لیخ ڤالیسا شەڕى ئێمە بۆ دەربازبوون لە شیوعییەت …..

 لیخ ڤالیسا "شەڕى ئێمە بۆ دەربازبوون لە شیوعییەت سەركەوتنێكى جیهانى بوو"
  وەرگێڕانى لە عەرەبیەوە: جەمال پیرە
 
 لیخ ڤالیساى سیاسەتمەدارى گەورەى پۆڵەندى ژیانێكى پڕ لە ئەزموونى بردۆتەسەر هەر لە كرێكارێكى سادەى كارەباوە بگرە تا سەرۆكایەتیكردنى بزوتنەوەى هاریكارى كرێكارى كە بوو بە پێشەنگى رزگاربوونى ئەو وڵاتە لە دەست شیوعییەتدا ، تا بە "پاككەرەوەى مینى كۆمۆنیستى ئەوروپاى"ى ناوزەد كرا. ڤالیسا لە شارى جیدانسكى پۆڵەندا لە رۆژى 29ى سێپتێمبەرى ساڵى 1943 لە خێزانێكى جوتیاردا لەدایكبووە، لە هەڕەتى لاوێتیدا لەسەر كەنارى دەریاى بەڵتیك لەبوارى دروستكردنى كەشتى گەورەدا كاریكردووە، ڤالیسا كە لە حەفتاكانى سەدەى رابردوودا بەچاوى خۆى دەیبینى دەوڵەتى كۆمۆنیستى خۆپیشاندانى كرێكارانى سەركوت دەكرد، توشى واقوڕمان بوو، بۆیە پەیوەندى بە گروپێكى ئۆپۆزیسیۆنى بچوكەوە كردو چووە پاڵ مانگرتنە كرێكارییەكان كە لەمانگى ئابى ساڵى 1980 لە گۆڕەپانى لینین بۆ دروستكردنى كەشتى لە شارى جیدانسك رێكخرا، ئەگەرچى ئەو لەوكاتەدا لەكارەكەى خۆیدا دەركرابوو.
 ڤالیسا لەوكاتەدا كە تەمەنى 37 ساڵ بوو توانى لە رێگەى كەسایەتىو تواناى وتاردانى خۆیەوە رێبەرایەتى ئەو مانگرتنانە بكاتو لەوێوە داواكاریەكانى بزوتنەوەى كرێكاران لە تەنها لابردنى كرێوە فراوانتر بكات بەرەو ئاسۆى سیاسى دوورترو دامەزراندنى سەندیكاى كرێكارى ئازاد.
 
 لێرەوە بۆ یەكەمجار دەوڵەتى كۆمۆنیستى لە مێژووى خۆیدا لە پۆڵەندا ملكەچى ئەو داواكارییە بوو، بزوتنەوەیەكى نوێى كرێكارى لە ژێر ناوى" سۆلیدار نۆسك" یان"هاریكاریى" دروستبوو، كە دواجار ژمارەى ئەندامەكانى ئەو رێكخراوە گەیشتە 10 ملیۆن كەسو ڤالیساش بەبىَ ركابەر بوو بە رێبەرىى ئەو رێكخراوە،
 ئەو بزوتنەوەیە كەوتە ململانێیەكى درێژخایەن لەگەڵ دەوڵەتدا كە تیایدا 16 مانگى خایاند، لەوكاتەدا پۆڵەندا لە ژێر هەڕەشەى هەڵكوتانى سەربازیى بوو لەلایەن یەكێتى سۆڤیەتەوە، ئەو رووبەڕوبونەوەیە بە راگەیاندنى ئەحكامى عورفیو دەستگیركردنى ڤالیساوە كۆتایى پێهات، دواى 11 مانگ مانەوە لە زیندان ئازادكراو نەتوانرا دەست بەسەر بزوتنەوەى"هاریكاریى"دا بگیرێتو ڤالیساش وەك سیمبۆڵى ئەو رێكخراوە مایەوەو لەساڵى 1983 بەهاوكارى یۆحەنا پۆڵسى دووەمى پاپاى ڤاتیكانو وڵاتە یەكگرتووەكان خەڵاتى نۆبڵى ئاشتى پێبەخشرا، ئەو لەگەڵ هاوكارانی خۆیدا توانى بە نهێنى سەركردایەتى "هاریكاریى" بكاتو پارێزگاریى لە مانەوەى رۆحى بەرەنگاریى بكات تا دەسەڵاتگرتنەدەستى میخایل گۆرباتشۆف لە كرملیندا كە ئەم گۆڕانە هیوایەكى تازەى دا بە ڤالیسا.
 لەساڵى 1988دا جارێكى تر مانگرتنەكان لەگۆڕەپانى لینین بۆ دروستكردنى كەشتى لە شارى جیدانسك دەستیانپێكردەوەوڤاڵیساش سەرلەنوىَ پەیوەندیى بەو مانگرتنە كردەوە، كە دواتر سەركردایەتى كۆمۆنیستى لەو وڵاتە ناچاربوو لە ساڵى 1989 لەگەڵ "هاریكاریى"دا بكەوێتە دانوستانو لەوكاتەوە لەسەر ئەنجامدانى هەڵبژاردنێك رێككەوتن كە دواتر هەڵبژاردنێكى "نیمچە نەزیهى"لێدەرچوو، بەهۆیەوە بۆ یەكەمجار لەماوەى 40 ساڵدا سەرۆك كۆمارێكى ناكۆمۆنیست دەسەڵاتى ئەو وڵاتەى گرتەدەست كە ڤاڵیسا بوو.
 چاڵاكییە سیاسییەكانى ڤالیسا لەو خاڵەدا كۆتایى پێنەهات بەڵكو هەر زوو هەڵمەتێكى كردە سەر سەركردەكانى حیزبەكەى خۆى بەوەى كە هەستى كرد ئەوان بەهاوكاریى لەگەڵ كۆنە شیوعییەكاندا دەوڵەت بەڕێوەدەبەن.
 
 شێوازى كاركردنى ڤاڵیسا بە شێوازێكى راشكاوانە ناوزەد دەكراو تیایدا وتارى ئاگرینى پێشكەش دەكرد كە ئەمە بوو بە هۆى ئەوەى هەندىَ كەس بگەنە ئەو بڕوایەى بڵێن ڤاڵیسا شایستەى ئەو پۆستە نییە، كە دواجار لە جیاوازییەكى مێژووییدا لەبەرامبەر ئەلیكساندەر كۆزانسكى كۆنە شیوعیدا شكستى هێناو لەگەڵ هاوسەرو حەوت منداڵەكەیدا گەڕایەوە بۆ لادێیەكەى خۆىو، لە تەمەنى پەنجاوچوار ساڵیدا ڤاڵیسا بزوتنەوەیەیەكى تایبەتى خۆى راگەیاندو چاڵاكییەكانى بە ئاراستەى كۆمەڵى مەدەنى دەستپێكردو تاكو ئێستاش ڤاڵیسا وەك چاودێرێكى سیاسیى لە وڵاتەكەى خۆیدا ماوەتەوەو هەمیشە بانگەشەى دیموكراسى دەكاتو هەروەك هیواى گەورەى یەكێتى ئەوروپاى خستۆتە ژێر پرسیارەوە.
 هۆكارى سەردانەكەتان بۆ میسر چى بوو؟ ئایا تێڕوانینى تۆ سەبارەت بە پەیوەندییەكانى میسرو پۆڵەندا چۆنە؟
 هاتنم بۆ میسر لەسەر داواى رێكخراوى لاوە سەركردەكانەوە بووە تاكو وموحازەرەیەك لە كۆنگرەكەیاندا پێشكەش بكەم، ئەو رێكخراوە كە خاوەنى 12 هەزار ئەندامە لەسەرتاسەرى جیهانداو لەپێناو ئاشتیدا كاردەكات، لەم كۆنگرەیەدا خاتوو مارى رۆبنسنى سەرۆكى پێشووى ئێرلەنداو چەندین كەسایەتى تر قسەیانكرد، منیش وەك سیاسەتمەدارێك بەو پێیەى كەسەركردایەتى شۆڕشى وڵاتەكەمم كردوەو دەرگاى ئازادكردنى ئەڵمانیاى رۆژهەڵاتم كردەوەو بووم بە هۆكارى ئەوەى كە بەبىَ خوێنڕشتن هەردوو ئەڵمانیا یەكبگرنەوە، شانازى بەو كارانەى خۆم دەكەم بەتاسەوە چاودێریكردنى گەشەو گۆڕانكاریەكانى وڵاتە جیاجیاكانى جیهان دەكەم كە میسریش یەكێكە لەو وڵاتانە. 
 تێڕوانینتان چۆنە سەبارەت بە رۆڵى كۆمەڵى مەدەنىو سەندیكا كرێكارییەكان لە بەدیهێنانى دیموكراسیدا؟
 وایدەبینم كە دەبىَ بەپێى خۆى سەیرى بارودۆخى وڵاتەكان بكرێت، بۆ ئەوەى حوكمى نادروست نەدەین، بە بڕواى من سەبارەت بە مەسەلەى دیموكراسییەت سىَ میحوەرى سەرەكى هەن: 1- هەبوونى مافێك كە رێگە بە هاوڵاتیان بدات مومارەسەى دیموكراسى بكەن. 2-شێوازەكانى مومارەسەى هاوڵاتیان لە دیموكراسیدا 3- مەسەلەى موڵكدارێتى و كاریگەرى بەسەر دیموكراسییەوە، ئەو مەسەلەیە پێویستى بە هاریكاریى هەیە لەسەر هەموو ئاستەكانو بیرهێنانەوەى بۆچونو تاوتوێكردنەكانیش، هەروەها هاندانى هاوڕێیان لە گەیشتن بە وەى كە پێویستە لەهەموو حاڵەتێكدا كارى خۆى بكات، بزوتنەوەى هاریكاریى لەسەر ئەو بیرۆكەیە دروست بوو كە دەڵىَ پێویستە كۆمەڵگا خۆى رێكبخاتەوە، دواتر چووە نێو شەڕى بەرەنگاربوونەوەى ئەو پاڵەپەستۆیەى كە لەسەرەوە ئەنجامدەدرێت، تا ئەو كاتەى كە لەدەستى دەرباز دەبێت.
 بە بڕواى تۆ گرنگترین دەسكەوتە سیاسییەكانت چین؟
 من بەچەندین رووداوى مێژووی بەیەكەو گرێدراودا بەشداریمكردووە، ناتوانم هیچ دەستكەوتێك بەبىَ دەسكەوتەكانى تر هەڵبژێرم، هەروەك كە ئێستاش لەكارەكەمدا بەردەوامم. بزوتنەوەى هاریكاریى لە پۆڵەندا دەسكەوتى گەورەى بەدەستهێنا، ئەمەش هەنگاو بە هەنگاو، لەدەست شیوعییەتدا رزگارمان بوو، بزوتنەوەى ئازادیخوازیمان راگەیاندو  سیستمى بازاڕمان پەیڕەوكردو ئابوریمان ئازاد كرد، دواتر  پۆڵەندا چووە ناو یەكێتى ئەوروپا، بارودۆخەكان لە پۆڵەندا زۆر چاكتر بووەو گەلى پۆڵەنداش ئایندەیەكى باشترى دەبێت.
 
 راتان بەرامبەر بە جیهان چییە لەدواى ئەوەى بڵۆكى كۆمۆنیستى نەماو دیوارى بەرلین روخا؟
 من پێموایە شەڕى ئێمە بۆ دەربازبوون لەدەست شیوعییەت سەركەوتنێكى جیهانى بوو، رژێمى كۆمۆنیستى دەیەویست ململانىَ لەگەڵ خۆرئاواو توەواوى جیهاندا بكات، وێڕاى ئەوەى كە بارودۆخى نێودەوڵەتى لە ئێستادا باشتر نەبووە، بەڵام هەڵێك هەیە بۆ رەخساندنى پەیوەندى برایانەو پەرەپێدانى هاریكاریى، بۆ نموونە دەكرىَ میسر بەبىَ ترس لە شیوعییەت پەیوەندییەكانى خۆى لەگەڵ پۆڵەندا پتەوتر بكات، لەمیانى كاركردنى خۆمدا لە بوارى كۆمەڵى مەدەنیدا سەردانى وڵاتە جیاجیاكانى جیهان دەكەمو لە نزیكەوە چاودێرى ئومێدى گەلان دەكەمو دیدگاى ئەوان سەبارەت بە جیهانى ئەمڕۆ دەخوێنمەوە، بێگومان لەو سەردانەشمدا بۆ میسر چاودێرى گۆڕانو گەشەو چۆنیەتى كاركردنى ئەو وڵاتە دەكەم.
 راتان بەرامبەر بە گڵۆباڵیزم چییە؟
 من لەگەڵ گلۆبالیزمدام، بەڵام پێموایە پێویستیمان بە وەڵامى چەندین پرسیار دەبێت سەبارەت بە بنەماكان كە جیهانیان لەسەر بونیادنراوە، چۆن دەمانەوێت جیهانگیری بەكاربێنین؟ بۆ نموونە خۆرئاوا دەڵێت پێویستە كۆمەڵگەاى نێودەوڵەتى لەسەر بنەماى ئازادییەوە بێتەئاراوە، بەڵام من دەڵێم پێەیستیمان بە بەهاكان هەیە، رێزگرتن لە ئایینەكانو بایەخدان بە رۆحانیەتو شەفافیەتمان پێویستە، پێویستە كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى لەسەر ینەماى بەهاكان دروستبێت، ئەگەرنا بەرەو جیهانێكى ئاڵۆز دەگۆڕێت.
 بارودۆخى ئێستاى پۆڵەندا چۆت هەڵدەسەنگێنیت؟و پەیوەندیان بە حیزبى دەسەڵاتدارەوە چۆنە؟و ئایا هیچ كاریگەرییەكت بەسەر دروستكردنى بڕیارى ئەو وڵاتە هەیە؟
 من بەدواى كاریگەرییدا ناگەڕێمو پێویستیشم پێى نییە، هیواى زۆریشم بە دۆناڵد تۆسكى سەرۆك وەزیرانى ئێستاى پۆڵەندا هەیە، بەڵام دیموكراسى لەو وڵاتە بەگەست چەندین گرفتى گەوروە دەناڵێنێت، من داوام لە پۆڵەندیەكان ئەوەی هاوكار بن پاشات هەر هاوكار بن، پێشتر لەسەردەمى رژێمى كۆمۆنیستیدا بەرهەمەكانمان بەرەو یەكێتى سۆڤیەت دەچوو، بەڵام ئێستا ئەو بازاڕەمان لەدەستچوو، بۆیە هەوڵدەدەین قەرەبوى هەموو ئەو شتانە بكەینەوە كە لەدەستمان چووە، ئێستا بەرەو باشتر ئەڕۆین.
 *راتان چییە بەرامبەر بە ئایندەى ئاشتى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست لە ژێر رۆشنایى هەوڵە نێودەوڵەتییە لەئاراكاندا؟
 
 ئەو بابەتە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەى بە جیددى لێیبكۆڵرێتەوە، دەكرىَ ئاشتى بێتەدىو دواتر بەرهەڵستى بكرێتەوە،، بەڵام نیازپاكی سەرجەم لایەنەكانمان پێویستە، پرسیارەكە لێرەدایە ئایا ئیسرائیل ئاشتى دەوێت؟ ئایا ئەمریكا ئاشتى دەوێت؟ ئایا عەرەب ئاشتى دەوێت؟ ئەگەرهاتوو هیچ چارەسەرییەك لاى ئەمریكاو ئیسرائیلو عەرەبەوە بەدینەكرا، ئەوا دەمانەوێت دواچارەسەر لەچوارچێوەى نێودەوڵەتیدا بێتەدى.
 پۆڵەندا بە رەسمى بڕیاریداوە لەماوەى ساڵى 2008دا لە عێراق بكشێتەوە، بۆچى بەشدارى لە شەڕەدا كرد؟
 ئەگەر لەوكاتەدا سەرۆك كۆمار بوومایە بێگومان بیرۆكەى بەشداریكردن لەو شەڕەم رەتدەكردەوە، لەدواى 11ى سێپتێمبەر لە پاڵ وڵاتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا وەستام چونكە پێموابوو ئەوە كارێكى تیرۆریستى بوو روویدا، لەوبڕوایەدابووم كە ئەنجامدەرانى ئەو كارە لە رووى عەقلیەوە دواكەوتوونو جارێكى تریش رەنگە لە مۆسكۆ بدەن، دواى ئەنجامدانى ئەو كردەیەى شانۆگەرى داربۆفكا- كە ئەویش بە بیانوى مەسەلەى چیچان بوو یان هەر مەسەلەیەكى تر.
 لەدواى داگیركردنى ئەفغانستان، پێویست بوو رێككەوتنێكمان لەگەڵ وڵاتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا ئیمزا بكردایە، تا رێگەمان لە ئەمریكا بكرتایە بۆ ئەوەى نەچێـە ناو عێراق، ئەمریكا متمانەى كۆمەڵگاى نێودەوڵەتى لەدەستداوەو بۆیە ئەوەى كە لە عێراقدا روودەات ئەوەیە كە روودەدات.
 راتان بەرامبەر پەویەندیكردنى پۆڵەندا بە پەیمماننامەى ئەتلەنتى لە ئەفغانستان چییە؟
 ئێمە لەدواى شەڕى دووەمى جیهانەو شارەزاییەكى زۆرمان لە شەڕ هەیە، بۆیە بڕیارماندا لەگەڵ وڵاتە یەكگرتووەكان بین، چونكە شەڕى جیهانى سێیەممان نەدەویست، كەچى ئێستا رووبەڕووى گرفت دەبینەوە، پێمانوابوو ئەمریكا لە چارەسەركردنى كێشەكاندا سەركەوتوو دەبێت، بەڵام ئەمە رووینەدا.
 ئایا هەست بە رەزامەندى دەكەیت لە دەسكەوتوە سیاسییەكانتدا؟
 من خۆشحاڵم بەبەشداریكردنم لەو رووداوانەى كە لەماوەى ژیانمدا بتێپەڕین، هەست بە رەزامەندى دەكەم،چونكە لەپێناو بەهاى پەیوەست بە مرۆڤەوە تێكۆشاوم، ئەمەش لەبەر ئەوەى كە بۆ هەر مرۆڤێك لەژیاندا رووبەڕوى هەلى خۆى دەبێتەوە، پۆڵەندا رێك دەكەوێتە نێوان روسیاو ئەڵمانیا، بۆ ماوەى 120 ساڵ داگیركرابوو، ستالین كە جیهانى سەركوتكردو شیوعییەتى بەسەر پۆڵەندییەكاندا سەپاند.
 پۆڵەندا پەنجا ساڵ لە پێناو دەربازبوون لەدەست شیوعییەتدا خەباتیكرد، لە چلو پەنجاكانى سەدەى رابردوودا بۆ ئەو مەسەلەیە جەنگا، هەروەك لە ساڵانى شەستو حەفتاكاندا لە رێگەى مانگرتنەوە دژ بە حكومەت وەستاوەتەوە، لەدەست شیوعییەتدا بێزار بووبووینو لێى پڕپووین، ژیانى ئاساییمان دەویست، ئەو كاتانەى كە دژ بە رژێمى شیوعیەتدا خەباتم دەكردو هەوڵى كوشتنم دراوە، ئەو گۆڕانكارییانەى كە لە پۆڵەندادا روویاندا هانى گۆرباتشۆفیاندا بیر لە سیاسیەتى چاكسازىو كرانەوە بكاتەوە، نەوەى ئێمە لەكۆتایى هێناى سەردەمى روبەڕوبوونەوەو شەڕدا سەركەوتوبوو، كە بووە هۆى رەخساندنى هەلێكى گەورە بۆ هێنانەدى سەقامگیریىو هاریكارى ئەوروپىو یەكگرتنەوەى ئەڵمانیا.
 
 مجلە السیاسە الدولیە-عدد173-تموز2008