10- هزری بیرکاری(ماتماتیکی) لە کۆمەلگەی گەندەل وونە: پووخت بیرکردنەوە

ئازاد حەمە….

(لە زنجیرەباسی  کۆمەلگەی کۆلاپس و گەندەل)

ئێمە لەڕێگای ئەم نووسینەوە، کە بە ونبوونی هزری ماتماتیکی لە کۆمەلگەی گەندەلی کوردی تایبەتە، دەمانەوێ شیاوی لەبەردەم خولقانی مەوداێ تیۆری و ڕوناکبیری بۆ گفتووگۆکردن لەسەر دیاردەێ زێدە هەستیار بکەینەوە. ئەم دیاردەیە بریتییە لە مەسەلەی پشتکردنی توێژی نووسەر و ڕوناکبیری کورد لە بیرکاری (ڕیازیات ، ماتماتیک). پشتکردنی ئەم توێژەش لە ماتماتیک واتە پشتکردن لە پووخت بیرکردنەوە و کۆنکرێت بیرکردنەوە (تێهزرین) ، ئەمەش لەسەرێترەوە ئەوەدەگەێنێ ئەم توێژە دەیەوێ پشت لەگشت شتێ لۆژیکی و ڕاسیۆنالی(عەقلانی) بکا. باشە ئەم جەغتەی ئێمە بۆ دەبێ لە هزری ماتماتیکی بێ نەک شتێتر؟ یان بۆ ئەم بایەخدانە بە ماتماتیک؟ هۆی ئەم جەغت و بایەخدانەی ئێمە هەر لەبەرئەوە نییە  ماتماتیک وەک مۆدێل و مێتۆد لە فەلسەفە و زانستی سەدەی بیستدا گەورەترین مانای هەبووە و هیچ ڕەنگدانەوەێکی لە وتاری ڕۆشنبیری و ئەکادیمی کوردیدا نەبووە. هەروەها هۆی سەرەکی و بنەڕەتی ئەم جەغت و بایەخدانەی ئێمە دیسانەوە هەر لەبەرئەوەنییە ئەوەی پێیدەلێن دەستەبژێری ڕوناکبیری کوردی هیچ بایەخێکی بۆ نە ماتماتیک هەیە و نەش لۆژیک لەوەشبترازێ ئەم دەستەبژێرە حەوسەلەی ئەو پۆلە زانستیەشی نییە پێیدەووترێ زانستە تەجریبیەکان و ئەو نەختە پێوەندیەش  ئەم دەستەبژێرە لەتەک زانستە مرۆیی و کۆمەلایەتیەکانا هەیەتی بەهیچی نەگایندووە ، یان لەم بوارەدا وتارێ دیاریکراوی خۆی نییە و پرسیار و گومانەکانی تابلێی نا-بەرهەمهێنەر و نا- خولقێنەرن. واتە هۆی بایەخدانەکەمان هەر لەبەر ئەو دوو هۆیەنیین ئەگەرچی ئەو دوو هۆیە بۆ ئێمە زێدەگرینگن و بابەتی تێڕامانی جۆراوجۆریشن، بەلکو ئەو هۆیەی زێدە بناغەییەی وایلێکردووین سەرنجبخەینە سەر ڕۆلی هزری ماتماتیکی لە ژیانی ڕۆشنبیری ئەوەیە کە هزری ماتماتیکی والە مرۆڤ دەکا هزر(بیر) پووخت و تێگەیشتن کۆنکرێت و بەرجەستەیی بێ. واتە ئەوی هزری ماتماتیکی بێ هزری پتر ڕاسیۆنالی و لۆژیکی دەبێ بەمەش ئەو کەسە کەمتر ساویلکە و زۆرتر ڕەخنەکار و ڕاستەوخۆ تێدەهزرێ. ئەم شێوە تێهزرینەش لەئێستادا بۆ ئێمەی کورد، بۆ سیاسی و ڕۆشنبیر و ئەکادیمیکەرانی کورد، لەڕادەبەدەر پێویست و مانابەخشە.
وەک سەرەتاێ تیۆریش بۆئەم نووسینە کورتە دێینە سەر دۆکترینێکی (عەقیدەێکی) فەلسەفی ئالێن بادیو. چونکە بەپێی دیتنی ئالێن بادیو ئێمە (مرۆڤ) بۆ پێکهێنانی هزرێ پووختی ڕاسیۆنالی پێویستمان بە ماتماتیکە بۆیە بادیو پێیوایە ئێمە بەبێ بیرکاری نابیناین (کوێرین). ئەم دیتنەش ئەو مانایە بەدەستەوە دەدا ئێمەی مرۆڤ بەهۆی ماتماتیکەوە بینا دەبین (واتە چاوساغبین) و ژیانمان ڕۆشنایی تێدەکەوێ. بەلام ناکرێ ئەوە لەبیرکەین کە ئەم دۆکترینەی بادیو پشتگیریلێدەکا ئاڕاستەێ گەردووناوی هەیە و پێوەندی بە کولتوور و تاقم و یان کۆمەلگەێ دیاریکراوەوە نییە. بەلام بۆ بادیو ئەوە ئەرکی(کاری) فەلسەفەیە ئەوە نیشاندا بیرکاری( ماتماتیک) هزرە (بادیو: پووختەێ لەسەر بوون، لا 43).
پێشئەوەی بێینە سەر هەندێ لایەنی تر پیێمانباشە ئاماژە بەوەبکەین ئەم بایەخدانەی بادیو بە ماتماتیک سەرچاوەێ ئەفلاتوونی هەیە چونکە بەپێی بینینی ئەفلاتوون ماتماتیک فۆڕمێکە لە هزر (بیر). هەر خودی ئەو ئەکادیمیایەش ئەفلاتوون بیست و سێ سەدەێ لەمەوبەر دروستیکرد لەسەر دەرگاکەی بە گەورەی نووسرابوو:""ئەوی ماتماتیکی نییە بانەێتە ژوورەوە "". ئەفلاتوون لە نووسراوەی ""شار"" دا تەنانەت ئەوەشمان بۆ شیدەکاتەوە ئەوی تواناێ ماتماتیکی هەبێ دەکارێ زوو و بەپەلە لەشت بگا. ئەم بایەخدانەی ئەفلاتوون بە ماتماتیک لە ""شار""دا لەپال بایەخدانەکانیەتی بە پەروەردە و ڕێکخستن و بردنەڕێوە. چونکە ئەفلاتوون لەو شارە نموونەییەی دەیویست بوونیادیکا هەمیشە ئارەزووی ئەوەیدەکرد کەس و تاکی زیتەلە و ژیر لە شاردا نیشتەجێ و ڕێنیشاندەر و ڕاوێژکاربن بەلام ئەفلاتوون ئەم ئارەزووەی لەسەر ئەو ویستە دادەڕشت کە کەسەکان پێویستە توانا و شیاویێ ماتماتیکیان هەبێ. چونکە بەپێی پێناسەی ئەفلاتوون بۆ کەسی ماتماتیکی ئەم جۆرە کەسە قابیلیەتێ باشی هەیە و خێرا و زوو لە شت دەگا. کەواتە ئەو شارەی ئەفلاتوون خوازیارە بۆمانچێکا پێویستی بە ماتماتیکیە (بیرکارە)،پێویستی بەو هاولاتیانەیە خێرا و گورج لەشت حالیدەبن. ڕەنگە و لەگەلێ سەریشەوە ئەم بینینە ئەفلاتوونیە بۆ هاولاتی شار ، کە بەخۆی مەرج دانانێکیشی تیابەدیدەکرێ، پێوەندی بەو تێگەیشتنەی تری ئەفلاتوونەوە هەبێ لەسەر هاولاتیێ تری شار کە ئەوەش  ""شاعیر""ە. چونکە لەو شارەی ئەفلاتوون نیازمەندە  سازیکا و بیشیکا بە نموونە بۆ گشت شارێ شوێنێ بۆ شاعیر بوونی نییە و، بگرە شاعیر لەم شارە نموونەییەدا ڕاودەنرێ و شاربەدەریشدەکرێ. کەواتە لە ""شار""ەکەی ئەفلاتوون شاعیر دەبێ بەکۆچەری بژی و بیرکار (ڕیازی، ماتماتیکی) تائەندازەێ عەقلی شارە. ئێمە بۆئەوەی مانا بە ناواخنی نووسینەکەمان بدەین دەخوازین لەم گفتووکۆ ئەفلاتوونیە گەڕێین و بێینەوە سەر لایەنێتر و لەوێ دەمانەوێ باس لە ڕووێکی تری ئەم نووسینەکەین و گرێشیدەینەوە بە پێویستی بۆ هزری ماتماتیکی و ئەو لقوپۆپانەی لەم هزرە دەبێتەوە. بۆئەوەی ڕاستەوخۆتریش بێینەگۆ دووبارە دەچینەوە سەر بادیو. هۆی ئەوەی ئێمە دەچینەوە سەر بادیو بۆئەوە دەگەڕێنینەوە کە بەپێی تەماشاکردنی بادیو ئۆنتۆلۆژیا (کەینوونە، بوونگەری) ماتماتیکە. هەرلەبەرئەوەی بادیو بەمجۆرە سێری ماتماتیک دەکا جەغتلەوەشدەکا کە ئەوە کاری ماتماتیکیەکانە پرسیاری بوون شیکەنەوە نەک فەیلەسوفەکان. ڕەخنەی بادیوش لە فەلسەفەی بووناوی پاش ئەفلاتوون ئەوەیە کە فەیلەسوفەکانی پاش ئەفلاتوون بوونیان لەڕێگای فەلسەفەوە شیکردۆتەوە نەک ماتماتیک. ئەمەش بەقەولی بادیو هەلەێ هێجگار گەورەیە.بەلام ڕەخنەی ڕاستەوخۆی بادیو لەم ڕوەوە لەلاێ لە فەلسەفەی فینۆمینۆلۆژیای هایدگەرە و ، لەلاێتریش لە فەلسەفەی ماتماتیکی ئەنگلۆ-ساکسۆنی. هەر ئەو شێوە ڕەخنەیەش کە بادیو قایلەپێی واشیلێدەکا ڕەخنە لە بەماتماتیکیکردنی لۆژیک بگرێ. واتە ڕەخنە لەو ئاراستە فەلسەفییە دەگرێ فەلسەفەی شیکردنەوەی ئەنگلۆ- ساکسۆنی خۆی لەسەر ڕاهێنا. هۆی ئەوەی بادیو ئاوا بیردەکاتەوە زۆر بەکورتی بۆئەوەدەگەڕێتەوە کە بادیو باوەڕی بە بەماتماتیکیکردنی لۆژیک نییە. بەلام هەرگیز ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە والە بادیو ناکا ماتماتیک لە فەلسەفە بەتایبەت لە فەلسەفەکردن دوورخاتەوە. هۆی ئەوەی ئێمە بەمشێوەیە دەپەیڤین بۆ خودی باوەڕ و گریمانە فەلسەفیەکانی بادیو دەگەڕێتەوە. چونکە بادیو لە سێستەمی فەلسەفی خۆیا تەماشای ماتماتیک وەک بەرهەمهێنەری ڕاستی، ڕاستی زانستی ، دەکا. ئەم جۆرە ڕاستییە بەپێی دیتنی بادیو ڕاستی فەلسەفیش بەرهەمدێنێ. ئەلبەتە لێرە نابێ ئەوەمانبیرچێ بادیو لەڕێگای ماتماتیکەوە پشتگیری لە نەرێتی عەقلانی و زانستی دەکا و دژ بە گشت فۆڕمەکانی ڕێژەگەریی و زمانەوانیش دەوەستێتەوە. ئەم جۆرە ڕەخنەیەی بادیو چەند جەمسەریە یەک لەو جەمسەرانە ئامانجی ڕەخنەکردنی لەلاێ ئۆنتۆلۆژیای شیعرگەرایی هایدگەرە و لەلاێتر ئەتەیزمی (ئیلحادی)هاوچەرخە کە فەلسەفەی نیچە ( بیرۆکەی مەرگی یەزدان) بناغەی بۆدانا.
لەو پەرەگرافەی لایسەرەوە ویستمان بە کورتی ئەم گریمانانە(هێپۆتێزانە) بخەینەڕوو کە مانای خۆیان بۆ هەلوەشانەوەی ئەو ڕۆشنبیریە گەندەلەش هەیە ئەمڕۆ لە کوردستانا باوە:
* بۆ ڕێگرتن لەو ئەتەیزمە(ئیلحادیە) هیچگەرایەی ئەمڕۆ یەقەی ڕوناکبیر و نووسەرانی کوردی گرتووە پێویستە پشتگیری لە لەسەرهەلدانی هزری ماتماتیکی بکرێ.

* ماتماتیک دەتوانێ بناغەێ چاک لە هزرمانا بۆ تێگەیشتن لە ""بوون"" دانێ. چونکە ماتماتیک هزری بوونە. باسی بوون کە نەبووە بە پرسیارێ بنەڕەتی لە ژیانی ڕوناکبیریمان ئەم باسە تەنیا لەڕێگای ماتماتیکەوە دەشێ بە ووردی بەرگفتووگۆخرێ.

* بۆئەوەی پووخت بیرکەینەوە پێویستمان بە هزری ماتماتیکیە. پووختبیرکردنەوەش لە درێژدادڕی و سەفسەتە و ڕەوانبێژی ڕزگارماندەکا.واتە بەهۆی هزری ماتماتیکیەوە پووختبیردەکەینەوە و لەگشت ئەو شتانەش دەربازماندەبێ سازێنەری ڕوناکبیریێ گەندەلن.

ئێمە پاش ئەو چەند دێڕەی لایسەرەوە پیێدەنێینەناو قۆناغێتری ئەم نووسینەی کاریلەسەردەکەین و بۆئەو مەبەستەش دەمانەوێ شتێ لە واتای ماتماتیک بدوێین.
سەبارەت بە واتای ماتماتیک هەر ئەوەندە دەلێین کە، ئەم واتایە لە ماهیەتیدا لە مێتۆد پێکدێ و، ئەم مێتۆدەش کاری شیکردنەوەی بوونیاد و پێوەندیە ئەبستراکتەکانە. لەبەرئەوەش کە ماتماتیک لە چەند بەشێ پێکدێ (ئەندازە، ژماردن، ئامار، تیۆری قەبارە و ،هتد) ئەمە وادەکا ماتماتیک کاری شیکردنەوە و ڕوونکردنەوەکانی بلاو و جۆراوجۆربێ.بەلام ئەو شێوازەی ماتماتیک  لە گەیشتن بە ئاکامەکان بەکاریدەبا هەمیشە ئەبستراکت و پووختە. ئەم لایەنەش وادەکا گەلێ لە بیریاران ماتماتیک وەک بناغەێ بۆ ڕاسیۆنالیزم سێرکەن.بەلام نەشونمای واتای ماتماتیک لەڕووی مپژوویەوە تاک شێوە و هاوجۆر نییە بەلکو نەشونماکەی پێوەندی بە نەشونمای خودی پرۆسەی مرۆڤ و دۆزینەوەکان و ئەمجار موغامەراتە زانستیەکانی مرۆڤەوە هەیە. ئەمەو ئەم واتایە لەو بوار و مێتۆدانەی تر دابڕاو نییە کە مرۆڤ کاری لەسەرکردوون. هەربۆیشە ماتماتیک هەمیشە تۆڕی پێوەندیەکانی بلاو و فڕاوان بووە. یان بۆیە کاتێ باس لە گەشەی مێژووی زانستە سرووشتیەکان یان فەلسەفە بۆنموونە دەکرێ ماتماتیک لەناو ئەم جۆرە مێژووانەدا کاریگەر و دیار بووە. ئێستاش کە فەلسەفە لە ڕۆژئاوا لە پێوەندیێ بتەودایە لەتەک تەکنیک و خودی تەکنیکیش زۆرترین مانای بۆ گەشەی زانستە سرووشتیەکان هەیە ئەمە وایکردووە تۆڕی پێوەندیەکانی ماتماتیک بەرچاوی و کۆنکرێت بێ. بۆیە تێگەیشتن لە جیهانی تازە بێ ماتماتیک ئەستەمە چونکە بازاڕی گلوبال کە پشتبەستووە بە تەکنیکێ ئەلەکترۆنی ماهیەتی ئەم جۆرە تەکنیکە ماتماتیکە نەک سەفسەتە یان ڕەوانبێژی.هەر لێرە و تایبەت بە توانای ماتماتیک ئەوەش دەلێین،  ئابووری سەرمایەداری جیهانی کە لە ئابووریێ نەختی (مالی، فینانس) پێکدێ ئەم جۆرە ئابووریە ئابووریێ ئەلەکترۆنی ئالۆزە و ماتماتیک زۆرترین ڕۆلی تیادەبینی. تەنانەت خودی ئەو دەزگا ئەلەکترۆنیانەی ڕۆژانە کارگە تازەکانی ڕۆژئاوا دەیخەنە بازاڕەوە پێوەندیێ زۆریان بەو عەقلە دیگیتالی (ژمارەیی) یەوە هەیە ماتماتیک زۆرترین مانای تیادەگێڕێ. بۆیە هەموو ئەوانەی کێشەێ هزری ماتماتیکیان هەیە درەنگتر لە بەکاربردنی ئەو دەزگا ئەلەکترۆنیانە دەگەن. بەلام مەسەلەی مانای ماتماتیک لە ژیانی مرۆڤی تازە تەنیا لێرە ناوەستێ و بگرە لقوپۆپی تریشی لێدەبێتەوە و یەک لەو لقوپۆپانە گفتووگۆ فەلسەفیەکانە لەسەر بوونی بوونەوەر (واتە بوونمان). بۆیشە لایسەرەوە باسمان لە شوێنی ماتماتیک لە ژیانی بووندا کرد هەروەها پالپشتیشمان بۆ ئەو دۆکترینە فەلسەفیەی بادیو دۆزیووە کە پێیوابوو ""ماتماتیکی نەک فەیلەسوف دەکارێ لە پرسی بوون بگا"". 
سەرباری ئەوی لایسەرەوە ووترا، پیێمانخاسە ئەوەشبێژین، ئەوەندەی ئاگامان لێبێ مێژووی هزر لەبارەی بوونەوە کە بەخۆی هەمان مێژووی فەلسەفەشە لەتەک هزری ماتماتیکی هەمیشە لە پێوەندیدا بووە. بەلام لەبەرئەوەی ئەم هزرە لە کەس و کولتوورێکەوە بۆ ئەویتر جیابووە شرۆڤەکردنی بوونیش هەمیشە لە جیاوازیدا ژیاوە. ئەمەو لایسەرەوە ئەوەشمان درکاند کە پێوەندیێ قوول لەنێوان فەلسەفە (یان هزری فەلسەفی) و ماتماتیک (هزری ماتماتیکی) دا هەیە. بەلام ئەم پێوەندیە کە تاڕادەێ ئەزەلییە هەمیشە یەک چوارچێوەی وەرنەگرتووە و وەک خۆشی نەماوەتەوە. بۆنموونە لەلاێ سەرەتاکانی گەشەی ماتماتیک ڕۆلی لە دروستکردنی ئەم جیاوازیە لەپێوەندی نێوان فەلسەفە (یان هزری فەلسەفی) و ماتماتیک (هزری ماتماتیکی) دا دیووە و لەلاێتریش خودی گەشەی دۆزی بوونەوەر لە بوونا مانای خۆی بۆ ئەم پێوەندییە هەبووە. چونکە هەر لەسەرەتاوە ڕاستیە ماتماتیکیەکان هەولیانداوە قسەی خۆیان لەسەر بوونی فیزیای مرۆڤ بکەن و ئەوە شیکەنەوە ئەم بوونە و جیهانی دەرەکی مرۆڤ بەرهەمی ئەو جولە و گۆڕانەن ماتماتیک دەیەوێ توێژینەوەی لەبارەوەکا. ڕاستە ڕوونکردنەوەی ئەم لایەنە بۆچوونی جۆراوجۆر بەدووی خۆی ڕادەکێشێ بەلام کۆنترین بۆچوون ئەو بۆچوونانەیە ئەفلاتوونیزمەکان و لەپێش هەمووشیانەوە ڤیتاگۆرس و قووتابیەکانی کەوتنە شیکردنەوەی. چونکە ڕیشەی تێگەیشتنی ئەفلاتوونی لەوێوە دەستبەکاردەبێ کە ماتماتیک، ڕاستیە ماتماتیکیەکان، لە جیهانی ئێمە دا ئامادەن و ئەوە کاری ماتماتیکەرەکانە ئەوە شیکەنەوە ئەم جیهانە پێوەندیە ماتماتیکیەکانی لەناخی خۆیا حەشارداوە. بەلام ئەم تێگەیشتنە فەلسەفیە لەگەل ڕەخنەکردنی فەلسەفەی ئەفلاتونیزم لەسەردەمی نوێ گۆڕانی هاتەسەر و ، ئەو بۆچوونانەش فەلسەفەی ماتماتیکی ئەفلاتوونی خستەژێرپرسیار و گومانەوە بەزۆری ئەو شێوە ئاڕاستە فەلسەفیەیە پێیدەووترێ ""فەلسەفەی شیکردنەوەی لۆژیکی"" کە بۆچوونەکانی ڕاسل لەمڕوەوە ڕۆلێ زۆری تیادیووە. چونکە سەرهەلدانی ماتماتیک هەر لە ئەزەلەوە بە ژیان و ئارەزووەکانی تاکەوە گرێدراو بووە و بۆیشە لەو ئەکادیمیایەی 23 سەدەێ لەمەوبەر ئەفلاتوون دایمەزراند ماتماتیک شانبەشانی سیاسەت و جوانکاری و ڕەووشت دەووترایەوە و تەنانەت ماتماتیک بوو بە شیعارێک و  بەسەر دەرگای ئەکادیمیاکەشەوە هەلواسرا:""ئەوی ماتماتیکی نییە بانەێتە ژوورەوە "".
دوای ئەو چەند گوزارەیەی لایسەرەوە، کە مەرام لە ووتنیان بەرچاوخستنی گرینگی ماتماتیک بوو لە ژیانی هزریا، بەباشیدەزانین پیێبخەینەناو قۆناغێتری نووسینەکەمان و بۆئەو مەبەستەش دەمانەوێ ڕۆشنای بخەینەسەر ئەو لایەنەی پێوەندی بە گەشەی واتای ماتماتیکەوە هەیە. چونکە ئەو ڕۆشنایخستنەسەر مێژووی گەشەی ماتماتیک ئەوەمان پێدەلێ سەرەتاکانی ماتماتیک بۆ ناوچەی بابلیەکان و یۆنانیە کۆنەکان دەگەڕێتەوە و دواتر ووردە ووردە گەشەکردنەکە تەشەنەی سەندووە و  ڕووەو ئەو ناوچانە ملی ڕێگای گرتۆتەبەر کە ئەمڕۆ پێیدەلێن ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و ،لەپاش سەدەکانی ناوەڕاستیش بەولاوە گەشەی ماتماتیک بەزۆری کەوتۆتە بەشێ لە ناوچە جیاوازەکانی ئەورووپاوە. ئەلبەتە لەگەل ئاوابوونی سەدەکانی ناوەڕاست کە مرۆڤایەتی پێینایە ناو قۆناغێترەوە و مانادان بە هاتنەکایەوە و دۆزینەوەکان و هەولی مرۆڤ بۆ زالبوون بەسەر سرووشت گەیشتە ترۆپک و گەشەی ماتماتیکیش ،کە مانای بۆئەم دۆزە نوێیە دی، بەزۆری خۆی لە ولاتانی ئەوروپایدا قەتیسکرد، واتە ماتماتیک دوا ئێستگای بوو بە ڕۆژئاوا، ئەو شوێنەی ڕۆلی لە ئاواکردنی سەدەکانی ناوەڕاست دی. هەربۆیشە ئەمڕۆ گەشەی تەکنیک و ئەمجار زانستە سرووشتیەکان کەوتۆتە ولاتانی ئەوروپاوە. کەواتە هاوهەنگاوبوونی گەشەی زانست لەتەک ماتماتیک لە ڕۆژئاوا ماناێ گەورەی بۆ ئەو گەشە گەورە و بەردەوامە هەیە ڕۆژئاوا لەئێستادا پێیناسراوە. بەواتاێتر ، ئەوەی گەشەی زانست لە ڕۆژئاوا شانبەشانی گەشەی ماتماتیک ڕێیکردووە و ئەمەشوایکردووە ماتماتیک ببێ بە ڕۆحی زانستی نوێ ، کە ئەوەش بریتیە لە تەکنەلۆژیای زانیاریی، بەهێزترین ناسنامەی شارستانی بۆ ڕۆژئاوای ئێستا دروستکردووە.
بەپێی ئەوی لایسەرەوە بێ پرۆسەی گەشەی زانین و مێتۆدی ماتماتیکی لە ناوچەکانی ئێمەدا، لەناوچەی میزۆپۆتامیا کە لە دیرۆکی ماتماتیک دا یەکێکە لەو ناوچانەی هزری ماتماتیکی تیایا نەشونمایێ باشی کردووە، ڕیشەی خۆی هەیە.بەلام لەسەردەمی نوێدا ئەم ناوچانە پشتیان لەم جۆرە هزرە کردووە و بەدلنیایشەوە کۆمەلگەی ئێمە لەمبوارەدا زێدە چالاکە، واتە چالاک بووە لەپشتکردن لە ماتماتیک. ئەلبەتە ئەم پشتکردنەش لە ماتماتیک گرفتی مرۆیی و ڕاسیۆنالی زۆری بۆ ئەم کۆمەلگەیە دروستکردوە و بە بیری نا-ئایندەی و سیحری و نا-هزریشەوە گلانوویەتی.
وەک دەرئەنجامی ئەوی لایسەرەوە ووترا شتێکی بەدیهیە لەئەمڕۆدا بیرکردنەوەکانمان (تێهزرینمان) بەگشتی و گەشەی وتاری ڕوناکبیریمان بەتایبەتی لە پێوەندیدا نەبێ بە ماتماتیکەوە. هۆیئەوە گەر ئەوەبێ ئێمە دەمێکە پشتمان لە ماتماتیک کردووە ئەوا ئەوە شتێ ڕاستە.بەلام هۆێکی تری ئەمەش گەر ئەوەبێ ئێمە لەم پشتلێکردنە لە ماتماتیک تەنیا نیین ئەوەش دیسانەوە شتێ هەر ڕاستە. بەلام هیچ یەکێ لەو هۆیانە پاساودانی ئەوەناکەن ئێمەی مرۆڤ، وەک مرۆڤی کورد، لەم پشتکردنەمان لە ماتماتیک  زیانێ بێئەندازەمان لێکەوتووە. بەبێگومان پشتکردنیشمان لە ماتماتیک بێئاکام نییە و ئەم پشتکردنەش هەندێ دیاردەی سەیری لەناو توێژی نووسەر و ڕۆشنبیرانی کورد دروستکردوە کە شایانی دەستنیشانکردنن:

* ئێمە گەر بینینە ئەفلاتوونییەکان بۆ مانای ماتماتیک لە ژیانی مرۆڤدا بەسەر ڕۆشنبیری کوردیدا پێڕەوکەین باوەڕناکەم بە هیچ شت و شوێنێکی دیاریکراو بگەین چونکە پشتکردنی توێژی ڕوناکبیریمان لە ماتماتیک دەرگای لەگشت گەشەێ زانستی گرتووە و ڕەوتی تێگەیشتن و ڕاڤەکردنیشی بێ سنوور نا-کۆنکرێت و نا-بەرجەستەکردووە.

* بایەخدان بە نووسین و تێکستی ئەدەبی و مێژوویی (ئەلبەتە سیاسیش) لەناو توێژی ڕوناکبیرانی کورد لە ڕادەبەدەر بەهێزە و بگرە تاکە بوار و دالدەێکیشە بۆ تیۆریزەکردن و ئەنجامدانی شیکردنەوە.

* دابڕانی زانستە کۆمەلایەتیەکان لە ماتماتیک و پشتبەستنی ئەم زانستانە بە شتی فانتازی و هەقایەتئامێزی بووە بە ناسنامەی وتاری ڕەخنەیی کوردی. ئەمەش بەدلنیاییەوە گورزێ گەورەی لە ئەندێشەی ئەم جۆرە زانستانە داوە.

* گەشەی زانستە سرووشتیەکان لەناو ئێمە تابلێی لاواز و بێ هێزە ئەمەش نیشانەێ باشە لەسەر ناکاریگەری ماتماتیک و نەبوونی هزرێ ماتماتیکی.

* فەلسەفە شوێنێ زێدە هزرییە بۆ دالدەدانی ماتماتیک بەلام گرفتی ڕوناکبیری کوردی لەوەدایە شوێنێکی بۆ فەلسەفە دابیننەکردووە. بۆیە نەبوونی فەلسەفە وەک دیسپلینێ ئەوە ئاشکرا نەبووە چەند ماتماتیک بوارێ زانستی کاریگەر و بۆلێ هزری بەرهەمهێنەرە .کەواتە کە فەلسەفە نەبوو هیچ شتێ ناتوانێ لەناو ئێمە ئەوە ڕونکاتەوە ماتماتیک هزرە و ئەمجار هزرێ پێویستیشە.

* زانست لەتەک ماتماتیکا دەستپێدەکا (بادیو: میتاپولیتیک، لا 14) ئەی ئەو کاتەی ماتماتیک شوێنی بایەخ نییە و ئیلیتێ (دەستەبژێرێ) نییە کاری ئەوەبێ ماتماتیکیانە بیرکاتەوە(تێهزرێ) ئاستی زانست لە کوێ دا دەبێ؟ بەدلنیاییەوە ئاستی زانست لەو شوێنە دەبێ کە ئەمڕۆ تیایەتی. ئەلبەتە ئاشکرایە و ئەمڕۆ هەموو لەوەبەئاگاین ئاستی زانست لەناو کورد شایانی حەسوودیپێبردن نییە و ئەو شەپۆلی گەندەلیەش کە بەڕێوەیە زۆرترین دەگە و زیانی نەک لە نەشونمای زانستی داوە بەلکو بکوژی ڕاستەوخۆ و ڕاستەقینەی گشت دیتن و بینینێ ڕاسیۆنالی و مرۆیشە.

*لەناو نووسەر و ڕوناکبیرانی کورد بایەخ بۆ زانستە تەجریبیەکان( فیزیا، ماتماتیک ، بیۆلۆژی- زیندەوەرناسی- و …هتد) نییە. هەروەها پێوەندی لەلاێ لەنێوان زانستە مرۆیی و کۆمەلایەتی و لەلاێتر لەنێوان زانستە تەجریبیەکانیشا نیە. ئەم پێوەندیەش ئەستەمە دروستبێ تا ماتماتیک لە هزری ڕوناکبیر و ئەکادیمیکەرانی کوردا پەراوپزبێ.

وەک دوا پەیڤیش دەمانەوێ بلێین، ئێمە لەڕێگای ڕوانینەکانی ئەم نووسینە کورتەوە ویستمان سەرنجی خوێنەر بۆئەوەش ڕاکێشین کە گرینگە لە هزرمانا شوێن و دالدەێ بۆ ماتماتیک چێکرێ، چونکە هزری ماتماتیکی و هەولە ئاکسیۆمیەکانی ئەم هزرە مانایان لە ژیانی ُپڕاکتیکی مرۆڤدا هەیە. لەسەرێترەوە ئەم هزرە یارمەتی ئەوەشمان دەدا  چڕ و وورد و تیژ و پووخت بیرکەینەوە. پووخت بیرکردنەوەش بەخۆی هەنگاوێکە بۆ دوورکەوتنەوە لە میستریۆم (جادووگەرایی). بۆئەوەی پووختیش بیرکەینەوە دەبێ لۆژیکیبین (مەنتیقیبین). چونکە لۆژیکی بوون، کە لۆژیکیتێهزرین دەگەێنێ، بەو مانایە دێ ئێمە کۆنکرێت تێدەهزرین و هەمان زانیاری لە دیدی جیاوە دەردێنین. بۆیە ئەو کەسەی لۆژیکی تێدەهزرێ (بیردەکاتەوە) گفتووگۆکانی ڕاستەوخۆ و دیارکراو و بەرجەستەدەبێ. ئەم جۆرە گفتووگۆیەش دەشێ ناونرێ گفتووگۆی پووخت کە لەبنەچەدا ڕاسیۆنالیشە. هەرلەبەرئەوە تێهزرینی لۆژیکی جۆرە تێهزرینێ ڕوون و سنوردار و کۆنکرێتە. ئەم جۆرە تێهزرینە ، جا ئەوە تێهزرینی لۆژیکی بێ یان ڕاسیۆنالی، لە سۆز، پاڕانەوە، گریان، توڕەبوون ، هەڕەشە، لەخۆبایبوون و مشەخۆری لەسەر دید و بۆچوونی ئەویترەوە دوورە. چونکە ئەو کەسەی لۆژیکیانە بە ئاکامێ دەگا لەمیانەی تێگەیشتنی خۆیەوە بەوە گەیووە و بۆیشە بەوەگەیووە چونکە ڕەخنەگر و پووخت و کۆنکرێت بیریکردۆتەوە. ئەم کەسە لەبەرئەوەی لۆژیکیانە بیریکردۆتەوە پێویستی بەوە نییە زمانێ ساویلکە و زەبراوی و ڕەوانبێژیئامێز بەکاربەرێ. 
پاشان هەر ئەو هزرە ماتماتیکیەی لایسەرەوە جەغتی لەسەرکرا مەبەستلێی ئەوەش بوو، هزری لەمجۆرە دەتوانێ لەلایەن خۆیەوە کاریگەری بەسەر دیتنە میتافیزیکی و ئیتیکیەکانیشمانەوە بەجێبێلێ. بۆیە بۆ ڕێگاگرتن لە گێڕانەوەی مێژووی کە بەرۆکی تێڕامان و نووسینی گرتووین پێویستە ڕێگا لەبەردەم هزری ماتماتیکیدا بکەینەوە. چونکە تا ڕەهەندی ماتماتیکی نەکەوێتە ناو تێهزرینەکانمانەوە ناتوانین نە پووخت و نەش کۆنکرێت بیرکەینەوە. کەواتە هزری ماتماتیکی یارمەتیدەرێ باشە مرۆڤ بڕیاری یەکلای و ژیرانە بدا و خۆی لە ڕاڕای و گومانی بێ بناغە بەدوورگرێ. هەروەها گەشەی هزری ماتماتیکی لە کۆمەلگە و لە دامەزراوەکانی دەولەت یارمەتیدەرێ باشن بۆ بەدەستهێنانی ئاکامی ڕاسیۆنالی و بنەبڕی.بۆیە  بەلامانەوە زێدە ئاسای بوو لەمیانەی ئەم نووسینە پیێگیری لەسەر ئەوەکەین ڕۆلی زانین و ڕاستییە ماتماتیکیەکان لە گۆڕینی باوەڕ و شێوازی بیرکردنەوە و ژیانی مرۆڤ بێ ئەندازە مانادارە و  ئەم مانایەش لەسەردەمی نوێدا هێجگار لە تەشەنەسەندندایە.