فەرهەنگی شاییلۆغانی ساڵی نوێ و کرێکاران، سەما لە نێو خوێندا!
پێدەچێت ئەمە قسەیێکی نوێ نەبێت گەر بێژم لە ڕژێمی چینایێتییدا هەردەم فەرهەنگی زاڵ فەرهەنگی چینی باڵادەستە،واتە ڕۆحی فەرهەنگ هێندە گوزارش لە خەون وخەیاڵ و ئیستاتیکای چینی دەسەڵاتدار دەکات هێند پەیوەندیی بە خەون و جوانییناسیی چینی کرێکارو بەشمەینەتانەوە نییە.ئەم پێناسەیە ئەگەرچی زۆر سادەیە بەڵام کلیل و فەلسەفەی تێگەیشتنە لە دونیابینیی و فەرهەنگی هەردوو چینی کرێکارو بۆرژوازیی.
کۆمەڵگەی چینایێتیی بە جیا لە ڕەهەندە سیاسیی و ئابوریێکەی کە لەسەر چەوساندنەوەو نابەرابەریی کۆمەڵایێتیی و درۆو چەواشەکاریی بونیاد نراوە،پێکهاتەو ڕەهەندێکیتری ئەم ڕژێمە چینایێتییە کایەی فەرهەنگ و کولتورە.بێباکم ئەگەر بڵێم:فەرهەنگ بە شێوازی خۆی رۆڵی لەشکرێک دەگێڕێت لە پاراستن و هەمووڕۆژە نوێبوونەوەی ئەم ڕژێمەدا.واتە لەپاڵ ئەو دەیان و سەدان ڕێکخراو و دەزگە نهێنی و ئاشکرایانەدا کە لەلایێک کاریان چەواشەکاریی و شاردنەوەی دزێویێکانی ئەم ڕژێمەیەو لایێکیش زەبروزەنگ،تیرۆروتۆقاندن و تا دەگاتە بەرپاکردنی جەنگەخوێناویی و دۆزەخیێکان،فەرهەنگ و کولتوریش یەکێک لە کۆڵەکە هەرەسەرەکییێکانی ڕژێمی سەرمایەدارییەو بەشێوەی نۆرماڵ لێیوە چرکەبەچرکەو ڕۆژانە بەهاو ڕەوایێتیی خۆی بەرهەمدێنێتەوە.واتە ڕژێمی چینایێتیی سەرمایەداریی جیا لە خۆ سەپاندنەکەی لە ڕێگەی هێزو درۆزلەکانی پرۆسەی هەڵبژاردن و مافی مرۆڤ و گوایە ئەوان لەڕێگەی هەڵبژاردنی ئازادانەی خەڵکەوە حکومەت دەکەن و بەڕێوە دەبەن،ڕژێمێکی فەرهەنگییشە. ڕژێمی فەرهەنگیی،واتە ڕژێمێک نییە تەنها لە ڕێگەی هێزو زەبروزەنگێکی ئاسنینەوە خۆی سەپاندبێت_ئەگەرچی وەک پێشتر گوتم نابێت هەرگیز ئەوەمان لەبیر بچێت،کە بەکارهێنانی هێزوستەمگەریی ئامرازێکی زکماکیی ئەم ڕژێمەیە_بەڵکو سیستەم و دامەزراوێکی بە فەرهەنگ کراو و ریشەداری کۆمەڵایێتییشە. ئەگەر لە یەک ڕستەدا کورتی بکەمەوە:ڕژێمی سەرمایەداریی ئەگەر دوو دیو و دوو کۆڵەکەی پایەداری هەبێت،ئەوا دیو و کۆڵەکەیێکی کولتورە کە ڕەنگڕێژیی کۆی ماناو بەهاکانی ئەم ڕژێمە دەکات و وەک جۆگەیێکی ژەهراویش بەگەرووی کۆمەڵگەدا دەچێت کە یەکسانە بە ژەهراوی کردنێکی ناوەکیی کۆمەڵایێتیی.
لێرەدا پێویستە ئەوە بێژم:بەبۆچوونم یەکێک لە لاوازیی و کارەساتەکانی مێژووی کۆمۆنیزم وەک گشتێک و مێژووی کۆمۆنیستەکان_مارکسیستەکان و کرێکارانی کۆمۆنیست وەک تاک و تاکەکان،جەنگ نەکردن_ جەنگی فەرهەنگیی_ بووە لە بەرامبەر فەرهەنگ و کولتوری باو_واتە فەرهەنگی بۆرژوایی.مێژووی کۆمۆنیزم پڕە لە نوسین و هەزاران کتێبی جۆراوجۆری سیاسیی،بەڵام هەژار لە بواری وێژەو هونەرو ڕەخنەی هەڵوەشێنگەرای فەرهەنگیی.
بەباوەڕم مرۆڤی سیاسیی ڕووت،ڕێکخراو و پارت و حکومەتی سیاسیی ڕووت_دیارە لێرەدا مەبەستم ڕێکخراو و پارت و حکومەتی کۆمۆنیستییە_ڕووت بە واتای گەشەنەکردن لەباری فەرهەنگێکی کۆمۆنیستیی مرۆیی باڵا،مرۆڤ و پارت و حکومەتی ترسناک دروست دەکات.دیارە کۆمۆنیستەکان،کۆمۆنیزم و هەموو ئەوانەی بانگەشەی کۆمۆنیستییان هەیە لەم حوکمە بەدەر نین.لێرەدا وەک هەوڵێک و لەدیدێکی فەرهەنگیێوە،بۆ دروستیی ئەم بۆچوونە لەسەر ئاستی تاک و گشتی مێژووی کۆمۆنیزم دوو نمونە دێنمەوە، یەکەم:کارنامەو ئاکامی حوکم و دەوڵەتانی (کۆمۆنیستیی)دووەم:هەڵگەڕانەوەی تاکە کۆمۆنیست و مارکسیستەکان و هەڵبەتە دەشتوانین نمونەی پارت و ڕێکخراوە کۆمۆنیستەکانیش لەبەرچاو بگرێن.
سەبارەت خاڵی یەکەم ئێمە شاهێدی حوکم و مێژوویێکی ڕەش و خوێناوین،کەلەنیو مناڵدان و ئاسەواری ڕاپەڕین و شٶڕشەکانی بۆ کۆمۆنیزمدا پێگەیشتن و هاتنەدەر،واتە پارتەکان و ئاسۆو ئامانجی شۆڕشەکان لەباری سیاسییێوە گەش و شۆڕشگێڕانەو مارکسیستیی بوونە،بەڵام چوونکە لەباری فەرهەنگیێوە ناوەکیی و ناوەخنکراو نەبوون و نەکرابوون،واتە چوونکە کۆمۆنیزم نەببووە فەرهەنگ و مەنتالیتێتی شۆڕشەکان و چینی کرێکارو ڕابەرەکانی،دواجارو لە وێستگەیێکدا ،وێستگەیێک کە کولتورێکی ناوەخنکراویتر پاڵی پێوە دەنێت،بە سیستەمێکی ستەمگەرو دیکتاتۆر دەگات و دەست و ڕۆخسار خوێناویێکی وەک ستالین و هاوچەشنەکانی دروست دەکات. هەڵبەتە گومانم نییە کە هۆکاریتر هەن سەبارەت سەرنەکەوتنی شۆڕشەکانی کرێکاران و هەروەها هەوسارپچڕاندنی ستالینیش،بەڵام ڕۆڵی فەرهەنگێکی پێشکەوتوو و کۆمۆنیستیی لەسەرکەوتنی چینی کرێکارو ژەهراویی نەبوونی بە فەرهەنگ و مۆراڵی بۆرژوازیی،لەم شەڕەدا یەکلاییکەرەوەیە.
دەربارەی خاڵی دوووەمیش،هەڵبەت مێژوویێکی هەڵگەرانەوەی تاکە کۆمۆنیستەکان هەیە لە کۆمۆنیزم و مارکسیزم.دیارە لێرەدا کارمان بە بابەتی ئازادیی و هەڵبژاردنی ئازادانەی مرۆڤەکانەوە نییە کە لەشوێنێکدا ئاڵ و گۆڕ لە باری گەشەکردن یان پاشکەوتن بەسەر بیروبۆچوونیاندا دێت و بە یەکێک لەو ڕێگەیانەدا دەڕۆن و یانیش دەگەڕێنەوە،بەڵکو لەدیدی فەرهەنگیێوە خستنەژێر پرسیاری ئەو هەڵگەڕانەوەو هۆکارە ڕیشەدارەکانێتی.مەنسوری حیکمەت ڕستەیێکی زۆر قووڵ و کاریگەریگەری هەیە،کەبێگومان لە سەرچاوەیێکی قووڵ و لە تێگەیشتنێکی بەرزی فەرهەنگی کۆمۆنیستیی و هەروەها لە تێگەیشتن و دیتنی دونیای ناشیرینی ڕژێمی چینایێتیێوە سەرچاوەی گرتووە،ئێژێت:(من خۆم نازانم چ ڕووداوێک لە دونیادا دەتوانێت واملێبکات تا بروام بەو شتەی کە زۆر بە قووڵیی پەییم بەڕاستێێکەی بردووە،لەق بکات)دیارە لێرەدا(باوەڕبوون بەو شتە)لایێک باوەڕبوونە بە فەلسەفەی کۆمۆنیزم و ئەو فەرهەنگە هەرەمەزن و ئەو دونیا تەواو مرۆییەیە کە کولتورو کۆمەڵگەی کۆمۆنیستیی لە هەناوی خۆیدا هەڵیگرتووەو لە سووڕی”پرۆسەی” مێژوودا گەشەی پێدەدات،لایێکیش پەیبردنێکی قووڵە بە دونیای سەروخوارو نابەرابەری کۆمەڵگەی چینایێتیی.مرۆڤ و مرۆڤی کرێکار ئەگەر نەتوانێت لە باری فەرهەنگییێوە هەم گەشە بە فەرهەنگی کۆمۆنیزم بدات و هەمیش فەرهەنگ و مۆراڵی چینی سەردەست نەفیی بکاتەوە،نەک دەتوانێت کرێکارو کۆمۆنیستی شۆڕشی کۆمۆنیستیی بێت،بەڵکو هەمیشە ئەوە لەپێشیدایە هەڵگەڕێتەوەو دواجار کۆمۆنیزم بە نەفرەت بکات.دیارە نەفییکردنەوەی فەرهەنگی ناسێونالیزم و بۆرژوازیی بەو مانایە نییە،کۆمەڵگەو چینی کرێکار لە دۆخ و هەل ومەرجی ڕژێمی چینایێتییتدا دەتوانێت کۆی بەها فەرهەنگییەباوەکان فڕێبدات،یان نەکەوێتە ژێر کارییگەرییێوە،نا،خودی ئەم باسە پێچەوانەی ئەو تێزەیە،بەڵکو ئەوەیە کە هەردەم و هۆشیارانە لە پاڵ لایێنەکانیتری تێکۆشاندا لە دۆخی جەنگێکی فەرهەنگیی سەختیشدا بێت،هێندەی بواروزەمینەی هەیە بەشداریی نەرێت و ڕیتواڵەکانی بۆرژوازیی نەکات.چوونکە لە کۆمەڵگەی چینایێتییدا مرۆڤ ئازاد نییە،هەڵبژاردنەکانی بە ویست و ئارەزووی خۆی نییە.واتە بەپێچەوانەی ئەو تێزە سارتەرییە کە پێیوایە مرۆڤ هەم بەرپرسە لە هەڵسوکەوتەکانی و هەمیش مەحکومە بە ئازادیی،لە کۆمەڵگەی چینایێتییدا مرۆڤ لە کردەوەکانی بەرپرس نییە، چوونکە پەروەردەو سیستەمێکی کوێرو زەبەلاح ئاراستەی دەکات،بە ئازادییش مەحکوم نییە بەڵکو مەحکومە بە کۆیلەتیی ڕەها!
ئەوە کە ئێمە مێژوویێکمان لەلایێن تاکەکانەوەو گروپ و ڕێکخراوەکانیشەوە لە نەفرەتکردن لە کۆمۆنیزم هەیە، بە بۆچوونم ریشەی لە بە فەرهەنگ نەبوونی کۆمۆنیزمدا هەیە لەنێو چینی کرێکارو بزووتنەوەو شۆڕشی بەرەو کۆمۆنیزمدا.ئەوەی کە کرێکارێکی کۆمۆنیست لە بیروباوەڕو فەلسەفەی کۆمۆنیزم هەڵدەگەڕێتەوەو جارێکیتر ڕوو دەکاتە بازاڕو فەرهەنگی پیس و وەک ژەگری بۆرژوازیی و ناسێونالیزم،ئەوەیە کە هێشتا لە ناوەوە یاسای بازاڕو کولتوری بۆرژوازیی دەیجوڵێنێت و ئاراستەی دەکات.
یادو بۆنەکانی سەری هەموو ساڵێک،یەکێک لەو یادو بۆنە ناشیرین و ساختانەن(هیچ نەبێت بە لای منەوە ناشیرین و ساختەن)ئەو نەرێت و فەرهەنگە بۆرژوازییە بازاڕییەیە کە بە ڕێژەیێکی بەرچاو مرۆڤەکانی سەر ئەم ئەستێرەیە تێیدا بەشداریی دەکەن،هەڵبەتە هەم چینی کرێکارو هەمیش بەشێک لە مارکسیست و کۆمۆنیستەکان بەشێوازی جۆراوجۆر بەم بۆنەیێوە پەیوەست دەبن.لێرەشدا باسمان لەسەر شادیی کردنی خەڵکی نییە،ئەوە کە دەبێت خەڵکی ئازادبن چۆن و لە کوێدا شادیی دەکەن،بەڵکو مەبەست لە ساختەیی و بە بازاڕیکردنی بۆنەو شادییێکانە.زەماوەندەکانی سەری ساڵ ساختەیە،چوونکە لە دونیایێکدا بەڕێوە دەچێت،لە هەمان چرکەدا کە خەڵکیی سەما دەکەن و ئاگر لە ئاسمان بەدەدەن،دەخۆنەوەو جەستەو هەناویان دادەڕزێنن،لەو ساتەدا لە تەواوی گۆشەوکەنارەکانی دونیادا هەزاران مرۆڤی برسیی هەن خەون بە نانێکەوە دەبینن،زیندانەکان پڕن لە مرۆڤ، جەنگەکان بەردەوامن و نابەرابەریی چەشنی دڕندەیێک دەمی کردۆتەوەو هەژاریی قووت دەدات.
کۆتایی هەموو ساڵێک یەکسانە بە مێژوویێکی ڕەش،مێژووی جەنگ،ترس و تۆقاندن،تێرۆرو ئەشکەنجەدان، بێخانەولانیی و برسێتیی میلێونیی،دروستکردنی زیندانی نوێ بۆ مرۆڤەکانی یاخیی،لەلایێک کەڵەکەی سەرمایەو لایێکیش ڕووتاندنەوەی نەداران.ئەوە تابلۆیێکی بچووکی ڕاستینەی ڕۆخساری ڕەشی ئەم ڕژێمەیە ئەگەر ڕەسم بکرێت مرۆڤ لە ئاستیدا سەرسان دەبێت.
بەبۆچوونم کۆتایی هەر ساڵێک کۆتایی نماییشی تراژیدیایێکەو لە هەمان چرکەساتی دادانی پەردەکەدا،پەردەی نماییش و ترژیدیایێکیتر لەسەرپشتە.لەمانەش تراژیدیتر کەمتەرخەمیی و ڕاهاتنی کۆمەڵگەی مرۆڤایێتییە لە ئاستی کارەساتاتەکانیدا،سەماکردنێتی لەنێو خوێن و لەسەر جەستەی قوربانیێکانی.تەنانەت تێپەڕاندنی ساڵێک و دەست پێکردنی ساڵێکی نوێ،خۆی لە خۆیدا هیچ واتاوبەهایێکی نییە،واتاوبەهایێکیش کە پێیبەخشراوە واتایێکی فەرهەنگیی بۆرژوازیی ساختەیە،بۆنەیێکە تییدا هێند بازاڕو فەرهەنگی بازاڕ خۆی نماییش دەکات هێند بۆنەیێک نییە مرۆڤایێتیی لە ڕەوتی گەشەی فەرهەنگ و پەیوەندییێکی جوان و تەندروستدا پێیگەیشتبێت.
کازم قادر
22.12.2010