ئازادیی و به‌رپرسیارێتی ……. نووسینی: ژان پۆل سارته‌ر
مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكه مه‌حكومه به ئازادیی. هه‌موو مه‌ینه‌تییه‌كانی جیهان له‌ئه‌ستۆ ده‌گرێ، به‌رپرسیشه له جیهان و له خودی خۆی، وه‌ك ڕێگایه‌ك بۆ بوون. ئێمه وشه‌ی (به‌رپرسیاره‌تی) به مانا ڕاسته‌قینه‌كه‌ی وه‌رده‌گرین: (ئه‌و مرۆڤه‌ی كه هیچ جه‌ده‌لێك بۆ ڕووداو و بابه‌ته‌كان قبوڵ ناكات). به‌و مانایه‌ش بێت ئه‌وا به‌رپرسیاره‌تی خۆی له خۆیدا پووكێنه‌ره، چونكه مرۆڤ تاكه كه‌سه كه هه‌ست ده‌كات جیهانێكی هه‌یه و هه‌ستیش ده‌كات، كه خۆی تاكه كه‌سه ده‌بێ كه‌ینونه‌تێك بۆ خودی خۆی دروست بكات. بۆیه ئه‌و دووانه هه‌ڵوێستێك دروست ده‌كه‌ن، كه خۆیانی تێدا ده‌بیننه‌وه، پێویسته به‌رپرسیاره‌تی خۆی بۆ خۆی ئه‌و هه‌ڵوێسته و ئاسی تایبه‌تمه‌ندی ته‌نگژه‌كه‌ی له‌ئه‌ستۆ بگرێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بێتو به‌رگه‌یش نه‌گیرێ.
پێویسته مرۆڤ به هۆشیارییه‌كی پڕ له‌شانازییه‌وه هه‌ڵوێسته‌كه له ئه‌ستۆ بگرێ، به‌و پێیه‌ی كه خودی خۆی دروستكه‌ر و پێكهێنه‌رێتی، چونكه له خراپترین زیانه‌كانیدا یان خراپترین هه‌ڕه‌شه‌كانیدا، كه واده‌كات من وه‌ك تاكێك له مه‌ترسیدابم، ئه‌وا ته‌نیا له مندا و له پرۆژه‌كه‌م و له‌سه‌ر زه‌مینه‌ی پابه‌ندبوونمه‌وه به ئه‌و، مانایه‌كی هه‌یه و خۆی ده‌نوێنێ. بۆیه گه‌مژه‌ییه ئه‌گه‌ر بیر له وه‌ڕزبوون بكه‌ینه‌وه، چونكه بڕیار له سه‌ر هیچ شتێكی نامۆ نه‌دراوه، كه بۆچی هه‌ست ده‌كه‌ین و بۆچی ده‌ژین و ئێمه چیین؟ به‌ده‌ر له‌وه.. ئه‌و به‌رپرسیاره‌تییه ڕه‌هایه‌ش مانای ته‌سلیمبوون ناگه‌یه‌نێ، به‌ڵكو به ئاسانی ئه‌وه پێویستی لۆژیكییانه‌ی ئێمه‌یه بۆ به‌رده‌وامبوون له‌سه‌ر ئازادیمان.
ئه‌وه‌ی به‌سه‌رمدا دێت، له ڕێگه‌ی خۆمه‌وه به‌سه‌رمدا دێت، هه‌ر خۆمیش ئه‌توانم پێیكاریگه‌ر نه‌بم و به‌ڕویا هه‌ڵنه‌چم و هه‌روه‌ك ته‌سلیمیش نابم، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش هه‌رچییه‌كم به‌سه‌ردا دێت ئه‌وه موڵكی منه، بۆیه پێویسته پێش هه‌ر شتێك تێبگه‌ین، كه من یه‌كسانم به‌وه‌ی كه وه‌ك مرۆڤێك دووچاری بوومه‌ته‌وه (به‌سه‌رمدا هاتووه)، چونكه ئه‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی ئه‌وانیتر و خودی مرۆڤه‌وه به‌سه‌ر مرۆڤدا دێت، شتێكی مرۆڤانه‌یه، ته‌نانه‌ت شوومترین هه‌ڵوێستیش له جه‌نگه‌كاندا و خراپترین ئازاره‌كانیش، نابنه هۆی به‌رهه‌مهێنانی شتێك كه (نائینسانی) بێت، به‌و واتای ئه‌وه‌ی هیچ هه‌ڵوێستێك نییه (نائینسانی)بێت، چونكه دواجار ئه‌و بڕیاره هی مرۆڤه بۆیه هه‌موو به‌رپرسیاره‌تییه‌كی له ئه‌ستۆ ده‌گرم، به‌ڵام له هه‌مانكاتیشدا هه‌ڵوێسته‌كه بۆ من ده‌گه‌ڕێته‌وه، چونكه ئه‌وه وێنه‌یه‌كه له په‌سه‌ندكراوێكی ئازادانه‌ی من و هه‌موو شتێك خۆی له‌مندا ده‌بینێته‌وه و بۆ منه و له‌وه‌شدا هێماو ئاماژه‌یه‌كه بۆ من.
ئایا ئه‌وه من نیم تا ئه‌و ئاسته‌ی كه پێشبینی ناكرێ، بڕیارم له‌سه‌ر مه‌ینه‌تیبوونی شته‌كان داوه؟ بۆیه ژیان هیچ ڕێكه‌وتێكی تێدا نییه و ئه‌و ڕووداوه هاوبه‌شه‌ی كه له‌ناكاو دێت و به‌ره‌و ڕووم خۆی ده‌ئاژوێ، پێویستی به ئاماده‌بوونی منه و شتێك نییه له ده‌ره‌وه هاتبێت، ئه‌گه‌ر له جه‌نگێكدا جووڵه‌م كرد، ئه‌وا ئه‌و جه‌نگه، جه‌نگی منیشه، ئه‌و له خه‌یاڵمدایه و منیش شیاوی ئه‌وم، چونكه یه‌كه‌م: من ناتوانم له‌ڕێگه‌ی خۆكوشتنه‌وه لێیده‌رچم یان دووه‌م: به ڕاكردن لێیهه‌ڵبێم..
ئه‌م گریمانانه ئه‌وانه‌ن كه ده‌بێ خۆیان له ئێمه‌دا ببیننه‌وه، ئه‌و كاتانه‌ی كه پرسیار ئاماده‌یه له‌هه‌مبه‌ر ئاینده‌ی هه‌ڵوێسته‌كان، بێئه‌وه‌ی پێویست بكات لێیده‌رچین. ئه‌وه‌م هه‌ڵبژاردووه له‌بری ترسنۆكی به‌رامبه‌ر خه‌ڵكی، یان به‌هۆی به‌هاگه‌لێكی دیكه‌وه، كه به گرنگ تریان ده‌زانم له هه‌مبه‌ر به‌های ڕه‌تكردنه‌وه بۆ به‌شداریكردن له جه‌نگدا (هه‌ستی ده‌وروبه‌ره‌كه‌م، شه‌ره‌فی خێزانه‌كه‌م.. هتد) ئیتر به‌چ شێوه‌یه‌ك لێیده‌ڕوانرێ ئه‌وه مه‌سه‌له‌یه‌كی دیكه‌یه، ئه‌و په‌سه‌ندكردنه جارێكی تر و جارێكی دیكه‌یش دووباره ده‌بێته‌وه بێهیچ وه‌ستانێك تا كۆتایی جه‌نگ، بۆیه ده‌بێ بڕوامان به‌و ڕایه‌ی (ژۆلیس ڕۆمن) هه‌بێت كه ده‌ڵێ: “له جه‌نگدا قوربانی بێتاوان نییه”، چونكه من كه ئه‌و جه‌نگه‌م له پێناوی مه‌رگ یان شوره‌ییدا هه‌ڵبژارد، ئه‌وا هه‌موو شتێك ڕووده‌دات، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه من به‌رپرسیاره‌تی ته‌واوی ئه‌م جه‌نگه له ئه‌ستۆ بگرم.
بێگومان ئه‌وانیتر ڕاشكاوانه ئه‌وه‌یان دووپات كرۆدته‌وه و كه‌سێكیان له تاوانی ئه‌و جه‌نگه‌دا، منی به هاوبه‌شێكی بچوكی زانیوه، ئه‌وه‌ش هه‌ستێكی یاساییه و لێره‌دا هیچ كاریگه‌رییه‌كی نییه، چونكه پابه‌ندبوون هیچ كاریگه‌رییه‌كی نه‌بوو به‌سه‌ر ئه‌و ئازادییه‌وه كه پێمدراوه، به‌ڵام هیچ بیانوویه‌كم نییه، چونكه وه‌ك پێشتر چه‌ند جارێك وتمان، تایبه‌تمه‌ندی كه‌سێتییه‌كان له واقیعی مرۆڤدا بێهیچ بیانوویه‌كه، بۆیه هه‌میشه بانگه‌شه‌كردنم بۆ ئه‌و جه‌نگه به‌رده‌وامه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه جه‌نگ بۆ منه، چونكه هه‌ر من بوومه هۆكاری سه‌رهه‌ڵدانی ته‌نیا حه‌قیقه‌تێك له هه‌ڵوێستێكدا، هه‌ر ئه‌وه‌شه ئه‌توانم لێره‌دا كه‌شفی بكه‌م، به دانانی خودی خۆم له به‌ره‌كه‌یدا یان دژه‌به‌ره‌ی، هه‌نووكه‌ش توانای ئه‌وه‌م نییه هیچ ڕێگایه‌ك بۆ خۆم هه‌ڵبژێرم، له‌و ڕێگایانه‌ی كه بۆ جه‌نگی داده‌نێم.
كه ده‌بێ ئه‌م شه‌ڕه بژیم، واتا له ڕێگه‌یه‌وه خودی خۆم په‌سه‌ند بكه‌م و هه‌روه‌ها ئه‌ویش په‌سه‌ند بكه‌م، له ڕێگه‌ی په‌سه‌ندكردنی خودی خۆمه‌وه، ئیتر لێره‌شدا هیچ پرسیارێك نامێنێته‌وه له‌وه‌ی به (پشووی چوار ساڵ) یان (لێبووردن) یان (پاشگه‌زبوونه‌وه)ی دابنێین، به‌شی هه‌ره سه‌ره‌كی له به‌رپرسیاره‌تییه‌كانم ئێستا له شوێنێكی تردایه، له پرۆسه‌ی زه‌واجكردنمدا، له خێزان و ژیانی پیشه‌ییه‌مدا. له‌م شه‌ڕه‌دا كه من په‌سه‌ندم كردووه، واتا ڕۆژبه‌ڕۆژ خودی خۆمم په‌سه‌ندكردووه و خۆمم پێدروست كردووه، ئه‌گه‌ریش هاتوو چوار ساڵ ده‌ست به‌تاڵ بووم، ئه‌وا هه‌ر خۆم به‌رپرسیاره‌تی ئه‌وه‌ش هه‌ڵده‌گرم، له كۆتاییشدا، هه‌روه‌ك پێشتریش ئاماژه‌مان پێدا، هه‌موو كه‌سێك سه‌ربه‌ستكراوه له چۆنێتی په‌سه‌ندكردن و هه‌ڵبژاردنه‌كانی خۆیدا، هه‌ر له یه‌كه‌مین مه‌عریفه‌یه‌وه له‌هه‌مبه‌ر جیهان و ئاڵۆزییه‌كانی، كه له‌وه‌شدا په‌سه‌ندكردن و هه‌ڵبژاردنه‌كان گریمانه‌كراو و زانراو ده‌بن.
هه‌موو كه‌سێك بریتییه له كارلێكێكی ڕه‌ها له چركه‌ساتێكی ڕه‌هادا بۆیه له زمه‌نێكی تردا بیرناكاته‌وه، كه‌واته كات به‌هه‌ده‌ردانه، ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ بپرسین ئاخۆ ئه‌گه‌ر جه‌نگ كۆتایی پێنه‌هات من ده‌بێ چ بكه‌م؟ چونكه ئه‌وه منم، كه خۆمم وه‌ك یه‌كێك له مانا گریمانه‌كراوه‌كانی ئه‌و زه‌مه‌نه په‌سه‌ندكردووه، كه هێدی هێدی به‌ره‌و جه‌نگی بردووین.
من دابڕاو نیم له‌و قۆناغه و ناشتوانم بچمه قۆناغێكی تره‌وه، بۆیه ئه‌وه منم كه ئه‌م جه‌نگه دیاری و ده‌ستنیشان ئه‌كه‌م و ئه‌و ماوه‌یه‌شی كه ده‌یخایه‌نێ قبوڵی ئه‌كه‌م. به‌مپێیه‌ش بێت ئه‌كرێ زۆر به وردی له‌مانای به‌رپرسیاره‌تی ئه‌وه‌ی پێیده‌گوترێ: (له‌پێناودا) تێبگه‌ین، ئه‌گه‌ر بێت و بگه‌ڕێینه‌وه سه‌ر پێناسه‌ی (هیچ قوربانییه‌كی بێتاوان له ئارادا نییه) و ئه‌وه‌شی بخه‌ینه سه‌ر كه: (ئه‌و جه‌نگه شایانمانه) به‌وه‌شدا ده‌رده‌كه‌وێ، كه ئازادییه‌كی ته‌واو و ناجیاكار هه‌یه له‌و ماوه‌یه‌دا، كه من په‌سه‌ندم كردووه، تا پڕ به پێستی مانای به‌رپرسیاره‌تی وێكبێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌و جه‌نگه‌دا، كه ڕامگه‌یاندووه و ناتوانم به‌بێئه‌وه بژیم هه‌تا له‌گه‌ڵ هه‌ڵوێستی خۆمدا وێكینه‌خه‌مه‌وه، پێویسته په‌شمان و لێبوورده‌خواز نه‌بم، وه‌ك ئه‌وه‌ی هیچ بیانوویه‌كم به‌ده‌سته‌وه نه‌بێ، چونكه من له‌وه‌ته‌ی به په‌له هاتوومه‌ته بوونه‌وه، هه‌موو سه‌نگی و مه‌ینه‌تییه‌كانی جیهانم له‌ئه‌ستۆیه، بێهیچ شتێك و بێئه‌وه‌ی كه‌سێك هه‌بێت ڕێنوێنیم بكات.
ڕه‌نگه له‌گه‌ڵ ئه‌مجۆره به‌رپرسیاره‌تییه‌دا، كه‌سێك هه‌بێت بپرسێت: “خۆ من داوام نه‌كردووه، تا له دایك ببم” ئه‌مه‌ش ڕێگایه‌كی بێمانایه، چونكه قورساییه‌كی زۆرتر ده‌خاته سه‌ر حه‌قیقه‌تمان. من به‌رپرسم له هه‌موو شتێك، كه له واقیعدا هه‌یه، به‌ده‌ر له به‌رپرسیاره‌تی وجودم (بوونم)، چونكه ئه‌وه خۆم نه‌بووم، كه منی هێنایه بوونه‌وه، بۆیه هه‌موو شتێك وا ڕووده‌دات، وه‌ك ئه‌وه‌ی من لێیبه‌رپرسبم.
من له‌م جیهانه‌دا كه‌مته‌رخه‌مم، به‌و مانایه نا كه هه‌ر به كه‌مته‌رخه‌می و نێگه‌تێڤی ده‌مێنمه‌وه، چوون ئه‌وه‌ی پارچه ته‌خته‌یه‌ك سه‌ر ئاو كه‌وێ، نه‌خێر.. به‌ڵكو به‌و مانایه‌ی كه به‌جۆرێك له جۆره‌كان خۆم، خۆمم دۆزیوه‌ته‌وه، به‌بێهیچ هاوكارییه‌ك و كه‌وتوومه‌ته نێو جیهانێكه‌وه كه پێویسته هه‌موو به‌رپرسیاره‌تییه‌كی له ئه‌ستۆ بگرم بێئه‌وه‌ی مننه‌تی به‌سه‌ردا بكه‌م، هه‌ڵبه‌ت هه‌رچییه‌كیش بكه‌م هه‌ر ده‌مه‌وێ خۆم له‌و به‌رپرسیاره‌تییه ده‌رباز بكه‌م، به‌ڵام به‌وه‌ی تێیدا بتوێمه‌وه، چونكه ئه‌وه منم، به‌رپرسم له ئاره‌زووی هه‌ڵهاتن یان ئه‌وه‌تا خۆم نێگه‌تێڤ بنوێنم له‌م جیهانه‌دا. ئه‌وه‌ی كه من نایخوازم وه‌رگرتنی ئاراسته‌یه‌كه به‌ره‌و ڕووی شته‌كان و ئه‌وانیتریش له په‌سه‌ندخوازی مندا ده‌مێننه‌وه، ڕه‌نگه خۆكوشتنیش یه‌كێك بێت له ڕێگاكانی ڕه‌تكردنه‌وه‌ی وجود (بوون) له‌م جیهانه‌دا.
له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا من هه‌ر به به‌رپرسیاره‌تییه‌كی ڕه‌های ده‌بینم، چونكه تا ئێستا له حه‌قیقه‌تی وجودم (واتا: له‌دایكبوونم) تێنه‌گه‌یشتووم، به‌ڵكو ئه‌وه شتێكی نامه‌عقولیشه، چونكه هه‌رگیز وه‌ك حه‌قیه‌تێكی ڕووت دیار نییه، به‌ڵام هه‌میشه له پرۆسه‌ی بنیادنانه‌وه‌ی خودی خۆیدایه، ئه‌م په‌سه‌ندكرنه‌ش، كه له‌وه‌ته‌ی من توانای په‌سه‌ندكردنیم نه‌بووه، به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو كاریگه‌ریی ده‌خاته سه‌ر حه‌قیقه‌ت، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌و حه‌قیقه‌ته ده‌رده‌كه‌وێت، كاتێك به ئاراسته‌ی كۆتاهاتنمدا تێپه‌ڕ ئه‌بم.
به‌مشێوه‌یه‌ش حه‌قیقه‌ت له‌هه‌موو شوێنێكدا ئاماده‌یه، به‌ڵام به ئاسانی وه‌رناگیردرێ، بۆیه من دژه‌به‌رم له‌گه‌ڵ هه‌موو شتێك، به‌ده‌ر له به‌رپرسیاره‌تییه‌كه‌م، بۆیه ناتوانم ئه‌و پرسیاره بكه‌م: (بۆچی له‌دایكبووم؟) یان نه‌فره‌ت له ڕۆژی له‌دایكبوونم بكه‌م، یان بڵێم من داوام نه‌كردووه تا له‌دایك ببم، چونكه هه‌موو ئه‌وه‌ی پێوه‌ندی به ئاراسته‌ی حه‌قیقه‌ته‌وه هه‌یه، مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه كه په‌یوه‌ندی به له‌دایكبوونمه‌وه هه‌یه. من درك به‌وه ده‌كه‌م، كه وجود له‌م جیهانه‌دا بریتییه له هیچێكی ڕه‌ها، به‌ده‌ر له‌وه‌ی كه ڕێگه‌یه‌كه بۆ گریمانه‌ی ئه‌وه‌ی كه: ئه‌و له‌دایكبوونه به ته‌واوی به‌رپرسیاره‌تییه‌كانییه‌وه (دروستكراوێكه) بۆ من.
جارێكی تر من ته‌نها به‌ربه‌ره‌كانێی خۆم ده‌كه‌م له پرۆژه‌كانمدا، بۆیه ته‌سلیمبوونم له كۆتاییدا بریتییه له ته‌سلیمبوونێكی حه‌قیقی و له ناوه‌ڕۆكدا هه‌ڵگری ئه‌وه‌یه، كه من قه‌رزارم، به‌و پێیه‌ی به‌رپرسیارێتی ته‌واوم هه‌یه له ئاست خۆمدا، چونكه من ئه‌و بوونه‌م كه بوونیدام. به هه‌رحاڵێك بێت، خۆم له‌سه‌ر ڕێگه‌ی پرسیاركردن ده‌دۆزمه‌وه و ئه‌م بوونه‌یشم هه‌مان ئه‌وه‌یه، كه له ئێستاكه‌دا خۆی ده‌نوێنێ و بوونێكیشه كه قبوڵناكرێ.
نووسینی: ژان پۆل سارته‌ر
له عه‌ره‌بییه‌وه: ئاری عوسمان خه‌یات
arikhayat@yahoo.com
سه‌رچاوه:
ماڵپه‌ڕی (وێكیبیدیا)
