكات پاشان بێت دژى لایەنە خراپەكەى وڵاتەكەی بوەستىَ و نەبێتە ئامرازێكى
ئایدیۆلۆژى بێسوود.
كوردستان راپۆرت : تێبینى ئەوە دەكرێت لە بەشێكى خێزانى رۆژهەڵاتى لە ناویشیاندا خێزانى كوردى نەگونجان وناكۆكى هەیە لە نێوان باوك وكوڕدا، هەندىَ جار ئەم ململانێیە بەشێوەى جیاجیا دەردەكەوێت ئایا ئەمە سیماكانى ململانێى نێوان نەوەكانە یان ئەمەش یەكێكى دیكەیە لە قەیرانەكانى خێزانى رۆژهەڵاتى وكوردیش؟
سۆنیا سدیق: ناكۆكىَ لە خێزاندا كارێكى ئاساییە ئەگەر نەگاتە قەیران یاخود تەنگوچەڵەمە. ژیان خۆى بریتیە لە ململانىَ، لەقۆناغى منداڵییەوە بگرە تا كۆتایی ژیانى سرووشتى مرۆڤ لە هەر قۆناغێك فۆرمێكى تایبەت دەگرێتە خۆ.ئەگەر بێینە سەر باسى سیستەمى خێزان لە رۆژهەڵات، ئەوە بێگومان سیستەمێكى باوك سالارییە و زۆریش بەهێزە بە تایبەتى لە كوردستان وناوچەكانى دەوروبەرى. ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ پێكهاتەى كولتورى ناوچەكەمان بە گشتى. رەنگە ناكۆكیەكانى خێزان تا ئەندازەیەكى بەرز زیادى كردبێت چونكە ئێستا لە سەردەمى جهانگیریدا فەزا
وبۆچوونى كەسەكانى یەكجار فراوانتر كردووە، ئەگەر بەراوردى بكەین لەگەڵ ساڵەكانى پێشوو، رەنگە قەیرانەكانى نێو خێزانى كوردى لە ئایندەیەكى نزیكدا گەورەتریش بێت چونكە نەوەى سەردەمى ئەنترنێت هێشتا نەبووەتە توێژێكى كاریگەر لە نێو كۆمەلگەدا.بۆیە قەیرانى خێزانى كوردى هێشتا نەبۆتە دیاردەیەكى بەرچاو و تایبەت بە ئێمە. ئەو قەیرانەی لە ئاراشدایە پاشماوەى لایەنە نیگەتیڤەكانى سەردەمى جیهانگیرییە.
لە بارەى ناكۆكى نێوان نەوەكانیش بێگومان ئەمەش راستیەكى دیكەى ئەم پرسەیە،چونكە بەدرێژایى مێژووى مرۆڤایەتى ململانێ هەبووە لە نێوان نەوەى كۆن ونوێ، هەمیشە ئاڕاستە نوێیەكانیش لەئەنجامى ئەم ململانێیە دروست بووە.رەنگە ئەم سەردەمە بە حوكمى ئەو پێشكەوتنە تكنەلۆژیا مەزنەى جیهانى داگیركردووە، پەیوەندییەكانى نێو خێزان ئاڵۆزترو لاوازتر كردبێت، بۆنموونە لە رووى زانیارییەوە ئەوەى منداڵیكى تەمەن 6ساڵى ئێستا دەیزانى، كەسێكى تەمەن 60 ساڵى پێش بیست ساڵ نایزانێت. جا لێرەدا جیاوازى وناكۆكى باوك وكور بە هەمان
شێوە سەرهەڵدەدات و ساڵ لە دوای ساڵ ئاڵۆزتر دەبێت چونكە زەمەن زۆر بە خێرایى دەڕوات و كۆن هەڵدەكەنىَ و نوێش دەچێنىَ. ئەمانەش هەموویان دەبنە هۆكارى لێكترازانى خێزانى تەقلیدى.
كوردستان راپۆرت: ئایا هەر بەزروریەت پێوستمان بەدەسەڵاتى نێر هەیە پێت وایە گەر پایەكانى ئەم دەسەڵاتە برۆخىَ فەوزاى كۆمەڵایەتى دروست دەبێت ئایا ئەلتەرناتیف چییە؟
سۆنیا سدیق: لە ڕاستیدا ئەم پرسیارە زۆر هەڵدەگرىَ، رەنگە نەتوانم هەموو لایەنەكانى شی بكەمەوە. بەڵام ئەوەى تۆ ناوت لێناوە دەسەڵاتى نێر یەك رەهەندى هەیە ئەویش رەهەندی بایوَلۆژى پیاو، واتە لایەنى سێكسى و زاوزێ وفۆرمى بونیادى جۆرەكانى مرۆڤمان بۆ دەخاتە روو. كاتێك دەڵێن دەسەڵاتى نێر دەبێ مەبەستمان لە باسكردنى دەسەڵاتی لایەنى نێرینەیی پیاو بێت چونكە ئەم چەمكە تەنها لایەنێك لەخۆ دەگرێت،بەڵام ئەگەر بڵێن دەسەڵاتى پیاو ئەو كات دەستەواژەكە پڕ مانا دەبێت و هەموو لایەنەكانى دەسەڵاتى پیاو دەگرێتەوە نەوەك تەنها
لایەنە سیكسییەكەى.
بێگومان من لەگەڵ دەسەڵاتى رەهاى باوك نیم ، چونكە دەسەڵات دەبێت دەسەڵاتى یاسا و دادپەروەرى بێت. دەسەڵاتى پیاویش لە كۆمەڵگەى ئێمەدا رووخاندنى فانتازیایە بەلای كەمەوە تا ئەم ساتە، بۆییە من بیر لە روخاندنى ناكەمەوە بەڵكو بیر لە گۆڕانى ئەو سیستەمە دەكەمەوە. چۆن میكانیزمى چاكسازى دروست بكەین لە كۆمەڵگەكەمان بۆ ئەوەى ئەو نادادپەروەرییە كۆمەڵایەتییە بەرەو پێچەوانەكەى بەرین كە دادپەروەرى كۆمەڵایتییە.
كوردستان راپۆرت: ئیسلامى سیاسی برى دسپڵین وكۆنترۆڵكردنى ژیان و جەستەى ئافرەتى بە ئەندازەیەكى زۆر بەرزكردوَتەوە ئەى بۆ ئەمەیان دەڵێت چى؟
سۆنیسۆنیا سدیق: هەر ئاینێك بووە ئیدیۆلۆژیا ودەقە ئاینیەكانیشى كرد بە میكانیزمى كاركردنى حیزبى، ئەركى راستەقینەى ئاینەكە دەشێوێنىَ وپەیامى مرۆڤایەتى خۆشى لە دەستدەدات. وەك ئەوەى جەماعەتەكانى ئوسامە بن لادن و زەرقاوى ..هتد،پێی هەڵدەستن.لە بارەى كۆنترۆڵ كردنى جستەى ئافرەت نە بە جلوبەرگ وداپۆشینى دەكرىَ نە لە رێى تۆقاندن وترساندنى دەكرێ. ئافرەت مرۆڤێكى كامڵە تەنها خۆى دەتوانى كۆنترۆلى خۆى بكات.
