عەلمانیەت و فۆبیا ؟! …. ئاسۆعەبدوللەتیف
( إِنَّ الله ێنێُرُ الدُوَّل الكافرَە إِژا كانَ عادِلە وَلا ینێر الدُوَّل المسلمَە إِژا كانَت ڤالِمە‘ )
(إبنُ التیمێە )
بەو وتەیەی ئیبن تەیمیەی زانای بەناوبانگی ئیسلامی دەستم پێكرد تا بە خوێنەر بڵێم كە خوای گەورە هەرگیز عەبدو سەرۆكەكانی دەوڵەت سەرناخات هەر لەبەر ئەوەی كە هەزاران هەزار قورئان و فەرمودەو تەفسیر چاپ ئەكەن و بە هەزارانیش مزگەوت دروست ئەكەن و سەدان رێكخراوەی توندرەوی ئاینیش ئینتاج ئەكەن، كەچی ووڵاتەكانیان لێوان لێوە لە ناعەدالەتی، بەڵكو دەشێت خوای گەورە ئەو ووڵاتانە سەر بخات و دەست بە باڵیانەوە بگرێت كە كافرو دوور لە خوان، لێ دادگەرو مرۆڤدۆستن و رێز لە هەموو بەهایەك ئەگرن بە مزگەوت و منارەو موسوڵمانانیشەوە، كەواتە لای خوای گەورە مرۆڤ باڵادەست و رێزلێگیراوەو بە جوانترین شێوە خوڵقاندویەتی و پێویستە رێز لە هەڵس و كەوت و بیركردنەوەكانی بگیرێت و ئازادی بۆ دەستەبەر بكرێت ( لا إكراهَ فی الدَّینُ ) ئەگەرچی رێگای دیكەش هەڵبژێرێت لەو دوو رێگەی خوای گەورە دایناوە بۆ مرۆڤەكان و روون و ئاشكرایە لایان (قَدُ تَبیَّن الرُشدُ مِنَ الغیّ) بۆیە گرنگە دەوڵەتانی ئیسلامی و ئەوانەی كە پێشێلی سەروەریەكانی مرۆڤ ئەكەن و دەعوەش بۆ ئیسلام ئەكەن دادگەرو دیموكرات بن، هەر ئەوە مەرج نییە كە فۆبیایەك بە دەوری خۆیان دروست بكەن و عەلمانیەت بكەن بە مۆدێلێكی غەربی و لە تاقێكدا وەك حەرام و دراوێكی ئیلحادی مامەڵەی بكەن، لەكاتێكدا دەیان زاناو عەللامەی موسوڵمان و موفتی و هەزاران جالیەی ئیسلامی لە ژێر چادری دەوڵەتانی عەلمانیدا دێن و دەچن و مومارەسەی كاری رێكخراوەی و ژیانی ئاسایی خۆیان ئەكەن، بە بروای من عیلمانیەت ئەو فۆبیاو ترسە نیە كە جیهانی ئیسلامی تەماشای ئەكەن و كردویانەتە جێگای رارایی و ترس و وەك وەهمێكی گەورە لێی ئەروانن، هەمیشە دونیای ئیسلامی و جیهانی عەرەبی بۆ پارێزگاری لەو شوناسە نەتەوەییە شۆڤێنیەی خۆیان پەنا دەبەنە بەر سیاسەتی نەفرینكردن و ناشیرینكردنی ئەوی دیكە، ئەم فۆرمە لە ئیشكردنی عەرەب كە لەناو دەمارو كولتورو خوێنیاندا ئەگەرێ و بەردەوامیش تیۆریزەی ئەكەن كاریگەری لەسەر ئێمەی كوردو گەلانی دیكەی نیشتیمانی عەرەبیش دروستكردوە بە جۆرێك ئەو ململانێیەی كە عەرەب بە درێژایی سەدەی رابردوو هەیانبووە لەگەڵ ئینگلیزو ئیسرائیلدا ئێستا بە جۆرێكی دیكە بەرهەم دەهێنرێتەوە لە عیراقدا، ئەمەش لە دەرەنجامی ئەوەیە كە تا ئێستا پێناسەی چەمك و كۆنسێبتەكان روون نین لامان و بە شێوە عەشوائیەكەی فكرو فەلسەفەو چەمكە سیاسی و ئاینیەكان شیكارو شرۆڤە ئەكەین، خودی عیلمانیەت بە دیوێكدا ئەكتیڤكردنەوەی ئاینە لە دۆخە رۆحانی و سادەكەی خۆیدا وەك چۆن مەولانای رۆمی و شێخانی تەریقەت و جونەیهی بەغدادی نیگایان ئەكرد، ئاین سادەیە وەك رێورەسم و شەعیرەو دیوە رۆحانی و عبودیەكان بە شێوە ئینسانیەكەی، ئاوەهاش رەنگە عیلمانیەت كە بەرهەمی عەقلانیەتی مرۆڤە سادەبێت چونكە بەرهەمی بیرو هزری مرۆڤەكانە، دین یا ئاین بەتایبەتی ئیسلام میكانیزم نییە ئەوەندەی فەلسەفەیەكە بۆ رێكخستنی كاروبارەكانی دونیاو ئاخیرەت و بینینی ژیان بە شێوەیەكی عبودی بە خوداوەندەوە، لێ عیلمانیەت ئەوەندەی میكانیزمە ئەوەندە فیكر نییە و بۆ لە خاچدانی ئاین و كتێبە سەماویەكانیش نەهاتۆتە بوون وهەرگیز عیلمانیەت نایەوێت بێتە هەڵگری ئەم پێناسەو چەمكەو ئەگەر كەسێكیش یان گروپێ بیەوێت لە عیلمانیەتەوە دژایەتی دین بكات ئەوە بە هەڵەدا چووەو دژایەتی خودی پرەنسیپەكانی عیلمانیەتی كردووە، فۆبیا لە عیلمانیەت لە راستیدا فۆبیای شۆڤێنیەتی عەرەبە لە مەترسی بۆسەر شوناسە نەتەوایەتیەكەی خۆی كە عەرەبە نەك ئیسلام، بەڵام ئایا تاچەندێ ئێمە ئەتوانین كۆنسێبتی عەلمانیەت جێبەجێ بكەین وەك خۆی؟ تا چەند ئەتوانین وەك رۆژئاوا بیربكەینەوە لە ناو چەمكە مرۆییەكاندا؟ كۆمەڵگاكانی وان بە تەواوی وەزیفەی ئاین و دەوڵەتیان جیاكردۆتەوەو كۆمەڵگاكانی مەش پڕە لە خورافەو مەزهەبگەری و وەزیفەكانیش بە ئاستەم جیائەكرێنەوە لە یەكدی وەك نمونەی كۆمەڵگای عیراقی، نوسەری لیبراڵ "ئینگمار كارلسۆن" بە روونی پەنجە ئەخاتە سەر ئەم باسەو ئەڵێ" لە راستیدا عەلمانیەكان و نوێخوازە ئیسلامیەكان لە خاڵێكی گەوهەریدا یەك دەگرنەوە ئەویش ئەوەیە كە گەل و نوێنەرایەتی گەل بە سەرچاوەی دەسەڵات و خاوەن مافی یاسادانان دەزانن، وە لە خاڵێكدا جیاوازن ئەویش ئەوەیە نوێخوازەكان پێ لەسەر مانەوەیان لە چوارچێوەی قورئان و سوننەت دادەگرن، واتە پابەند بوونیانە بە رۆحی ئیسلامەوە، لە كاتێكدا عەلمانیەكان بە پێویستی ئەزانن رەهەندەكانی ئایدۆلۆجیەتی دەوڵەت فراوانتر بكرێت تا ئیمانداران و نا ئیمانداران لە خۆ بگرێت"(1) ئەم دیدەی ئینگمار دەشێت وەك دیدی كەسێكی عەلمانی سودی لێوەرگیرێت و جیهانی ئیسلامی و نوسەرانی ئیسلامی بیقۆزنەوە بۆ باس و خواسێكی فەلسەفی و مەعریفی نەك بیدەنە بەر نەشتەری سرینەوە، گرنگە تێگەشتن بكرێتە كۆڵەگەیەكی پتەو بۆ ئەوەی دیدە جیاوازەكان نزیك بكرێنەوە لە یەكدی و بە هەڵەدا بردنی چەمكەكان دروست نەبن، وەك چۆن بە درێژایی مێژوو ئەو بەهەڵەدا بردن و خراپ بەكارهێنانەی زمان و چەمك و زاراوەكان وای كردووە كە ئاستی تێگەیشتن لە نێوان ئەم دوو رەوتەدا لە ئاستێكی زۆر نزمدابێت، بۆ وێنە لەعیراقی میزۆپۆتامیاو سۆمەریە كۆنەكان گروپێكی ئیتنی لادینی شك نابرێت كە بتوانێت سكولاریزمانە رەفتار بكات و بەتەواوەتی بەرگی ئاینیانە لەخۆی دابماڵێت، ئیدی سەرجەم تیۆری و بانگەشەكاریەكان بۆ عەلمانیەت و دیموكراسیەت و كۆمەڵگای لیبرالیزم جگە لە سیاسەتی بەرێكردنی قۆناغ چیدیكە نیەو نەبووە، سەرجەمی گروپە ئیتنیەكانی ووڵاتی ئێمە ئەوەی كە نوسراوە لە مێژوودا ئاینداران و تەریقەتخوازان و تەكیەناسان و خەڵكانی ناو مەعبەدو كەنیسەو مزگەوتەكان بوون، ئەگەرچی سەردێكی مێژوویی هەیە كە باس لە پێش فتوحاتی ئیسلامی ئەكات گوایە خەڵكانێك هەبوون كە بە كافر ناویان دەركردوەوهەڵگری هیچ بیرو باوەر وتێزێكی ئاینی نەبوون بۆیە كوژراون ئەمە جگە لە موبەریرێك بۆ كوشت و كوشتار و دەعوەیەكی كوێرانە هیچی دیكە نەبوە، بۆیە بە فەتوای پیاوە ئاینیەكان قیتال و جیهادو غەزایان لە دژكراوەوماڵ و سەروەتیان كراوەتە غەنیمەو بەتاڵان براوە و پاش كوشتنیشیان شوێنگۆڕەكەیان رەجم و بەردەباران كردون كە بەگۆرە جولەكەوغەیرەدین وزندیق ناویان بردوون و گۆرە سەحابیەكانیش بە سەجەرەو بەرەباب و ساداتی ئەولیاو پێغەمبەران داناوەومەزارگەكانیان بە پەرۆی ئاڵ و واڵا ئاوەدان كردۆتەوە بۆ شوێنی خورافەومناڵبون و پشت ئێشەوشەلەل و خەمۆكێ و وەك بڵێی خەڵكێك نەبێت ئێستا بپرسێت ئەوانە بەتیغ و شمشێری (كێ) كوژراون؟ بۆیە ئەم مێژووە لە ئێستادا كە خراپ تەفسیر ئەكرێت و خراپیش نوسراوەتەوە كاریگەریەكی نەرێنی دروستكردووە لەسەر پەیوەندی ئیسلام و عەلمانیەت و هەردوو جیهانی رۆژهەڵات و رۆژ ئاوا كە بەجۆرێك لە هەردوولاوە ترس و خەوفیان بەدەوری یەكتریدا دروستكردووە ئەمەش بێگومان ئاستی تێگەشتنەكان لەسەر هەردولا ئاڵۆزتر ئەكات " گرفتی گەورە لەو ترس و دڵە راوكێیەدایە كە بۆتە هۆكارێكی كاریگەر لە بەردەم كەم بوونەوەی ئامادەباشی بۆ گفتوگۆ لە نێوان هەردولا بەتایبەت چ لە خۆرهەڵات و چ لە خۆر ئاوا كەسانێك هەن كە ناخوازن ئەو گفتوگۆیانە بە ئاكام بگات بۆپڕكردنەوەی ئەو كەلەبەرەی لە نێوان هەردولادا هەیە، بۆیە پێویستە لەو قۆناغەی ئێستادا خۆرئاوا لە لێكدانەوەی وەهمی بۆ ترس و مەترسی ئیسلام خۆی بەدوور بگرێت، هەروەك لەسەر لایەنەكەی دیكەش پێویستە خۆی لە مەسەلەی تیۆری پیلانگێری بە دوور بگرێت"(2)
ئەمەش لە پێناو دیالۆگێكی شارستانی بۆ ئەوەی كە بە شێوە مەعریفی و ژیاریەكەی چەمكەكان شرۆڤە بكرێن و تەحریفكاریان تێدا نەكرێت، بۆ تێگەشتن لەم دۆخە بە دیوێكدا دەبێ توێژینەوە لە (كێ)ی نەناسراودەتوانێت كۆمەكمان بكات كە ( بكەر) ێكی ناسراو كەشف بكەین كە هەڵگری شوناسی ئێمە نیەو ئەبێت بتوانین لەنهێنی ئەو شەهادەت و وەفات و جیهادانە تێبگەین كە لە گۆرەپانەكانی ئێمەدا كراون و تاوەكو ئەمە نەكەین ناتوانین فەزای مەدەنیانەی عیلمانی چێ بكەین، بە مانایەكی سادەتر دەبێ رێگاكان تەواو ئاشكرا بكرێت لە نێوان هەڵگرانی بیروباوەری لیبرالیزم و عەلمانیەت و رێگای بیروباوەری مەزهەبی و دینی بۆ كۆمەڵگایەكی تەقلیدی و سێنترالیزمی ئیسلامی كە ئێستا لە عیراقدا كاری بۆ ئەكرێت، چونكە عیلمانیەت و بنیادنانی كۆمەڵگای مۆدێرن پێویستی بە كاراكتەری راستەقینەی خۆی هەیە كە دوور بێت لە خورافەوترادیسیۆنی ئاینی وەك چۆن دەعوەكردن بۆ رابونی ئیسلامی كەسی داعی و عەلامەو زاناو فوقەهای خۆی ئەوێت نەك درۆزن و پۆست خۆشەویست و دونیاویست ئاواش عیلمانیەت كاراكتەری راستینەی خۆی دەوێت بەڵام نە عیلمانیەت و نە ئیسلامیزم لەم ووڵاتە شەرقیانەی وەك خۆماندا نەیانتوانیوە كاراكتەری خۆیان دروست بكەن بۆ شەرعیەت و مانەوە ئەوەندەی لەبری ئەم كاراكتەرانە هاتوون كادری نادامەزراوی سیاسی و رقلەدڵیان بەرهەمهێناوە و یاویانە بە سەروگوێلاكی یەكدیداو دواتریش ناویان ناوە ململانێی ئیسلام و عیلمانیەت، خەڵكێك هەیە دژی عیلمانیەتە بەس بێ بەرنامەو بێ فكرو لەو ئاوەش ئەخواتەوە كە هێزی عیلمانی بەرهەمی دێنێ، یان ناكرێت مرۆڤێكی سەر بەرماڵ بیت و مانیفێستی كرێكاری بخوێنیت و نەشیدی سۆسیالیزم بڵێیتەوەو بانگەشەی عیلمانیەت بكەیت،كە لەم ووڵاتانەی ئێمەدا هەموو ئەم چەمكانە لە مرۆڤێكدا ئەبینی، پەتای كوشندەی تاكی عیراقی بەكوردیشەوە ئەوەیە تاوەكو ئێستا شوناسی راستەقینەی خۆی نازانێ هێزی ئیسلامی و دینی هەیە لە ووڵاتی ئێمەدا كە دروشمی دیموكراسیەتی بەرزكردۆتەوەوكەچی هەولأ بۆ تازەكردنەوەو هێنانەوەی كۆنترین دەسەڵاتی ئاینی ئەدات كە خەلافەتەو لەبەرانبەریشدا هێزەعیلمانیەكان ئیزافەیەكیان نییە جگە لە موجامەلەكردن و قەڵەوكردنی هێزە تەقلیدیەكان نەبێت، كە ئەم خود نەدۆزینەوەیە وا ئەكات تاك نەزانێت بۆ كام سیستمی حوكمرانی هەوڵ بدات و دەستور دارێژێت، نازانرێت ئایا لە عیراقدا مەزهەب و عیلمانیەت لە شەردان؟ چونكە ئێستا هەم مەزهەب ئیشی عیلمانیەت و هەم عیلمانیەتیش ئیشی مەزهەب ئەكات و كەس نازانێ ئەم دوو رەوتە كامیان كاری خۆیان ئەكەن و بگرە ململانێ لە عیراقدا كورت بۆتەوە لە سوننەوشیعەداو ئەو بڕە كەمە كوردیشی تێدانەماوە، كەواتە مەترسیەكی گەورەیە نەزانین كێ حاكمی عیراقە؟ ئەگەر ئەمرۆ هێزێكی پێشرەوی دیموكراسی بەعەقڵیەتی ئۆپۆزسیۆنگەراوە بیەوێت بەرەیەك یان جوڵەیەكی عەلمانی دروست بكات لەشێوەی گۆرانكاری رادیكاڵیدا ئەوا بەدڵنیاییەوە ئەبێت یەكەم كار توێژینەوەی مەیدانی وئەكادیمی بكات تا رەوت و گروپەكان جیابكاتەوە لە یەكتری و خەڵك بزانرێ بەراست كێ عیلمانیەو كێش مەزهەبی و دینی؟ دووەم ئەو دیوارە كۆنانە ببرێت و بچێتە ژورو دودەرو تاقە كۆنەكان و لە سەری سەرەوە بۆ خوارەوە ئەم گۆرانە بكات و زۆر بە هۆشیاریشەوە مامەڵە لەگەلأ دۆخەكەدا بكات نەبا پەتی عەسەبیەتی هەندێ جوڵانەوەی ئاینی بخرۆشێنێ و بەشتێكی سەیرو سەمەرە ناوی بەرن، بێگومان ئەمەش ئەوەندە قورسە پێویستی بە زەمینەی دیموكراسی و كەسایەتی مۆدرێن و عەقلانی ئەبێت كە ترس و فۆبیاكان بۆ یەكتری نەهێڵێ، دواجار هەوڵدان بۆ عەلمەنەكردن و تێگەشتن لە عەلمانیەت پشت بەستن بەزیاد لە دیدگایەكی رۆشن هەیە بەتایبەتی بۆ كۆمەڵگای عیراقی، وەك چۆن د.عەلی وەردی دەڵێ یەكێك لە شاعیرانی جاهیلی لە ستایشی نەتەوەكەی خۆیدا وتویەتی " قوم اژا نبت الربیع لهم .. نبتت عداوتهم مع القبیل" واتە كە بەهار هات لەبەر كەمی خۆراك خێڵەكەم لەبەر كەمی دانەوێڵە بەشەر دێن (3) كەواتە بۆ كۆمەڵگای عیراقیش كە ئەوەتاین لەبەردەم دەیان قەبیلەو قەوم و قوماش و بەردەوام لە بەهاری شەرو ململانێی تائیفی و دینی و سیاسی و مەزهەبیداین، بەبێ تێگەشتنێكی هۆشیارانەی كەسە ئایندارو ئاینخوازەكان و كارەكتەرە راستەقینەكانی ئیسلامی و عەلمانی ناتوانین پێكەوەییەكی پلورالیزمانە دروست بكەین، لەگەڵ خوێندنەوەی هەموو ئەو دۆخانەی كە هاتوونەتە پێش و كۆی ململانێكانی بەرەو تاریكی و توندوتیژی بردووە، دواتر واز هێنان لە خوێندنەوەی توندو دەمارگیرانەو جاهیلانەی كلاسیكی، وازهێنان لە حوكمی پێشوەختە لەسەر جەهالەتی عەلمانیەت و زاراوەگەلی وەك(عجز العقل العلمانیە، العلمانیە منبع الجهل، الاسس الجاهلیە العلمانیە ، الخرافات العلمانیە) كە نوسەری كوەیتی عیدالدویهیس لە كتێبی "ناتەواوی عەقلی عەلمانی"(4) بە تێكەڵییەكی زۆرەوە باسی ئەكات یان توێژینەوەكەی دوكتۆر عەبدولعەزیز مستەفا كامیل بە ناوی (العلمانیە إمبراگوریە النفاق) كە زۆر نالۆژیكیانە باس لەو پەیوەندیەی ئیسلام و عیلمانی ئەكەن و ترس و راراییەكانی خۆشیان نەشاردۆتەوە لە دەركەوتنی عەلمانیەت وەك فكرو فەلسەفەیەكی مرۆیی و بگرە تەواو بە دژو ناكۆكی ئەزانن لەگەڵ ئیسلامدا، كە نەك گفتوگۆ بەڵكو رەدیشی ئەكەنەوە و بوار نادەن گفتوگۆكە بگاتە ئاستێكی كەمیش لە تێگەیشتن، بۆیە دونیای ئیسلامی یەكێك لە گەورەترین ئیشكالیەتەكانی ئەوەیە كە بەتەواوی رەدو رەفزی عەلمانیەت ئەكاو نایەت ئارگۆمێنت لەسەر چەمكەكانی بكات و مژاری خۆی لەسەر بكات، بە واتایەكی دیكە ئامادەی دیالۆگ نین، بەو پێیەی كە ئەم كاراكتەرانە ئەوەتان لەناو فەزایەكی ئاینی وەك قورئان و فەرموودەداو ئەم فەزایەش ئیدی تەئویل هەڵناگرێت و لە بابی (پوابت) ە لە كاتێكدا خودی قورئان خۆی بواری ئەوەی رەخساندوە كە تەئویل و شرۆڤە بۆ دەق و تێكستە قورئانیەكان بكرێتەوەو تەنها خۆمان بە تەفسیرەكانەوە مژووڵ نەكەین كە هیچ ئیزافەیەك ناكەن بۆ سەر ژیانی رۆژانەمان، ئەگەر یەك جار ووشەی تەفسیر وەك زاراوە هاتبێ لە قورئاندا ئەوا 19 جار ووشەی تەئویل هاتووەو ئەمەش ئاماژەیەكی قورئانیە بۆ ئەوەی كە حەرام نییە گەر پەنابەرین بۆ چەكی تەئویل و خوێندنەوەی نوێ، كە رەنگە هەندێ تیۆریسەنی ئیسلامی و تەنانەت عەلمانیش ئێستا ئەو بۆچونەیان لا گەڵاڵە بووبێت كە تەنها تەئویلە ئیسلام لەو دۆگم و چەقبەستووە فكریە قوتار ئەكات..
تێبینی.. (ئەم ووتارە بەشێكە لە توێژینەوەیەكی فراوان)
• سەرچاوە
(1) كتێبی ئیسلام و ئەوروپا، پێكەوە ژیان یان روبەروبوونەوە
نوسینی ئینگمار كارلسۆن، وەرگێرانی بورهان عەبدوڵا تۆفیق
(2) هەمان سەرچاوە
(3) كتێبی توێژینەوەیەك دەربارەی سروشتی كۆمەڵی ئێراق
نوسینی د. عەلی وەردی، وەرگێرانی خەبات مەحمود فتاح
(4) عجز العقل العلمانی، عید الدویهس
(5) العلمانیە تحارب الاسلام، عید الدویهس.