رۆژهه‌ڵاتی ناوین .. سه‌رزه‌مینێك بۆ نائومێدبوون له دیموكراسی
دیموكراسی به‌درێژای مێژووی مرۆڤایه‌تی چ وه‌ك پڕه‌نسیپێكی سیاسی بێت یاخود وه‌ك بونیادێكی كولتوری‌و كۆمه‌لایه‌تی، مشتومڕو قسه‌و باسێكی زۆری له‌سه‌ره، به تایبه‌ت له‌دوای هاتنه ئارای سیستمی نوێی جیهانی‌و روخانی بلۆكی سۆسیالیزمدا ئه‌م پرسه به‌ووردی خراوه‌ته به‌ر باس‌و لێكۆلینه‌وه‌ی ستراتیژی، به پله‌ی یه‌كه‌میش له‌لایه‌ن وڵاته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو رۆژئاواوه هه‌وڵده‌درێت زه‌مینه‌یێكی سیاسی‌و كولتوری بۆ فه‌راهام بكرێت، وه‌ك پرۆژه‌یێكی سیاسی بتوانرێت له رۆژهه‌لاتی ناوه‌راستیشدا زه‌مینه سازی بۆبكرێت‌و بخرێته واری پراكتیزه‌كردنه‌وه.
هه‌رچه‌نده هه‌ناردنی دیموكراسی( تصدیر الدیمقراگیه) هه‌روا پرۆسه‌یێكی ئاسان نیه به‌ڵكو رووبه‌رووی چه‌ند ئاسته‌نگێكی سیاسی‌و كولتوری كۆمه‌لایه‌تی ده‌بێته‌وه، چونكه دیموكراسی چ وه‌ك چه‌مك‌و چ وه‌ك زاراوه زاده‌ی كولتورێكی جیاوازه له كولتوری رۆژهه‌ڵاتدا، به‌ڵام له ئه‌نجامی ئه‌و سه‌ركه‌وتنانه‌ی كه دیموكراسی له دونیای ئێستادا به‌ده‌ستی هێناون، وایكردووه كه له سه‌ر ئاستی جه‌ماوه‌ریشدا له زۆربه‌ی ولاتانی رۆژهه‌لاتدا پشتگیری لێبكرێت‌و وه‌ك به‌هایێكی مرۆڤایه‌تی سه‌یری بكرێت تا وه‌ك نه‌ریتێكی رۆژئاواییانه.
پرۆژه‌ی به‌دیموكراسی كردنی ولاتانی رۆژهه‌لاتی ناوین به هه‌ردوو ئاراسته جیاوازه‌كه‌یه‌وه واتا ئاراسته‌ی به دیموكراتیزه‌كردن له رێگای ده‌ستكاریكردنی سیستمه سیاسیه‌كانه‌وه كه به‌زۆری له‌رێی به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازیه‌وه ده‌كرێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له سۆمال‌و عێراق‌و ئه‌فگانستان‌و پێشتریش له چه‌ند ولاتێكی تردا تاقیكرایه‌وه له شێوه‌ی ئه‌ڵمانیاو ژاپان‌و كۆریای باشور، دواتریش كۆسوڤا، سه‌ركه‌وتنێكی باشی به‌ده‌ستهێناوه ئێستا ئه‌م وڵاتانه له وڵاته هه‌ره پێشكه‌وتوو سه‌قامگیره‌كانی جیهانن، به‌ڵام جیاوازیێك هه‌یه له نێوان سه‌رزه‌مینی گه‌شه‌كردنی دیموكراسی له رۆژئاواو رۆژهه‌لاتی ناویندا، ئه‌وه‌یش ئه‌وه‌یه كه سه‌رزه‌مینی سیاسه‌ت له رۆژهه‌لاتدا هه‌میشه سه‌رزه‌مینێكی ئیتنی‌و تائیفی‌و مه‌زهه‌بگه‌ریه به پێچه‌وانه‌ی سه‌رزه‌مینی سیاسه‌ت له ولاتانی رۆژئاوادا كه سه‌رزه‌مینێكه له‌سه‌ر بنه‌مای هاوڵاتیبوون دارێژراوه. ئاراسته‌ی دووه‌م بریتیه له ئاراسته‌ی به دیموكراتیزه‌كردن له ده‌روه‌ی به‌كارهێنانی هیزدا، به تایبه‌ت له‌رێگای ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی به‌شداریكردنی سیاسی‌و دامه‌زراندنی رێكخراوه مه‌دده‌نیه‌كان‌و ره‌خساندنی هه‌لی كار‌و بونیاتنانی توانا مرۆییه‌كان، كه به پله‌ی یه‌ك به‌رزبووه‌نه‌وه‌ی ئاستی ئابوری رۆلێكی گرنگ ده‌گێرێت له‌م پرۆژه‌یه‌دا، چونكه پێوه‌ندیێكی راسته‌وخۆ هه‌یه له نێوان ئاستی خۆشگوزه‌رانی‌و ئاستی به‌رزبوونه‌وه‌ی دیموكراسی، ئه‌م رێگایه‌ش تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت چه‌ند جارێك تاقیكراوه‌ته‌وه له رێگای پێشكه‌شكردنی یارمه‌تیدانی دارای‌و كۆمه‌كی مرۆییدا، ئه‌م رێگایه رووبه‌رێكی فراوانی بۆ دانره‌وه له پرۆژه‌ی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راستی گه‌وره‌دا، به‌ڵام جگه له زه‌به‌لاحبوونی چه‌ند سیستمێكی سیاسی سته‌مكارو تۆتالیتار له ناوچه‌كه‌دا ئه‌نجامێكی تری لێنه‌كه‌وتۆته‌وه، كه ئه‌مه‌ش بۆ دواجار چه‌ند پارت‌و گروپ‌و رێكخراوی خستونه‌ته ده‌ره‌وه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی كه له ئه‌نجامدا به‌شێكی زۆری رێكخراوه تیرۆرسته‌كانی ئێستای لێكه‌وتۆته‌وه، خۆ ئه‌و ستراتیژه‌ی كه ولاته یه‌كگرتووه‌كان به تایبه‌تیش له قۆناغی ده‌سه‌ڵاتی پارێزگاره نوێكاندا پراكتیزه‌ی كرد، له رێگای به‌ركارهێنانی هیزدا كه تا ئێستاش به‌رده‌وامی هه‌یه له عێراق‌و ئه‌فگانستاندا هیچ ئه‌نجامێكی ئومێدبه‌خشی لێچاوه‌روان ناكرێت، به جۆرێك ده‌توانین بلێین ئه‌گه‌ر ولاته یه‌كگرتوه‌كان بیزانیایه جه‌نگی عیراق‌و ئه‌فگانستان ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ئێستایان ده‌بێت ئه‌وا هه‌رگیز به‌و ستراتیژه‌ی ئێستا مامه‌لایه‌ن نه‌ده‌كرد، به جۆرێك كه تێچوونی پرۆژه‌ی به‌دیموكراتیزه‌كردنی رۆژهه‌لاتی ناوین خه‌ریكه ده‌بێته بارگرانی‌و تێچوونێكی له راده‌به‌ده‌ری گیانی‌و مالیشی لێده‌كه‌وێته‌وه، بۆیه به‌دووری نابینم جورێك له‌پاشگه‌زبووه‌نه‌وه هه‌بێت له‌لایه‌ن ولاته یه‌كگرتووه‌كاندا له پرۆسه‌ی بونیاتنانی دیموكرسی Democracy Building تا ئاستی ره‌شبینی به تایبه‌ت كه له ئیستادا ولاته یه‌كگرتوه‌كان‌و ئه‌وروپاش به مه‌ترسی قه‌یرانێكی دارایدا تێپه‌رده‌بێت، بۆیه ده‌كرێت یلێین ولاته یه‌كگرتووه‌كان گه‌یشتۆته باوه‌رێك، كه له بڕی گۆڕینی سیستمه سیاسیه‌كان Political system change و سنورداركردنی ده‌وڵه‌ت به‌دیلێكی تری هه‌بێت كه ئه‌ویش بریتیه له پالپشتیكردن له ده‌وله‌تێكی تۆكمه‌و به‌هێز Strong state كه بتوانێت سه‌قامگیری‌و ئاسایشی وڵات بپارێزێت‌و به‌ربگرێت له ئاژاوه‌ی سیاسی‌و سه‌ركوتكردنی گروپه چه‌كداره‌كان، چونكه له راستیدا ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایی ده‌ریخست كه ئه‌وه‌نده‌ی ده‌وڵه‌تێكی لاواز كاریگه‌ری كردۆته سه‌ر پشێویی ئاسایشی جیهانی‌و گه‌شه‌كردنی تێرۆریزم، ئه‌وه‌نده سیستمێكی نادیموكراسی كاریگه‌ری نه‌بووه، به تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی ساڵانه لیستی ئه‌و ده‌وڵه‌ته فاشیلانه دیاریده‌كریت كه نه‌یان توانیوه به ئه‌ركه سه‌ره‌كیه‌كانیان هه‌ستن، به تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی زاراوه‌ی ده‌وڵه‌ته شكستخواردوه‌كان Failed states گرنگیێكی باشی پێده‌رێت له‌سه‌ر ئاستی ئه‌كادیمی‌و سیاسیدا بۆیه له ساڵی 2005وه، ساڵانه گۆڤاری سیاسه‌تی ده‌ره‌وه Foreign policy به هاوكاری ده‌ستگای ئاشتی Fund for peace كه ناوه‌ندێكی توێژینه‌وه‌ی ئه‌مریكایه، گرنگی ده‌دات به ناكۆكیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كان‌و چۆنێتی سه‌رهه‌ڵدان‌و چاره‌سه‌ركردنیان. ئه‌م ده‌ستگایه بۆ ئه‌مساڵیش ناوی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی بڵاوكردۆته‌وه كه له ریزه‌ی پێشه‌وه‌ی ئه‌م ریزبه‌نده دان كه به‌م جۆره‌یه: (سۆماڵ، چاد، سودان، زیمبابوی، كۆنغۆ، ئه‌فگانستان، عێراق، غینیا، پاكستان). ئه‌وه‌ی من مه‌به‌ستم بوو له‌م نوسینه كورته‌دا ئاماژه‌ی پێبده‌م ئه‌وه‌یه كه خه‌ریكه له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وله‌تی كه زیاتریش مه‌به‌ستم پێی وڵاته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكایه، جۆرێك له نائومێدی به‌رامبه‌ر دیموكراسی سه‌ریهه‌ڵداوه كه له‌وانه‌یه له ئایینده‌یێكی نزیكدا ببێته هۆی پاشه‌كشێكردن‌و دواكه‌وتنی دیموكراسی له رۆژهه‌لاتی ناویندا، كه ئه‌مه‌ش بێگومان ئاماژه‌یێكی ئومێد به‌خش نیه چ بۆ گه‌لانی ناوچه‌كه بێت، یاخود بۆ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی.
