گفتوگۆ لەگەڵ بیرمەندی عەرەبی جاد ئەلکەریم جوباعی

چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی

ئومێد قەرەداغی:
با سەرەتا لە بارەی خودی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی و سەرهەڵدانی ئەم چەمکە لە دنیای ئێمە و خۆرئاوایشدا قسە بکەین، تێگەیشتنی تۆ بۆ دەرکەوتنی ئەم چەمکە چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
دەرکەوتنی  چەمکی  کۆمەڵگای مەدەنی  وەک خواستێکی پراکتیکی  لە هەشتاکانی سەدەی رابردوەوە  دەست پێ ئەکات  هەم لە کۆمەڵگا پێشکەوتوەکانی وەک ئەوروپا و ئەمریکا و، هەم لە وڵاتانی دواکەوتووی  ئاسایی و ئەفریقایی، بۆ ئەمەش چەند هۆکارێکی جیاواز لە ئارادایە، تەرحکردنی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی لە کۆمەڵگای رۆژئاوایدا دەگەڕێتەوە بۆ دەربرینی ناڕەزایی دەربارەی ئەوەی پێی ئەوترێ ستەمکاری سیستمی سەرمایەداری  کە بووبە هۆی قووڵبوونەوەی بۆشایی کۆمەڵایەتی و زیاتر باڵادەستبوونی بازاڕی ئازاد کە ئامرازێک بوو بۆ دیکتاتورییەتی بازاڕ، بیرۆکەی کۆمەڵگای مەدەنی لە کۆمەڵگای  رۆژئاوایدا ناڕەزایی بوو دەربارەی دیکتاتورییەتی بازاڕ، بەڵام لە کۆمەڵگای ئێمە و هاوشێوەکانی ئێمەدا دەرکەوتن و پێشوازیکردن لە کۆمەڵگای مەدەنی ئەگەڕێتەوە بۆ ناڕەزایی بەرانبەر دوو خاڵی سەرەکی، یەکەمیان دواکەوتنی مێژووویی ئەم گەلانە کە نوێگەری نەچۆتە ناو ژیان و مێژووویانەوە، خاڵی دووەمیان ریشە داکوتانی ستەمکاری و سیستمی شمولی لەم وڵاتانەدا، جا بۆ رزگاربوون لەم دواکەوتوییە مێژووویەو بۆ رزگاربوون لەو ستەمکاری و سیستمە شمولییەی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی هاتە ئاراەوەو پێشوازی لێکرا بەو سیفەتەی کۆمەڵگای مەدەنی کۆمەڵگایەکە لەسەر بناغەی جیاوازییەکان دادەمەزرێت، کۆمەڵگای مەدەنی نەک بەتەنها یەکسانی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا بەدیئەهێنێت بەڵکو یەکسانی نێوان گرووپەکانیش بەدیئەهێنێت، جا ئەو گروپانە  ئیتنیکی یان سیاسی ئایینی بن،  هەموان لەبەردەم یاسادا یەکسان ئەبن، کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بنچینەی مافی هاووڵاتی بوون و ئازادییە مەدەنی و تاکەکەسی یەکان دادەمەزرێت، ئیدی لێرەوە هەموو ئەوانەی خوازیاری دەرچوون بوون لەو تونێلی ستەمکاری و سیستمە شمولییە هەوڵی پێشوازیکردنیاندا لە بیرۆکەی کۆمەڵگای مەدەنی .

ئومێد قەرەداغی:
بەرێز جاد بێگومان گفتوگۆیەکی بەربڵاو دەربارەی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی هەیەو رۆڵ و پێگەو کاریگەرییەکەی لە ئارادایە و، فەوزایەکی سەیر لەمەڕ ئەم چەمکە و مانا و دەلالەتەکانی لە ئارادایە ئەو هەموو فەوزایە بە دەوری مانای ئەم چەمکەدا بۆ؟ بەڕای تۆ کۆمەڵگای مەدەنی چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
سەرەتا  گرنگە ئاماژە بەو واقیعە بکەین کە کۆمەڵگای مەدەنی تیایدا گەشەی کردوە  هەم وەک واقیع و هەم وەک چەمک، واقیعیی مێژووویی ئەو هەلومەرجەیە کە چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی  تیایدا دێتە ئاراوەو  خودی چەمکەکەش گوزارشت دەبێت  لەو واقیعە، چوار واقیعی مێژوووی گرنگ لە ئارادا هەیە کە کە گرنگە باسی بکەین:
واقیعی یەکەم واقیعێکی رۆشنبیرییە: کە خۆی لەسەردەمی رێنیسانسی ئەوروپی  سەردەمی رۆشنگەریدا دەبینیتەوە، لەم واقیعەدا  رۆشنبیریی و دیدگایەکی نوێ هاتە ئاراوەو گەشەی کرد کە ئەم رۆشنبرییە نوێیە لەسەر چەند بنەمایەک دائەمەزرێت، یەکەم:  بە ناوەندکردنی مرۆڤ، وە گەڕانەوەی  ئیعتیبار بۆ مرۆڤ  ئەمەش  ئەو شتەیە ناو ئەنرێت بە نەزعەی مرۆڤدۆستی یان مرۆڤ سالاری، ئەمەش گوتار و تەوژمێکی رۆشنبییرییە بۆ گەڕانەوەی ئیعتیبار و رێز بۆ مرۆڤ بە چاوپۆشین لە ئینتیمای سیاسی و ئایینی و رەگەزیی ونەتەوەیی  مرۆڤەکە
دووەم : بریتییە لە عەقڵانییەت کە مانای گەڕانەوەی ئیعتبارە بۆ عەقڵ بەو سیفەتەی  بەشێوەیەکی یەکسان بەسەر تاکەکەسەکاندا دابەش بوە، واتە توانستی عەقڵی لەمندا زیاتر نییە لە توانستی عەقڵی بەرانبەرەکەم، نابێ تموحی ئەوەمان هەبێت کە ئێمە  پشکی  زیاترمان لە عەقڵ بەرکەوتوە لەوانیدی، بەمەش عەقڵانیەت بو بە  بناغەیەکی گرنگی بۆ رۆشنبییری هاوچەرخ.
جگە لەمە عەقڵانیەت  مەبدەئی یەکسانی لە نێوان مرۆڤەکاندا بەو سیفەتەی کە مرۆڤن هێنایە ئاراوە،  ئەم پرەنسیپەش سەرەنجام بە دروستبوونی عەلمانییەت کۆتایی هات کە ئەوەش لە بنەڕەتدا یەکسانی نێوان مرۆڤەکانە بەو سیفەتەی کە هەموویان مرۆڤن، وە  مرۆڤ کائینیکی عەقڵانی و ئازاد و بەرپرسیارە .
واقیعی دووەم کە گرنگییەکەی کەمتر نییە لەوەی یەکەم بریتییە لە شۆڕشی پیشەسازی، کە ئەم شۆڕشە بوو بە هۆی پێشکەوتنی زانستەکان، وە بوو بە هۆی تێکەڵکبوونی زانستەکان بە بواری کار، و دەرکەوتن و گەشەی تەکنەلۆژ ی و دۆزینەوەی هێزی هەلمَ و گەشەی بازرگانی  دواتر دوزینەوەی ئەتوم ئەم شۆڕشە شۆڕشێکی جیهانی  بوو، وە سەرەنجامیش واقیعیکی جیهانی نوێی هێنایە ئاراوە
واقیعی سێیەم : دەرکەوتنی شێوازی بەرهەمهێنانی سیستمی سەرمایەداری بوو وەکو شێوازێکی جیهانی بۆ بەرهەمهێنان، ئەمشە تەشکیلاتی نوێ ئابووری و کۆمەڵایەتی هینایە ئاراوە
واقیعی چوارەمیش بریتییە لەو شۆڕشی دیموکراتییەی کە گەشەی کرد و  لە شورشی فەرەنسیەوە سەری هەڵدا، هەڵبەتە پێش شۆڕشی فەرەنسی شۆڕشی بەریتانی و ئەمریکی  هەیە بەڵام شۆڕشی فەرەنسی بە رزگارکەر و مژدەبەخشی سەردەمی نوێ دادەنرێت، وە شۆڕشیکی دیموکراسی بوو، وە بوو بەهۆی دەرکەوتنی دەوڵەتی نیشتیمانی و ئەم دەوڵەتەش سیمایەکی جیهانی وەرگرت
ئیدی ئەم چوار واقیعە مێژووییە گرنگیی و کاریگەرییەکی یەکجار گەورەی  هەیە و هێچ بوارێک نادات  هیچ کەسێک، تاکە کەس بیت یان گروپ یان  نەتەوەیەک  لەم چوار واقیعە دەربچێت یان تێی بپەرێنێت، ئەم سیمایەکی سەرەکی سەردەمی هاوچەرخە لە شۆڕشی فەرەنسییەوە هەتا ئەمڕۆ، ئیدی لەناو ئەم چوارچێوەیەدا کۆمەڵگای مەدەنی دروست بوو، ئەگەر بپرسین کۆمەڵگای مەدەنی چۆن دروست ببو ؟ ئەوا ئەڵێین  کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بناغەی کار و بەرهەمهێنان دروست بوو، وە لەسەر بناغەی شۆڕشی پیشەسازی و شێوازی بەرهەمهینانی سەرمایەداری و ئازادی بازرگانی  و ئازادی ئاڵوگۆر  کە ئەمەش ئازادی تاکەکەسەکان و ئازادی  گروپ و کۆمەڵەکانی ئەویست، وە ریشەی سەرەکی گەشەی  کۆمەڵگای مەدەنیش پەیوەستەبە بیرۆکەی ئازادییەوە، ئازادی کار و بازرگانی و ئاڵوگۆر و ئازادی سەرمایە، ئەم ئازادییەش جیا ناکرێتەوە و دانابڕدرێت  لە ئازادی تاکەکەس و ئازادییە گشتی و سیاسییەکان، ئەم مەفهومی ئازادی و کۆمەڵگای مەدەنییە  ریشەی چەمکەکە بوو ئەگینا ئەم چەمکە تەنها بە یەک قۆناغ گەشەی نەکردوە، بەڵکو بە قۆناغی جیاوازدا تێپەریوە تا گەیشتۆتە ئەمڕۆ

ئومێد قەرەداغی:
کەواتە بە پێی بۆچوونی تۆ  هەموو چەمکەکانی سەردەمی رێنیسانس وەک چەمکی عەقڵانیەت و یەکسانی و مرۆڤدۆستی  پێویستن بۆ بونیادنانی هەر کۆمەڵگایەکی مەدەنی ؟ بە بێ گەشەکردن و چەسپاندنی ئەو چەمکانە ناتوانین باس لە بوون و پێکهێنانی کۆمەڵگای مەدەنی بکەین؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بێگومان مەرجی گرگن، کۆمەڵگای مەدەنی بەرهەمی گەشەکردنی پلە بە پلە و مێژووویی کۆمەڵێک چەمک و پرەنسیپە، لەوانە  مرۆڤدۆستی دوەمیان عەقڵانیەت سییەمیان عەلمانییەت و جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت، وە پرۆسەی جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت دوو لایەن یان دوو تەووژم تیایدا بەشدار بوون، تەوژمی  عەلمانی و فەلسەفی و  تەوژمی ئایینی  کە ناودەنرێت بە بزافی چاکسازی ئایینی مارتن لۆسەر و وە دژە  چاکسازی پرۆتستانت، ئەمەش بوو بە هۆی گەشەکردنی چاکسازی ئایینی  لە کۆمەڵگا هاوچەرخەکاندا  و سەرەنجامیش بوو بەهۆی سەربەخۆیی دەوڵەت لە ئایین و گەشەکردنی  جیایی ئایین لە دەوڵەت

ئومێد قەرەداغی:
بە مانایەکی تر بوو بەهۆی هێنانە ئارای بێلایەنی دەوڵەت بەرابنەر بە هەموو ئایینێک بەرانبەر بە هەموو گروپێک؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بێلایەنی دەوڵەت بەرانبەر بە هەر مەرجێکی نا سیاسی، بەرانبەر هەموو بەشداربوونێکی پێشوەختی نا سیاسی، بێلایەنی دەوڵەت بەرانبەر بە هەموو ئایین و نەتەوەو رەگەز و زمان و  پێکهاتەیەک، بێلایەنی دەوڵەت  بەپێی پەرەسەندنە مێژووویەکەکان گەیشتوە بە عەلمانییەت، بەم پێیەش ناتوانین باس لە بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی بکەین بە بێ  عەلمانییەت، بە بێ مرۆڤدۆستی  و گەڕانەوەی ریز بۆ مرۆڤ، بەبی دیموکراسی

ئومێد قەرەداغی:
بەرێز جاد میکانیزمەکانی جێگیرکردنی پرەنسیپەکانی کۆمەڵگای مەدەنی کامانەن؟ ئایا رێ و شوێن و بنەمای تایبەت هەیە بۆ ئەو مەبەستە، یان کۆمەڵگای مەدەنی گەشەکردنێکی مێژوووییەو پێویستە لومەرجە مێژوووییەکان ئامادەبن بۆ باسکردن لە بوونی کۆمەڵگای مەدەنی؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
ناتوانین کۆمەڵگاکانمان بەو شتانە لە قەڵەم بدەین کە دڵخوازی خۆمانە، ناتوانین بڵیین کۆمەڵگای سوری یان کۆمەڵگای عێراقی کۆمەڵگایەکی مەدەنییە، ئەوە سێبەری  بیری تایبەتی هەندێک رۆشنبیر و هێزی سیاسییە ئەیانەوی کۆمەڵگا وێنا بکەن وەک ئەوەی کە ئەیانەوێ نەک وەک ئەوەی کە هەیە، بەڵکو ئێمە ئەمانەوێ لە سەیرورەی کۆمەڵگا و گەشەی مێژوووی کۆمەڵگا بروانین، کۆمەڵگاکان گەشە دەکەن و پێشدەکەون  بەرەو کۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی نیشتیمانی کە جیاناکرێتەوە لە مەفهومی کۆمەڵگای مەدەنی، با نموونەیەکت بدەمێ، سوریا سەربەخۆیی وەرگرت لە داگیرکەری فەرەنسی، یان عێراق سەربەخۆیی وەرگرت لە داگیرکەری بەریتانی، سەرەتاکانی پێکهاتنی کۆمەڵگای مەدەنی لە سوریا و عیراقدا دەستی پێکرد، مەبەستمان چییە لە پێکهاتەی کۆمەڵگای مەدەنی؟ مەبەست لە ئازادی بازاڕ و ئازادی گشتی و ئازادی تاکەکەس  رۆژنامەگەری، گەشەی رێکخراوە و دامەزاوە هاوچەرخەکان، وەک سەندیکاکان، کۆمەڵەکان یانەکان و حزبە سیاسسەکان و مونتەداکان، مێژوووی عیراق لە شەستەکانی سەدەی رابردوودا هەڵگری گەلێک بنەمای گرنگی کۆمەڵگای مەدەنی بوو، کۆمەڵگای سوری بەهەمان شێوە زۆر بنەمای گرنگی کۆمەڵگای مەدەنی بەدیهێنابوو، بەڵام لە سەرەتا حەفتاکانی سەدەی رابردوودا سیستمگەلێکی سیاسی لە وڵاتانی ئێمەدا گەشەی کرد کە بیرۆکەی کۆمەڵگای مەدەنی لەبار برد، هەموو ئەو رێکخراو دەزگایانەی لەباربرد کە لە سەربەخۆن لە دەسەڵات، بۆ نموونە لە عیراق و سوریا سیستمێکی سیاسی ئەوتۆ هاتە ئاراوە کە تاکە حزب فەرمارەوا بوو ئەویش حزبی بەعس بو، ئەم حیزبە لە عیراق و سوریا هەموو دام و دەزگاکان و ریکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی پەیوەست کرد بە حزبەوە، لکاندنی بە دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە، سەندیکای کریکاران کرا بە سەندیکایەکی حزبی، سەندیکا پیشەییەکان وەک پزیشکان و ئەندازیاران و پارێزەران و مامۆستایان  کران بە پاشکۆی حزب، سیستمی شمولی کە لە ئابووری پیی ئەلیین پلاندانی ناوەندی هەوڵ دانی دەسەڵاتی جێبەجێکردنە بۆ کۆنترۆڵکردنی هەموو بوارەکانی ژیان، بۆ دەستبەسەراگرتنی هەموو کارەکانی کۆمەڵگا، کار ئەکات بۆ دەستەبەسەراگرتنی هەموو شتێک نەک تەنها بواری پیشەسازی  بەڵکو دەستەبەسەراگرتنی رۆشنبیری و ماف و ئازادییەکان، بەمەش  سەیرورەی مێژووو بەرەو کۆمەڵگای مەدەنی لە سەرەتای حەفتاکانەوە بچڕانی تێ ئەکەوێ، ئەمڕۆش سەرلەنوێ پێویستمان بە بەرهەمهێنانەوەی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی هەیە، سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی رۆشنبیری کۆمەڵگای مەدەنی و  رۆشنبیریی ئازادی تاکەکەس و مافی مرۆڤ، ئەمەش لە پێناو رزگاربوون لەو شێوازە شمولییە، بۆ نموونە ئێستا لە عیراق رژێمی شموولی و باڵادەست کە دەسەڵاتی بەعس بوو کەوتوەو کۆتایی هاتوە، چی لە دوای ئەم رژێمەوە بەجێما؟ ئەو رژێمە هەموو شتێکی بە حزبی کرد، سەرەنجام  کۆمەڵێک گروپی مەزهەبی و ئایدۆلۆژی هاتنە دەرەوەو دروست بوون، ئەوە ئەنجامی سیستمی شمولییە

ئومێد قەرەداغی:
بابەتێکی گرنگ کە سەرچاوەی زۆر لێکۆڵینەوەی گرنگە ئەویش جیاوازی نێوان کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای سیاسییە، گفتوگۆیەکی فراوان و بەربڵاو دەربارەی بووون و جیاوازی ئەم دوو چەمکە لە ئارادایە ئایا جیاوازییان چییە و رای تۆ لەم بارەیەوە چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ورد لە جیاوازی نێوان کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای سیاسی تێبگەین دەبێت بەراوردێک بکەین لە نێوان ژیانی تایبەتی تاکە کەس و ژیانی گشتیدا، هەموو تاکە کەسێک ژیانی لە دوو هێڵی سەرەکی پێکدێت ئەویش ژیانی تایبەتی و گشتییە، ژیانی تایبەتی وەک ژیانی نێوان خێزان و ماڵ، بەڵام کە لە ماڵ دەرئەچێتە ئیدی دەچێتە نێو ژیانی گشتییەوە، مادەم ژیانی تایبەتی هەیە ئەڵێین  ژیانی تایبەتیەکە ژیانە لە نێو کۆمەڵگای مەدەنیدا، وە ژیانە گشتیەکەشی ژیانە لە نێو کۆمەڵگای سیاسیدا ئەوە خاڵی یەکەم
خاڵی دووەم: جیاوازییەکی دیکەی گرنگ هەیە، هەر یەکێک لە ئێمە تاکێکی سروشتییە و لە زۆر شتدا لەویدیکە جیاوازە و لە هەمانکاتیشدا هاووڵاتییە، هاووڵاتیش چەمکێکی سیاسییە و نابێ جیاوازی لە نێوانیاندا هەبێت، من وەک تاکێکی ئاسایی  خاوەنی کۆمەڵێک سیفات و تایبتمەندی تایبەتی خۆمم و جیام ئەکاتەوە لەویدی بەڵام لە مەفهومی سیاسیدا من هاووڵاتیم وەک هەر هاووڵاتییەکی تر بێ جیاوازی، جیاوازی نێوان کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای سیاسی رێک وەک جیاوازی نێوان ئەوە وایە کە تاکە کەسێکی ئاسایی کە کار ئەکات بە هەست و سۆز و بەرژەوەندی و تموحی تایبەتی خۆی، وە لە نێوان هاووڵاتییەکدا کە پەیوەستە بە کۆمەڵێک بەهای گرنگی وەک دادپەروەری و  لێبوردەیی و ئازادی و یەکسانی
کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای سیاسی وەک دوو جەمسەری موجەب و سالبی کارەبا وان، هەرگیز ناکرێ ئەو دوو جەمسەرە لەیەک جیابکرێنەوە، ناکرێ کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای سیاسی وەک دوو شتی لەیەک دابراو تەماشا بکرێن، کۆمەڵگای مەدەنی بریتییە لە ژیانی تایبەتی هاووڵاتیان و کۆمەڵگای سیاسیش بریتییە لە ژیانی گشتییان، کۆمەڵگای مەدەنی مەیدانی جیاوازییەکانە، بەڵام کۆمەڵگای سیاسی مەیدانی یەکێتییە، کۆمەڵگای مەدەنی مەیدانی فەوزا و خۆبەخۆیییە و هەموو تاکێک بە پێی بەرژەوەندی و خواستی تاکەکەسی خۆی هەنگاو ئەنێت، بەڵام کۆمەڵگای سیاسی مەیدانی یاسایە، کۆمەڵگای مەدەنی بواری بەرێککەوتن و پێچەوانە بوونی بەرژەوەندییەکانە بەڵام کۆمەڵگای سیاسی  مەیدانی بەرژەوەندی نیشتیمانی هاوبەش کە هەموو تاکەکان پێوەی پەیوەستن، ئەم جیاوازیانەی نێوان  کۆمەڵگای مەدەنی و سیاسی گرنگن و دەبێت رەچاوی بکەین، وە هەردوو ئەو کۆمەڵگایە دوو شتی پێکەوە گرێدراون  و دوو ڕووی یەک دراون، وە باشترین گوزارشت بۆ  بۆ جیاوازی نێوانیان ئەوەیە کە کۆمەڵگای مەدەنی بواری ژیانی تایبەتییە  بۆ تاک و گروپ، وە کۆمەڵگای سیاسیش  بواری ژیانی گشتییە بۆ تاک و بۆ گرووپ

جەدەلیەتی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی

ئومێد قەرەداغی:
لە ژێر رۆشنایی ئەو بۆچوونەی بەرێزتدامن ئەپرسم  چۆن تەفسیری پەیوەندی نێوان دیموکراسی و کۆمەڵگای مەدەنی بکەین، ئایا پێکهاتنی کۆمەڵگای مەدەنی پێویستییەکی بنەڕەتییە بۆ بونیادنانی دیموکراسی ؟ یان بونیادنانی دیموکراسی پێویستییەکی بنەڕەتی پێکهێنانی کۆمەڵگای مەدەنییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
رێگەم بدە بابەتێکی گرنگ روون بکەمەوە، تاکەکان لە کۆمەڵگادا  ئینتیمایان هەیە بۆ چەند کۆمەڵەیەکی داخراو، لەوانە کۆمەڵەی عەشائیری و ئیتنیکی و رەگەزی، ئەم تاکانە ئینتیمیان نییە بۆ شتێکی گشتی، بەڵکە هەریەکیک لە تاکەکان ئینتیمایان هەیە بۆ شتێکی تایبەت، کوڕی خێڵ ئینتیمای هەیە بۆ خێڵەکەی  و بەرگری لێ ئەکا و زۆر جار ئامادەیە خۆی لە پێناویا بەخت بکات و لە پێناویا ئەویدی لە ناوببا، وە کوڕی مەزهەبیش ئینتیمای بۆ مەزهەبەکەی هەیە، وە کوڕی ئیتنیکیش  ئینتیمای هەیە بۆ رەگەز و زمانەکەی
گوێزانەوەی کۆمەڵگا بۆ کۆمەڵگای مەدەنی پێش هەموو شت بریتییە لە تەوافوقی تاکە ئازادەکان و گرووپەکانی کۆمەڵگا لەسەر کێڵگەیەکی گشتی هاوبەش لە نیوان هەموواندا، ئەم کێڵگە گشتییەش کە هەمووان لەسەری رێکدەکەوون ئینتیمایان بۆی دەبێت بریتییە لە دەوڵەتی سیاسی، دەوڵەتی سیاسی بە جیا لەوەی دیموکراسی بیت یان نا، دەوڵەتی سیاسی دەوڵەتێکە  کە بۆ هەموو هاووڵاتیانە بێ جیاوازی، وە هەڵدەستێت بە رێکخستنی ژیانی گشتی و پەیوەندییەکان لە کۆمەڵگادا، پەیوەندییەکانی نێوان  تاک و گرووپ و تاک و دەوڵەت  بە پێی یاسایەکی دانراو کە کۆمەڵگا دایئەنێت  لە رێگەی دامەزراوەی یاسادانانەوە کە لە هەڵبژاردنێکی ئازادا هەڵدەبژێردرێن، بۆ نموونە لە عیراق هەڵبژاردنی یاسادانان  ئەنجامدرا، بەڵام بەداخەوە ئەم هەڵبژاردنی یاسادانانە لەسەر بنەمای مەزهەبی و ئایین و خێڵەکی بوو، بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا تا رادەیەک تەرازوەکە هاوسەنگ بویەوە، ئەوە دەرکەوت کۆمەڵگا تا رادەیەکی زۆر لە ئاییندە ئەڕوانێت وە سەقامگیری و ئاشتی  ئەوێ، ئاوەدانی و بەرهەمهێنانی ئەوێ، چونکە ناکرێ هەتا سەر لە حاڵەتی کوشتن و لەناوبردندا بمێننەوە، ئەم کۆمەڵگایە لەبەردەم هەڵبژاردنی نوێی ئەنجومەنی یاساداندایە کە هیوادارم لە هەڵبژاردنی داهاتوو باشتر بێت لەهەڵبژادنی رابردوو، یاسایەکی ئەوتۆ بهێنێتە ئاراوە کە یەکسانی تەواوی نێوان هاووڵاتییەکان دابین بکات لە هەموو ئەرک و مافێکدا، وە ئازادی بە هەموو ماناو رەەهەندەکانییەوە دابین بکات  وەک  ئازادی  بازاڕ و ئازادی بەرهەمهێنان و کار و سەرمایە، ئازادی تاکە کەس و ژیانی تایبەتی، ئەمانە کۆمەڵە کارێکن لە یەکتر جیاناکرێنەوە، ئازادی سیاسی لە ئازادی ئابووری جیاناکرێتەوە لە ئازادییە تاکەکەسی و کۆمەڵایەتییەکان جیا ناکرێتەوە.

ئومێد قەرەداغی:
دیموکراسی هەمیشە لە پەیوەندییەکی بەهێزدایە لەگەڵ سیستمی عەلمانیدا، لە هێ شوێنێکی دنیادا لەدەرەوەی سیستمی عەلمانیدا دیموکراسی نابینین ، لێرەوە دەپرسم  بەرێزت چۆن تەفسیری پەیوەندی نێوان عەلمانییەت و کۆمەڵگای مەدەنی ئەکەیت، ئایا ئەتوانریت کۆمەڵگای مەدەنی لە دەرەوەی سیستمی عەلمانیدا بونیاد بنرێت؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
ئەگەر داوام لێبکەی بە بەڵێ یان بە نەخێر وەڵام بدەمەوە ئەوا بێگومان ئەڵێم نەخێر، نەخێر بەبێ سیستمی عەلمانییەت ناتوانین کۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی هاوچەرخ بونیاد بنێین، عەلمانییەت مەرجێکی بنەڕەتی و پێویستەبۆ بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی هاوچەرخ، وە پێویستە ئاماژە بەو پەیوەندییە بکەین کە لە نێوان بیرۆکەی کۆمەڵگای مەدەنی و بیرۆکەی دەوڵەتی نیشتیمانیدا هەیە، ئەو دوو چەمکە هیچکامیان لەویدیکە جیا نابێتەوە، کۆمەڵگای مەدەنی بە بێ بوونی دەوڵەتی نیشتیمانی هاوچەرخ نایەتە ئاراوەو دەوڵەتی نیشتیمانی هاوچەرخیش بە بێ کۆمەڵگای مەدەنی نایەتە ئاراوە، ئێستا ئەگەر گریمانەی نەبوونی دەوڵەتی نیشتیمانی هاوچەرخ  کە دەوڵەتی هەموو هاووڵاتییەکانێتی بەشێوەیەکی یەکسان وبە بێ جیاوازی، لە یەککاتدا دەوڵەتی مسوڵمان و مەسیحییە، دەوڵەتی شیعەو سوننەیە، دەوڵەتی کورد و عەرەبە چۆن ئەتوانین بڵین  ئەشێت دەوڵەتێکی مسوڵمان هەبێ تێیدا  رەچاوی مافی هاووڵاتییە مەسیحییەکانی بکرێت ؟ وە چۆن دەوڵەتێکی عەرەبی هەبێ تێیدا رەچاوی هاووڵاتییە کوردەکانی ئەکات؟ بۆیە دەوڵەت چەمکێکی تەواو بێلایەنە، دەوڵەت خۆی دەبینێتەوە لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، کە ژیانمان رێک ئەخات بە پێی کۆمەڵێک یاسای گشتی کە یاسای دانراون و دەوڵەت تەبەنی ئەو یاسایانە ئەکات و وە ئەو یاسایانەش لە دەستورەوە سەرچاوەیان گرتوە، کاتێک ئەم یاسایە یەکسانی نێوان هاووڵاتیان بەدیئەهێنێت لە هەموو ئەرک و مافێکدا  ئیدی عەلمانییەت دێتەکایەوە، ناکرێ لە یەک دەوڵەتدا یاسایەک بۆ مسوڵمان و یاسایەک بۆ مەسیحی و یاسایەک بۆ سووننە و یاسایەک بۆ شیعەو یاسایەک بۆ کورد و یاسایەک بۆ عەرەب دابنرێ، دەوڵەت لەسەر یەک یاسا دائەمەزرێت، وە  ئەو تاکە یاسایەش هەمووان دایئەنێن و لەسەری رێئەکەون

ئومێد قەرەداغی:
بەڵام یاسایەکی مەدەنی و یەکسان

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بەڵێ یاسایەکی مەدەنی کە هەمووان لەسەری رێکدەکەون، بەڵام کە دەڵێن هەمووان ئەوا هەمووان بە سیفەتی کۆمەڵەو گروپی داخراو  نا کە دەسەڵات لە نێوان خۆیاندا دابەش بکەن وەک ئەوەی لە عیراق و لوبنان بەڕێوە ئەچێت، بەڵکو بە مانای رێکەوتن لە نێوان ئەو هاووڵاتیانەی کە ئەیانەوێت پێکەوە بژین، کە ئەیانەوێت ژیانێکی ئارام و پێشکەوتوو بەرهەمهێن بۆ هەمووان بە بێ جیاوازی، بۆ ئەمەش یاسایەکی یەکسان دا ئەنێن بۆ هەموان، ئەم یاسایەش بە سروشتی خۆی یاسایەکی عەلمانییە، نە یاسایەکی ئایینییە نە یاسایەکی خێڵکییە  بەڵکویاسایەکی عەلمانییە، بەم پێیەش عەلمانییەت لە کۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی هاوچەرخدا دەبێتە تێزێکی بەدیهاتوو، ئەوانەی  بانگەشەی پێکهێنانی دەوڵەتی ئایینی دەکەن خۆی لە خۆیدا کردنەدەرەوەی کەسانی نا ئایینییە لەو دەوڵەتەدا، ئەمەش بە بۆچوونی من شتێکی مەحاڵە، ئەوەی لە هەر شتێکی تر لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا فرسەتی پێکهێنانی هەیە بریتییە دەوڵەتی سیاسی هاوچەرخ کە هیچ ناسنامەیەکی نییە جگە لە ناسنامەی سیاسی، جگە لەوەی دەوڵەتی نیشتیمانییەو دەوڵەتی هەموو هاووڵاتییەکانێتی بە بێ جیاوازی

کۆمەڵگای مەدەنی و واقیعی عەرەب

ئومێد قەرەداغی:
بیرمەندی عەرەبی دکتۆر محمد عابد ئەلجابری لە کتێبی عەقڵی سیاسی عەرەبیدا پێی وایە سێ بنەما  فەرمانڕەوایی عەقڵی عەرەبی دەکەن، ئەوانیش غەنیمە و عەقیدە و خێڵ، پرسیارەکە ئەمەیە ئایا ئەکرێ غەنیمە بگۆرین بۆ ئابورییەکی بەرهەمهێن، وە خێڵ بگۆرین بۆ کۆمەڵگایەکی دامەزراوەیی، وە عەقیدە بگۆڕین بۆ تەنها راوبۆچونێک؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
پرسیارێکی زۆر جوان و زۆر بەجێیە، ئەوەی دکتۆر جابری ئەیڵێ خوێندنەوەیە بۆ مێژووو، خوێندنەوەیە بۆ رابردوو، مێژوووی عەرەبی ئیسلامی هەتا دەگاتە ئەمڕۆمان  لەسەر سێ بنەما دامەزراوە ئەوانیش عەقیدە و غەنیمە و خێڵە، ئەگەر ئەو سێ بنەمایە بە شێوەیەکی وردتر  و بە پێی کاریگەریان رێکبخەین ئەتوانین بڵێین غەنیمە و خێڵ و عەقیدەیە، واتە غەنیمە لە هەمووی کاریگەر ترە و عەقیدە لە پلەی سێیەمدایە، کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە شێوەیەکی گشتی  لە پێش سەردەمی نوێ لەسەر دوو پرەنسیپی سەرەکی دامەزرابوو ئەوانیش  جەنگ و بازرگانی بووە، لە زۆر کاتیشدا جەنگ لە پێشتر بوە، گەلێک کۆمەڵە و گروپی نێو مرۆڤایەتی لەسەر داگیرکاری ژیاوە، وە داگیرکاری بۆتە هۆی سەرهەڵدانی کۆیلایەتی، لە سەردەمی دواتردا و کامڵ بوونی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا بازرگانی پێش ئەکەوی و سوود لە ئەنجامەکانی جەنگ وەر ئەگیرێت بۆ پێشخستنی بازرگانی و ئاڵوگۆر، ئەوە مێژووی مرۆڤایەتییە و  خوێندنەوەکەی دکتۆر جابریش خوێندنەوەیەکە بۆ مێژوووی عەرەبی ئیسلامی، بەڵام پرسیاری گرنگ ئەمەیە، ئایا مێژوووی عەرەبی مێژووویەکی تاکانە و خۆبەخۆیە یان بەشێکە لە مێژووی گشتی مرۆڤایەتی؟ بێگومان بەشێکە لە مێژوووی مرۆڤایەتی، وە خاڵی جیاواز و ناتەبای من لەگەڵ بەرێز جابریدا ئەوەیە، لەگەڵ سەردەمی نوێدا و لەشۆڕشی فەرەنسییەوە سیاقێکی نوێ لە پەەرسەندنی مێژووویی دەست پێ ئەکات کە ئەم سیاقە نوێیە لەسەر بناغەی عەقیدە و غەنیمە و خێڵ دانامەزرێ، بەڵکو لەسەر بناغەی بەهمهێنانی ئازاد، لەسەر بناغەی تێکەڵکردنی زانست بە کار                         دائەمەزرێ، وە لەسەر بناغەی ئازادی تاک و ئازادییە گشتییەکان و دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتیمانی کە موڵکی هەموانە دائەمەزرێت و ئەمەش سیاقێکی نوێییە و  ئێمەش بەشێکین لەم سیاقە، ریفۆرمیستە ئایینییەکان لەسەردەمی نوێماندا لەوانەش محمد عەبدە پێی وایە  کە ئەوروپایەکی گەشەکردوو پێشکەوتوو ئیسلامی لێییە بەڵام مسوڵمانی لێ نییە، یان وەک دەڵێ لە ئەوروپا ئیسلامم بینی بەڵام مسوڵمانم نەبینی، ئەو سیستمە کۆمەڵایەتی و ئابوری و ئەخلاقی و سیاسییەی لە ئەوروپا بونیاد نراوە سیستمێکە شایستەی ئەوەیە مسوڵمانانیش بونیادی بنێن، دەوڵەتی دیموکراتی دەوڵەتێکی شەرعییە و گونجاوە مسوڵمانان کار بۆ ئەم دەوڵەتە بکەن، ئەمە سیاقێکی نوێییە لە مێژوووی ئێمەدا، ئەم سیاقە بە شێوەیەکی واقیعی دەست پێ ئەکات لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتدا، لە میسردا لە  سەعد زەغلولەوە دەست پێ ئەکات و دواتریش پرۆژەی دەستوورییە نوێیەکان لە تورکیا و ئێران گەلێک شوێنی دیکەش هاتە ئاراوە، بەڵام پاشان داگیرکاری ئەوروپی هاتە ئاراوە و لەنێو جیهانی ئیسلامیدا بیرۆکەی دەوڵەتی نیشتیمانی سەریهەڵدا و گەشەی کرد ئەم سیاقە نوێیەش لە واقیعەوە دەست پێئەکات نەک لە عەقیدەو غەنیمەو خیڵەوە

ئومێد قەرەداغی:
بەڵام بیرمەندی عەرەبی دکتۆر نەسر حامد ئەبوزەید پێیوایە  بانگەشەکردن بۆ نوێکردنەوەی جیهانی عەرەبی مایە پووچ دەرچوە، هەر لە زەمانی روفاعە تەهتاوییەوە ئەم بانگەشە بوونی هەیە بەڵام ئەوەی ئێستا لە جیهانی عەرەبیدا هەیە واقێعێکی خێلایەتی و سیستمێکی ستەمکارییە ؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
سەبارەت بە بیرۆکەی نوێکردنەوەی کۆمەڵگا  ناکرێ نوێکردنەوەی کۆمەڵگا لە سەرەوە بۆ خوارەوە ئەنجامبدرێ، ئەو بزافە سیاسیانەی فەرمانرەوای وڵاتانی ئێمەیان کردوە بە درێژایی زیاتر لە نیو سەدە ویستویانە کۆمەڵگا نوێبکەنەوە لە سەرەوە  کاریان کردوە بۆ دامەزراندنی ئابورییەکی ناوەندی و پلانی ئابووری نەخشە بۆکێشراو، کاریان کردوە تا خۆیان لەسەرەوە راگەیاندن بەرهەمبهێنن، رۆشنبیری  و دامەزراوەی کۆمەڵایەتی بەرهەمبهێنن بە مۆدێلەی کە خۆیان بە شیاوی ئەزانن، ئەم مۆدێلە کە لە وڵاتانی وەک یەکێتی سوڤیەت جێبەجێ کرا سەرنجامەکەی گەیشتە خەرابێک، وە بە وێرانکردنی هەموو شتێک لە کۆمەڵگادا کۆتایی هات، کۆمەڵگاکان نوێ نابنەوە ئەگەر ژیانیان لەسەر کۆمەڵە گەشەکردنێکی  بونیاد نەنرێ و کۆمەڵێک گەشەکردنی مێژووویی بە خۆیەوە نەبینێت، بۆ نموونە نوێکردنەوەی ئابووری و گەڕانەوە بۆ ئازادی بازاڕ یان ئابووری ئازاد، گەڕانەوە بۆ ئازادی بیروڕا و ویژدان، گەڕانەوە بۆ ئازادی کۆمەڵگای مەدەنی لە بەرهەمهێنانی دامەزراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیدا، سەندیکاکان و دامەزراوە و حزبە سیاسییەکانی کە تێکرایان سەربەخۆ بن لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن، یەکسانی سەرجەم هاووڵاتیان لەبەردەم یاسادا، کۆی ئەم گەشەکردنانە بەیەکەوە دەبێتە هۆی نوێکردنەوەی کۆمەڵگا، پرۆسەی نوێکردنەوەی کۆمەڵگا پرۆسەیەکی مێژووییە، لێرەدا من ئەو شتە ئەڵێم کە خاڵی جیاوازی من لە بەریز دکتۆر جابری، بەڵێ ئەکرێت عەقیدە تەحویل بکرێ بۆ یاسا، ئەکرێتە تاکەکانی کۆمەڵگا لەژێر خێمە و عەبای خێڵ بێنە دەرەوەو ببن تاکی ئازاد لە نێو کۆمەڵگای مەدەنیدا، دەکرێ لێرەد ا بەراوردێکی خێرا بکەین لە نێوان کۆمەڵگای مەدەنی و کۆمەڵگای ئەهلیدا، کۆمەڵگای ئەهلی بریتییە کۆمەڵگای مەزهەب و  خێڵ و تایەفە و ئیتنیک بەڵام کۆمەڵگای مەدەنی  کۆمەڵگای یاسایە، ئەوەی لە کۆمەڵگای ئەهلیدا کار ئەکا بریتییە لە دووشت ئەویش عورف و شەریعەتە، ناکرێ و زەحمەتە لە کۆمەڵگای ئەهلیدا ئەو دوو چەمکە کە بریتییە لە عورف و شەریعەت لە یەکتر جیا بکرێنەوە  واتە لەسەر پرەنسیپێک دا ئەمەزرێ کە عورف و شەریعەیە، بەڵام ئەم دوو چەمکە قابیلی گەشەپێدان و نوێکردنەوەیە بە جۆرێک ببێ بە یاسایەکی مەدەنی بە بێ جیاوازی بەسەر هەمواندا جێبەجێ بکرێت، عورف تەنها بۆ گروپێکی داخراوە، شەریعە تەنها بۆ گروپێکی داخراوە، بەڵام کاتێک گرووپە داخراوەکان ئەکرێنەوە، گروپی خێڵ و گروپی مەزهەبی و ئیتنی ئەکرێنەوە بەرووی ژیان و فەزای گشیتیدا، وە ئەکرێنەوە بە رووی ژیانی هاوچەرخدا  ئیدی هەریەک لە عورف و شەریعەت  تەحویل ئەبن بۆ یاسایەکی مەدەنی دانراو کە هەموان لە بەرانبەریدا یەکسان بین
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ کۆمەڵگا هاوچەرخەکانی ئەمڕۆ دەبینین یاسای دانراو رۆڵی بنەڕەتی هەیە لە  دادوەریکردن و رێکخستنی پەیوەندییە جۆراوجۆرەکانی تاک و گروپ، وە یاسا بەرهەمی رابردوو عورفی و ئایینی نییە، لە هەموو ئایینێکدا شتی گشی هەیە کە من ناوی ئەنێم روحی مرۆڤایەتی، بۆیە کۆمەڵگای مەدەنی ناتەبا نییە لەگەڵ ئەم رۆحەی مرۆڤایەتیدا

ئایین و کۆمەڵگای مەدەنی

ئومێد قەرەداغی:
بەرای تۆ  ئایا دژایەتی لە نێوان کۆمەڵگای مەدەنی و هەندێ  چەمکی شموولی ئایینیدا هەیە بە تایبەت ئەو چەمکانەی باس لەوە دەکەن کە ئایین لە یەککاتدا ئایین و دەوڵەتە، یاسا و روحە، عەقڵ و باوەڕە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
ئەم بابەتە دوو لایەنی هەیە، لایەنی یەکەمیان ئەوەیە کە کۆمەڵگای مەدەنی نە لە دوور و نە لە نزیکەوە دژ نابێت لەگەڵ ئایینەکاندا، دامەزراوەی ئایینی یەکێکە لە دامەزراوە گرنگەکانی کۆمەڵگای مەدەنی، هەموو ئایینەکان لە کۆمەڵگای مەدەنیدا ئەبوژێنەوەو ماف و ئازادییان مسۆگەر دەبێت، لە هیچ دەوڵەتێکی هاوچەرخدا  رێگە لە ئیمانداران نەگیراوە لە ئەنجامدانی سرووتەکانیان، وە رێگەیان لێنەگیراوە  لە بڵاوکردنەوە بیروباوەڕیان، هیچ دەوڵەتێکی هاوچەرخ رێگەی لە باوەڕدار نەگرتوە لە پێکهێنانی دام و دەزگای مەدەنی و خێرخوازی، یان هیچ دەوڵەتێک ئایینێکی دیاریکراو بەسەر هاووڵاتیەکانیدا ناسەپێنێت، دەوڵەتی هاوچەرخ ئازادی بۆ هەموو لایەک فەراهەم ئەکات، ئازادی ئایینداری و ئازادی بێ ئایینی، لەم ئازادییەشدا ئایین گەشە ئەکات و ئایینداران ئەتوانن مومارەسەی سروتەکانیان بکەن و چالاکییەکانیان لە چوارچێوەی یاسادا ئەنجام بدەن
وە سەبارەت بەو بیرۆکەیەش کە دەڵێت ئایین ئایین و دەوڵەتە، یان ئایین تەنها چارەسەر ئەوە داهێنراوێکی نوێییەو پەیوەندی بە خودی ئیسلامەوە نییە، وە ئەوە بەرهەمی هەندی لێکدنەوەی نوێیە بۆ ئایین  بە تایبەت لێکدانەوەکانی حەسەن بەننا.

ئومێد قەرەداغی:
بەڵام ئەو لێکدانەوانە تەنها ناگەرێتەوە بۆ حەسەن بەننا بەڵکو ئەگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵێک تیۆریست و فەقیهی پێشتر لەوانە ئیبن تەیمیە، کە ئەو وای دەبینیت دەوڵەت پێویستە بۆ ئەوەی شەریعەت لە نێو کۆمەڵگادا پراکیتیک بکرێت؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
ئەوەی کە کەسێکی وەک ئیبن تەیمیە ئەیڵێ برییتیە لە دانانی یاسا بۆ دەوڵەتی خەلافەت، ئەوە هی سەردەمێکە کە هێشتا دەوڵەتی سیاسی هاوچەرخ دروست نەبوە، وەک چۆن لە ئەوروپای مەسیحیشدا هەمان حاڵەت هەبوەپێش سەرهەڵدانی دەوڵەتی هاوچەرخ  کە کڵێسا خۆی بەسەر دەوڵەت و کۆمەڵگا و تاکەکانیشدا سەپاندبوو، کڵیسا دەستیوەرئەدایە هەموو وردەکارییەکانی ژیانی تاکەکەسەوە، بەڵام پاش گەشەکردن و بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگا لە هەموو بوارەکانی و مەعریفی و  ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیدا گەیشتنە ئەو باوەڕەی کە عەقیدەی مەسیحی بە هەموو لقەکانییەوە باوەڕێکی تایبەتی تاکە کەسە و پەیوەستە بە ویژدانەوەو دەوڵەت  دەستوەرنادت لە باوەڕی کەسەکاندا، هەر ئەمەش گرفتی گەورەی ئێمەیە، سیستمی سیاسی پێشوو لە عیرق دەستی وەرئەدایە ویژدان و گفتاری تاکەکەسەکانەوە
ئەوەی هەندێ لە تیۆریستە ئایینییەکان کردویانە کارێکی تایبەت و یاسادانان بوە بۆ دەوڵەتی خەلافەت، یاسایەک بووە بۆ ئەو جۆرە فەرمانرەواییەی کە هەبوە، بەڵام لەگەڵ بەرەوپێشچوونی ژیاندا جۆری نوێ لە سیستمی فەرمانڕەوایی سەرهەڵئەدات، ئەم جۆرە نوێیە یاسا و مامەڵەی نوێی ئەوێ، بەڵام ئەو دەوڵەتەی کە تەوژمی ئایینی هاوچەرخ تیایدا تیۆریزە ئەکاتە لە دەیان ساڵ پێشترەوە یاسای دانراوی پراکتیزە کردوە
دەوڵەتی هاوچەرخ شتێکەو دەوڵەتی خەلافەت شتێکی ترە، ئەوەی دەوڵەتی خەلافەتی ئەوێ سیستیمی خەلافەتی ئەوێ ئەوە بێگومان ئەبی بە پێی تیۆری یاسایی و سیاسی ئەوکاتە کار بکات و ئەوەشی دەوڵەتی هاوچەرخی ئەوێ ئەوا دەبێت بە پێی یاسای دانراوی مەدەنی کاربکات بە جۆرێک بتوانێت بێلایەنی دەوڵەت و  یەکسانی هەمووان لەبەردەم یاسادا مسۆگەر بکات، وە ئەم یاسا دانراوەش  ناکۆک و ناتەبا نییە لەگەڵ هیچ پەیام و ئایینێکدا

ئومێد قەرەداغی:
هەندێک لە لێکۆڵەرەوانی ئەم بوارە پێیان وایە ریفۆرمی ئایینی و سەرلەنوێ خوێندنەوە بۆ دەق پرۆسەیەکی گرنگە بۆ ئەوەی ئایین ببێتە یەکَێک لە دامەزراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و تەبا بێت لەگەڵ پرەنسیپەکانی مەدەنییەتدا تۆ رات چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بێگومان بیرۆکەی ریفۆرم بیرۆکەیەکی جەوهەرییە، بەڵام پێویستە ریفۆرم ریفۆرم بێت، یەکەم ریفۆرمی گرنگ کە کاریگەری گەورەی لەسەر ژیانی مرۆڤایەتی هەبوو ئەو ریفۆرمى بوو کە لەسەدەی شانزەدا لە ئەوروپا لە ئەوروپا رویدا رابەرایەتی مارتن لۆسەر و دواتر ئەم ریفۆرمە بە ریفۆرمی پرۆتستانتی ناسرا، مارتن لۆسەر دەیەگوت ئینجیل بۆ مەسیحییەکان، وە مەسیحییەکان مافی خوێندنەوەو تێگەشتنی ئینجیلی هەیە بە پێی ئەوەی تێی ئەگات و دەرکی ئەکات، مەسحس پێویستی بە کلیسا نییە وەک تاکەراڤەکەری ئینجیل، لە لایەکی ترەوە وتی کلیسا دامەزراوەیەکی ئایینییە و دامەزراوەیەکی سیاسی نییە، وە باوەڕدارن پێویستیان بەوە نییە بەردەوام هاتوچۆی کلێسا بکەن بەڵکو کلێسا لە هەست و ویژدانی باوەڕداری مەسیحیدایە، واتە هەموو تاکێکی مەسیحی کلیسای لە ناوخۆیدا هەڵگرتوە، بەڵام لە دنیای عەرەبی ئیسلامیدا ئەمە روینەداوە، بەشێکی هەرە گەورەی ریفۆرمیستەکانی دنیای عەرەبی پێ لەسەر ئەوە دا ئەگرن ئەوەیە کە ئیسلام مەسیحییەت نییە، بەڵ ئەمە راستە، بەڵام دەبێت تاکی مسوڵمان ئازادی خۆی هەبێت لە خوێندنەوەی دەقی ئایینیدا بەمەش نە پێویستمان بە ئیبن تەیمییە دەبێت و نە بەشێخی قەرزاوی.

ئومێد قەرەداغی:
یەکێک لە بیرۆکە بەهێزەکان لە رۆژهەڵاتدا بەتایبەت لە نێو بزووتنەوە ناسیۆنالیستی و ئایینیەکاندا بریتییە لە بیرۆ کەی تایبەتێتی، ئەوان هەر شتێک رەت دەکەنەوە کە بیرۆکەی تایبەتێتی فەرامۆش بکات، لێرەوەش کۆمەڵگای مەدەنی وەک مەترسییەک لەسەر تایبەتێتی خۆیان سەیر دەکەن، تۆ رات چییە لەسەر کۆی ئەم بیرۆکەیە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
تاکەکانی مرۆڤایەتی هەموویان جیاوازییان هەیە، ئەم جیاوازییەش هەموو بوارەکانی هەست و دەروون و شێوەو روخساریش ئەگرێتەوە، کۆمەڵە و گرووپەکانیش بە هەمان شێوە  ناکۆکی  قووڵ و گەورەیان هەیە، یەکێک لە ماناکانی کۆمەڵگای مەدەنی ئەوەیە کە خۆی خۆی بەرهەم ئەهێنێت، تاکەکەکان لەسەر مۆێلێکی پێشکەوتووی ژیان و پەیوەندی رێکدەکەون و دەبێتە کۆمەڵگای مەدەنی، وە تایبەتمەندییەکانی خۆیان لەم مۆدێلە نوێیەدا رەچاو دەکەن و شتێکی نامۆ بە خۆیان بەرهەمناهێنن، بەڵام بیرمان نەچێت بیرۆکەی تایبەتێتی زۆر جار بە ئاڕاستەی داخراندا بەکارهاتوە، بۆیە لە زۆر کاتدا بیرۆکەی تایبەتێتی درۆیەکی ئایینی یان نەتەوەیی ناشرین و بێ مانایە، ئایا عەرەب و مسوڵمانان نەوەی ئادەمن یان نا، بێگومان مرۆڤەکان هەموویان نەوەی ئادەمن، مرۆڤ خۆی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیری خۆی بەرهەمدەهێنێت لەو هەلومەرجە ئابووری و کۆمەڵایەتییەی لەئارادایە، لە دۆخێکی مێژوووی دیاریکراودا، وە لەو هەلومەرجە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەی لەئارادایە ئەمە مانای تایبەتێتییە و ئیدی لەمە زیاتر نییە، هەموو مرۆڤەکان بە چاوپۆشین  لە ئینتیمای ئایینیان پێویستیان بە ژیانێکی شەرەفمەندانە و سەربەرزانە هەیە، ژیانێک کە هەمووان لەبەردەم یاسادا یەکسان بن و دەوڵەت موڵکی هەموو هاووڵاتییەکان بێت بێ جیاوازی، واتە تاکەکان خۆیان ژیانی کۆمەڵایەتی خۆیان بەرهەمئەهێنن و رێکیئەخەن بە پێی مەرجە سروشتی و مێژووییەکان، تایبەتێتیەکانیان تایبەتێتی سروشتی و مێژووییە، تایبەتێتی ئەوانە لە شاخ ئەژین جیاوازە لەوانەی لە بیابان ئەژین، ئەوانەی لە کەنار دەریا ئەژین جیاوزە لەوانەی دوورن لە دەریا

ئومێد قەرەداغی:
بەڵێ  بێگومان بیرۆکەی تایبەتێتی بەکارهێنراوە بۆ رەتکردنەوەی گەلێک بەهای گرنگی نوێگەری و دیموکراسی و کرانەوە بە رووی ئەویدی جیاوازدا، بەڵام بە رای تۆ گرنگترین روانگەفیکری و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابورییەکانی پشت بیرۆکەی تایبەتێتییەوە چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
پێویستە سەرەتا ئاماژە بە روانگە فیکری و ئەخلاقییەکانی پشت بیرۆکەی تایبەتێتییەوە بکەین، ئەو بیرۆکەیە ئەویدی رەت ئەکاتەوەو پێی وایە ئێمە ناتوانین وەک ئەوروپییەکان بژین لە بوونی کۆمەڵگای مەدەنی و دەوڵەتی نیشتیمانی هاوچەرخ و باڵادەستی یاسادا، پرەنسیپی بیرۆکەی تایبەتێتی بریتییە لە رەتکردنەوەی ئەویدی جیاواز و هەستکردنە بە خۆ بە گەورە زانین بەسەر ئەویدیدا، ئەوانیدی هیچ نین و نرخێکیان نییە، ئەوانیدی عەجەمن، عەجەم کە لە رۆشنبیری عەرەبیدا بۆ ئەویدی جیاواز بەکار هاتوە مانای ئاژەڵ ئەگەیەنێت کە ناتوانێت قسە بکات و ناتوانێت بیر بکاتەوە، مەبدەئی تایبەتێتی مەبدەئی تەکفیرە، مەبدەئی رەتکردنەوەی ئەویترە، راستە ئێمە وەک عەرەب وەک کورد وەک تورک مسوڵمانین بەڵام بەشێکین لە مرۆڤایەتی، راستە مێژووویەکی تایبەتمان هەیە بەڵام مێژووەکەمان بەشێکە لە مێژوووی مرۆڤایەتی.

ئومێد قەرەداغی:
هەندێک لە بیرمەندان پێیان وایە تێکەڵبوون یەکێکە لە هۆکارە گرنگەکانی گەشەی دیموکراسی و کۆمەڵگای مەدەنی لە وڵاتانی ئێمەدا، تێکەڵ بوون بە فەرهەنگ و کەلتوور و مۆدێلی ژیانی ئەویدی پێشکەوتووی رۆژئاوایی، تۆ لەمەدا رات چییە؟

جاد ئەلکەریم جوباعی:
بەڵێ بێگومان ئەوە شتێکی راستە، رۆڵەکانی نەتەوەکانی ئەمڕۆ لەبەردەم دوو رێگەدان  یان دەبێت تێگەڵ بە دنیای هاوچەرخ بن یان ئەکەونە پەراوێزی دنیای هاوچەرخ و ئەکەونە دەرەوەی مێژووەوە، من لە سەرەتای ئەم چاوپێکەوتنانەدا وتم ئەمڕۆ واقیعێکی گەردوونی هەیە، ئەمڕۆ کێ ئامادەیە لەدەرەوەی سەرمایەداری و بازاڕی ئازاد بژی، کێ ئەتوانێت لە دەرەوەی شۆڕشی پیشەسازی و دەسکەوت و بەرهەمەکانی بژی، کێ ئەتوانێ  لەدەرەوەی دەوڵەتی نیشتیمانی  و رۆشنبیری گەردوونی بژی، ئەمانە چوار واقیعی گەردوونین، بەشی پێشکەوتووی ئەمڕۆ لە دنیا ئەو وافعە گەردونییان بەدیهێناوە، ئەمەش نەک بە تەنها ئەوروپا و ئەمریکا بەڵکو یابان و هیندستانیش هەمان پیشکەوتنیان بەدیهێناوە، هیندستان توانیویەتی بەرگری لە سیستمی دیموکراسی و عەلمانی بکات سەرەرای بوونی ژمارەیەکی زۆر لە مەزهەب و ئایین و زمان و کەلتووری جیاواز.