Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
بایەخدانەوە بە نووسین و بوَچوونەكانى بیرمەندى سوَسیالیستى كارل ماركس

بایەخدانەوە بە نووسین و بوَچوونەكانى بیرمەندى سوَسیالیستى كارل ماركس

Closed
by January 19, 2008 گشتی

 وەرگێران وئامادەكردنى/ محەمەدى مشیر….
 دواى ساڵانێك لە فەراموَشى دووبارە ژیان و نووسینەكانى بیرمەندى سوَسیالیستى (كارل ماركس) دەبنەوە مایەى بایەخدان و پێداچوونەوەى خەڵك.ئەم بایەخدانە بەڕای(پیاتریكس بوَفێر)ى بەڕێوەبەرى موَزەخانەكەى ماركس زیاتر لە لایەن كەنجانەوەیە.جێگەى ئاماژەیە كە موَزەخانەكە لە شارى (ترێر)ى وڵاتى ئەڵمانیایە و دەكەوێتە نزیك سنوورى ئەو وڵاتە لە گەڵ لوَكسمبوَرگ. موَزەخانەكە خودى ئەو خانووەیە كە ماركس لە ساڵى 1818 دا تێیدا هاتووەتە دنیا.
  بوَفێر لە لێدوانێكیدا بوَ ئاژانسى هەواڵى ئەڵمانیا سەبارەت بەو بایەخدانە دەڵىَ:
 " شتێكى ژیاندەوە كە لە مێژەوە بەمردوو ئەژماردەكرا".
 ئەو فەیلەسوفەى لە سەربنەماى ئایدیاكانى سیستەمە سوَسیالیستەكانى پێشوو بنایتنران:
 (بوَفێر) تێبینى كردووە كە لە ماوەى ساڵى رابردوودا گەشتى قوتابخانە و فێرگەكان بوَ ئەم موَزەخانەیە بە شێوەیەكى بەرچاو زیادى كردووە و لە مبارەیەوە دەڵىَ:"ئەوان بە بایەخ و پەروَشییەوە باسى لێوەدەكەن بێئەوەى حوكمى پێشینەى بەسەردابدەن، پێویستە ئەوەش بگوترىَ كە لە ماوەى ساڵى رابردوودا پتر لە 41 هەزاركەس سەردانى موَزەخانەكەیان كردووەو لەوانەشدا 12 هەزاریان لە وڵاتى (چین) بوون، ئەمەش ژمارەیەكى زوَرە لەچاو ماوەكانى پێشتر.
 ماڵەكەى ماركس گەواهى گوَڕانكارییەكانى روَژگار بوو:
 ئەو ماڵە كە لە سەدەى هەژدەهەمدا دروستكرا گوَڕانكارى زوَرى بەخوَوە بینى. لە ساڵى 1928 دا حزبى سوسیال دیموكرات ماڵەكەى كڕى، بەڵام رژێمى نازى هەركە دەسەڵاتى گرتە دەست لە ساڵى 1933 وە تاكو 1945 دەستى بەسەرداگرت. دواتر حزبى ناوبراو بووەوە خاوەنى ماڵەكە. ئەمڕوَكەش دەزگاى(فریدریك ئیبێرت) ى سەربەحزبى سوسیال دیموكرات كاروبارى موَزەخاەكە هەڵدەسوڕێنىَ و نووسین و چوَنیەتى ژیانى كارل ماركس لەو شوێنەدا نمایش دەكات. پێویستە ئەوەش بزانرێ كە ئەو موَزەخانەیە لە ساڵى 2005دا دووبارە كرایەوە.
 پێویستە لە رەوتە مێژووییەكەیدا سەیرى ماركس بكرێت:
 خاتوو پیاتریس بوَفێر لەو باوەڕەدایە كە پێویستە ئایدیاكانى ماركس لە رەوتە مێژووییەكەی خوَیاندا سەیربكرێن تاكو لێیان تێبگەین، چونكە بە بوَچوونى بوَفێر بەشێكى زوَرى ئەو ئایدیانە لە دواى ماركس دا خراپ بەكارهێنراون و زوَر چەمكیش ساڵ لە دواى ساڵ گوَڕانیان بەسەرداهاتووە. ماركس و ئەنگڵس لە ساڵى 1848 دا مانیڤستى كوَموَنیستیان بڵاوكردەوە و تێیدا تیوَرى خوَیان لەمەڕ حەتمیەتى ململانێى چینایەتى نێوان پڕوَلیتاریا و بوَرژوازیدا خستەڕوو. بە پێى ئەو تیوَرە بەراییە كوَموَنیزم واتاى لوتكە و دەرەنجامى كوَتایى پێشكەوتنى مروَڤایەتى دەگەیەنێت.
 بوَفێر كە سەربارى بەڕێوەبردنى موَزەخانەكە ئەمینداریەتى سەنتەرى لێكوَڵینەوەكانى پەیوەست بە موَزەخانەكەشى لە ئەستوَدایە دەڵىَ:" ئەگەرچى حكومەتە شیوعییە سەرنەكەوتووەكانى سەدەى بیست پێشبینییەكانى ماركس_یان دووچارى داتەپین كرد، بەڵام بەشێكى زوَرى كارەكانى ماركس پەیوەندى پتەویان بە ئێستاوە هەیە و ماركس لە بنچینەدا ئەو بیرمەند و تیوَریسیانە بوو كە توانى جیهان بگوَڕىَ ئیدى بەخراپ لە ئایدیاكانى گەیشتبن یا نا".
 فەیلەسوفى سەدەى بیستەم:
 فەیلەسوفى ئەڵمانى(كارل ماركس) جیهانى بەجێهێشت، بەڵام فەلسەفەو ئایدیاكانى تا ئێستاش كوَنتڕوَڵى بیركردنەوەى زوَرانێك لە سیاسەتمەداران و بیرمەندان و خەڵك بەگشتى دەكەن. گەواهى بوَ ماركس دەدرىَ كە رەوتى مێژووى گوَڕى و مروَڤایەتى بە ئایدیاكانى دەوڵەمەندكرد.
 كامە كەسایەتى لە سەدەى بیستدا كاریگەرییەكى مەزنى بەسەر هزرى جیهانیدا هەبوو ؟ ئەمە پرسیارێكە چەند مانگێك لەمەوبەر BBC ئاراستەى ژمارەیەك روَشنبیرى كردبوو لە وڵاتانى جیاجیاى جیهاندا، لە وەڵامى زوَرینەیاندا ئەو كەسایەتییە كارل ماركس بوو. ئەو فەیلەسوف و بیرمەند و ئایدیوَلوَژیستەى هەوڵێكى زوَرى تەرخانكرد بوَ گەڕان بەدواى ئازادى و دادى كوَمەڵایەتى. ماركس بە ئایدیاكانییەوە كەسێكى ناودارى لێهەڵكەوت كە زوَرانێك لە سەرتاسەرى جیهاندا هەڵگرى بوَچوون و ئایدیاكانى بوون، هەبوو لە نێوانیاندا بەو ئایدیایە دڵخوَش و هەشبوو چارەنووسى بە مەرگ و دوورخستنەوە و شەوەزەنگەكانى زیندانەكان كوَتایى هات، سەربارى ئەمەش ئایدیاكانى ماركس بوَ ماوەیەكى درێژ بوونە هوَى دابەشبوونى جیهان  بە سەر دوو ئوَردووى دژبەر.
 ماركسى سیاسەتوان:
 رەنگە لە دایكبوونى ماركسى شوَڕشگێڕ لە شارێكى فرە پارێزكارى وەكو(ترێر)دا یەكىَ لە سوخرەكارییەكانى قەدەربێت. ماركس لە خانەوادەیەكى جوولەكەدا نەشونماى كرد كە بە هوَى چەوسانەوەى ئایینى ناچاركرابوو ببێتە پڕوَتستانت. لەوكاتدا باوكى قەدەغەكرا لەوەى چیتر لە رێچكەى دادوەرییدا درێژە بەكارەكانى بدات. ماركس لە تەمەنى 12 ساڵیدا دەچێتە قوَناغى ئامادەیى و بە پلەى نایاب ئەو قوَناغە تەواودەكات. ئەو بە دەردەسەرى و گەڕانى هەمیشە بەدواى شوێنێكى ئارام و ڕاكردن لە راووەدووناندا ژیانى بەسەربرد. رووى لە هەر شارێك بكردبا باوەشى بوَ دەكرایەوە بەڵام زوَرجاران دەسەڵاتداران ناچاریان كردووە بەدواى ئاسوَیەكى دیدا بگەڕىَ.دواى ئەوەى لە ساڵى 1841 لە زانكوَى (یاینا) بەڵگەنامەى دكتوَراى لە فەلسەفە بەدەستهێنا وەك ماموَستایەك پەیوەندى بە زانكوَى (بوَن) كرد.ماوەى نیشتەجێبوونى لە بەرلین دەرفەتێكى باشى بوَ رەخساند تا ئاشناى ژمارەیەك خوێندنگەى هزرى ئەو سەردەم ببێت ئەگەرچى ئەوكات فەلسەفەى هیگڵ برەوى هەبوو، دوابەدواى چوونى بوَ شارى بوَن جەربەزەیى هزرى ماركس لە بوارى سیاسەتدا دەستیپێكرد، ئەوەبوو روَژنامەیەكى دامەزراندا كە تێیدا رەخنەى دەگرت لە بنەما و شێوازى حوكم لە بروسیادا. ئەمەش بووە هوَى ئەوەى دەسەڵات دەست بەسەر روَژنامەكەدابگرىَ و رەگەزنامەى بروسیاییش لە ماركس بسێنێتەوە، دەرەنجام لە گەڵ هاوسەرەكەیدا بەرەو پاریس سەرى هەڵگرت، لەوێدا تادەهات هزرى پاراوتر و دەوڵمەندتر دەبوو سەبارەت بە رەتكردنەوەى هیگڵیزم. لە ماوەى نیشتەجێبوونى لە پاریس دا پەیوەندى لە گەڵ هاوڕێى تەمەن و ئایدیوَلوَژیا( فریدریك ئەنگڵس) توَكمەتربوو، هەر لەوێشدا پێكڕا نامیلكە ناودارەكەى ((مانیڤستى كوَموَنیست))یان بڵاوكردەوە.
  مروَڤ و بیرمەندێكى رەوشت بەرز:
 ماوەى نێوان 1842 تاكو 1849 بە قوَناغێكى گرنگى ژیانى ماركس ئەژماردەكرێت، ئەو ماوەیە ماوەى تاراوگە بوو لە بەریتانیا دواى ئەوەى بە هوَى نووسین و چالاكییە روَژنامەوانییەكانى، كە وەك هاندانێك بوَ یاخیبونى چینى كرێكار و هەژران بەسەر قەڵمڕوَى دەسەڵات و چەوساندنەوەى ئابوورى لەقەڵەم دەدران، لە فەرەنسا و بەلژیك دەركرابوو. ماركس لەو ماوەیەدا تاڵییەكانى ژیانى چەشت و ئەگەر (ئەنگڵس) ى هاوڕێى نەبووایە كە لە خانەوادەیەكى دەوڵەمەندبوو رەنگبوو رەوتى ژیانى بگوَڕىَ. لە تاراوگەى ئارەزوومەندانەى خوَیدا لە بەریتانیا  ماركس ئەو كتێبانەى نووسی كە رێخوَشكەربوون بوَ ئاراستە فەلسەفی و هزرییەكانى كە ئەمڕوَكە ناوى ماركسیزم هەڵدەگرن. لەو كتێبە گرنگانەش " ململانێى چینایەتى لە فەرەنسا لە ساڵى 1848ەوە تاكو 1850" هەروەها كتێبى" رەخنە لە ئابوورى سیاسى" كە لە ساڵى 1859 دا بڵاویكردەوە. لە ساڵى 1867دا بەشى یەكەمى كتێبە ناودارەكەى ((سەرمایە))ى بڵاوكردەوە، بەڵام دواى كوَچى دوایى لە لایەن (ئەنگڵس) ى هاوڕێى بەشى دووەمى بڵاوكرایەوە. ئەم دوو هاوڕێیە شانبەشانى نووسین هەوڵیاندا بزاڤى كرێكارى رێكبخەن، ئەوەبوو " كوَمەڵەى نێودەوڵەتى كرێكاران"یان دامەزراند كە جەماوەرێكى زوَرى هەبوو  لە ژماریەك لە وڵاتانى ئەمریكا و ئەڵمانیا. ئەم كوَمەڵەیە هەنگاوى دەستپێكى دامەزرانى ژمارەیەك حزبى چەپى وەكو حزبى سوسیالیستى دیموكراتى ئەڵمانى بوو. ماركس لە ساڵى 1883 لە لەندەن لەتەمەنى 65 ساڵیدا كوَچى دوایى كرد.
 سەرلەنوىَ خوێندنەوەى هزرى ماركس:
 دواى تێپەڕینى چەندین دەیە بەسەر كوَچى ماركس (فوَكوَیاما)ى بیرمەند كتێبە ناودارەكەى خوَى نووسی كە تێیدا هوَشدارى دا بە كوَتایى هاتنى جیهان، گەلىَ كەس پێى وابوو ئەو كتێبە پەیامێكە ئاراستەى هزرى ماركس كراوە.ستووندە بنەڕەتییەكانى تیوَرەكەى فوَكوَیاما بریتین لە گریمانەى كوَتایى هاتن بە ئایدیوَلوَژیا و سەركەوتنى هزرى لیبڕاڵ، بەڵام چەندین بیرمەند و فەیلەسوفى دیكە وەڵامى ئەو تیوَرەیان دایەوە لەوانەش (جاك درێدا) كتێبێكى بەناونیشانى {پێكهاتەكانى ماركس}نووسى كە تێدا باس لەوە دەكات كە ماركسى ستالینى كە بووە نموونەیەكى سوَڤیەتى بیروَكراسى كوَتایى پێهات و لەناوچوو، بەڵام ماركسى فەیلەسوف و بیرمەند هێشتا زیندووە و لە نێوانماندایە.
 سەرمایەى كارل ماركس لە سەر شانوَدا:
 لە بوارى شانوَدا تیمى (ریمینى پروَتوَكوَل) ناسراوە بە داهێنانەكانى و تازەترین داهێنانى ئەو تیمەش نمایشكردنى بەشى یەكەمى كتێبى سەرمایەى ماركس بوو لە سەر تەختەى شانوَى شارى دوَسلدوَرف، بە شێوەیەك كە متمانەى كردبووە سەر تازەپێگەیشتووانى بوارى شانوَ و بەشداركردنى جەماوەر لە دروستكردنى رووداوەكاندا.ئەو تیمە شانوَكارە جوَرێكى تازەى نمایشى شانوَیى داهێنا بە جوَرێك دیمەنى شانوَى ئەڵمانى دەوڵەمەندتركرد و پێشتریش لە سەر داهێنانەكانى لە بوارى شانوَدا چەندین جار رێزیان گرتووە بەوەى كە شانوَگەرییەكانى لە ژێر رێنمایى هەردوو دەرهێنەر (هیڵدگارد هاوگ) و (دانیال فیتزل) لە رێگەى ئەكتەرى تازەپێگەیشتووەوە نمایش دەكات. هەروەك لە پێشدا ئاماژەى بوَكرا دوایین داهێنانى ئەو تیمە شانوَگەریەكى تازەیە بەناوى" كارل ماركس: سەرمایە / بەشى یەكەم" ئەم شانوَگەرییە لە بارەى تێكستەوە تازە نییە، بەڵكو لە رووى پێشكەشكردنەوە جیاوازى لە گەڵ شێوازى تەقلیدى باو هەیە، رەنگە سەرنج راكێش لەم كارەدا ئەوە بێت كە جەماوەر لە دروستكردنى رووداوەكانى  بەشدارە لە رێگەى  دابەشكردنى كتێبەكە بە سەریاندا تا بیخوێننەوە و ڕاى خوَیانى لە سەر بدەن.
  بەڕێوەبەرى شانوَى دوَسلدوَرف خاتوو( ئەمیلى نیرمایەر) كە دەرهێنەرێكى شانوَیى ناسراوە لە ئەڵمانیادا پێیوایە ئەو شانوَگەریە ئەو شتانە دەخاتەڕوو كە ئێستا جىَ بایەخى كوَمەڵگەن، بەڵام مێژوونووسى ئابوورى (توَماس كاتشینسكى) كە كتێبەكەى ماركسى بڵاوكردوَتەوە بە زمانى ژمارەكان باس لە دەقى شانوَگەرییەكە دەكات و دەڵىَ:"بەشى یەكەمى چاپى ئەڵمانى كتێبى سەرمایە 25 فەسڵە یانكو 750 لاپەڕەیە، بوَ ئەمەش تەنها 100 خولەكمان بەدەستە تاكو نمایشى بكەین، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە هەر 4 خولەك بوَ فەسڵێك یان هەر خولەكێك بوَ حەفت لاپەڕەو نیوى كتێبەكە تەرخانكراوە، بەڵام لە رووى ناوەڕوَكەوە شانوَگەرییەكە باس لە یاساكانى بەرهەمهێنانى سەرمایەدارى و ئاڵوگوَڕى كاڵاكان دەكات". دەشىَ بگوترىَ كە تیمى ناوبراو لە رێگەى كارەكانییەوە ژیانى وەبەر بەرهەمەكانى ماركس هێناوە و ماددەیەكى تازەى خستە وارى ئەو مشتومڕەى ئێستاكە لەبارەى كار و سەرمایە و بەختەوەرى و جیهانیبوون لە ئارادایە.
 *سەرچاوە: ئینتەرنێت
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.