چاوپێکەوتنێک لەگەڵ ڕۆماننوسی ئێرانی مەحمود دەوڵەت ئابادی

لەم چاوپێکەوتنەدا کە ئەندریاس فانیزادە لەگەڵ نووسەری ئێرانی مەحمود دەوڵەت ئابادی  سازیکردووە، مەحمود دەوڵەت ئابادی قسەوباسی خۆی دەربارەی شکستی ڕاپەرین و نارەزاییە سەوەزەکەی ئێران و  هەروەها دەربارەی ئەدەب و سانسۆر لە دەوڵەتی ئایین سالار ( تیۆکرات) دەکات .
ئەدەب نابێت لەناو  سیاسەتی ڕۆژانە دا کورت بکرێتەوە .
کاری تایبەتی میدیا ئەوەیە  کە ڕۆژانە هەواڵی  باری گشتی وڵات بڵاوبکاتەوە، لێ ئەدەب  کارێکی تری هەیە .
ئەمرۆ فەرهەنگی ئێمە بۆگەن بووە.
“مەحمود دەوڵەت ئابادی”
ئەندریاس : بەڕێز دەوڵەت ئابادی ئایا بۆ ئێوە زۆر زەحمەت بوو ، کە ڤیزەیەک وەربگرن بۆ ئەوەی سەردانی وڵاتی ئەڵمانیا بکەن ؟

دەوڵەت ئابادی : هیچ کێشەیەکی تازەو چاوەڕواننەکراو ڕووی نەدا. ڕاستە زۆر کێشەی بچووکی بیرۆکراتیم تووش بوو ، بەڵام ئێمەی ئێرانی ماوەیەکی زۆرە لەگەڵ ئەم کێشانە ڕاهاتووین .

ئەندریاس : ئایا لە ئێران کاتێک کەسێک بیەوێت  ڤیزەیەکی دەستبکەوێت   وسەردانی دەرەوەی وڵات بکات ، ڕووبەڕوی چی دەبێتەوە؟

دەوڵەت ئابادی : ئەگەر کەسێک ڤیزەیەکی هەبێت ، ئەوا بەشێوەیەکی ئاسایی دەتوانێت سەفەری دەرەوەی وڵات بکات . لێ گەر هاتوو ئەو کەسە لە سەفەری دەرەوەی وڵات  قەدەغەکرابێت ، ئەو کەسە کاتێک دەزانێت کە دەچێتە فرۆکاخەنەوە، لەوێ ناهێڵن سەفەر بکات و ئاگاداری دەکەنەوە کەبۆی نییه سەفەری دەرەوەی وڵات بکات .
 ئەندریاس : کاتێک لەئەڵمانیا بوون ، لە سیمینارێکدا کە بۆ خوێندنەوەی رۆمانە نوێکەتان (“Der Colonel”.، جەنابی عەقید )  سازکرابوو، ووتتان پێدەچێت لەپاش پرۆسەی هەڵبژاردن لە ئێراندا   ڕەوشی سانسۆرکردن بەرەو باشی بڕوات . ئایا کەی رۆمانەکەتان لە ئێران چاپ و بڵاودەکرێتەوە ؟

دەوڵەت ئابادی :  دیارە من ئاواتەخوازبووم  کە پرۆسەی هەڵبژاردنەکە بەشێوەیەکی ڕێکوپێک و دوور لەساختە  بەڕێوەبچوایە ، کەبە دڵنییایەوە گەر بەو شێوەیە بووایە ، ئەوا هەلوومەرجێکی تر لە ئێران دا دروست دەبوو . لەوکاتەدا چاپکردن و بڵاوکردنەوەی ئە وکتێبانەی لەو جۆرەی کتێبەکەی  منیش کارێکی ئاسایی دەبوو . لێ بەداخەوە  پرۆسەی هەڵبژاردنەکە بەو شێوەیە دەرنەچوو و تووشی گەلێک کێشەو ئالۆزی بوو. زۆرێکیش لە کێشەو بارەگشتیەکان   بەرەوە ئالۆزتر و خراپتر ڕۆیشتن .  من هێشتا لە ئاواتەخوازی خۆم بەردەوامم ، کە ڕۆژێک لە ڕۆژان کتێبەکەم  لە ئێران چاپ و بڵاوبکرێتەوە . 

ئەندریاس :  رۆمانە نوێکەتان (“Der Colonel”.، جەنابی عەقید ) کارێکی زۆر دڵسووتێنە . ئەم رۆمانە کەلە کۆمەڵە باسێکی ( کۆمەڵایەتی ، خێزان ، پیاوسالاری ، توندوتیژی )  لەپاش شۆرشی 1979 لەخۆدەگرێت. بۆچی جارێکی تر گەڕانەوەو خۆتان بە قۆناغەکانی پێشووتر سەرقاڵ کردووە ؟

دەوڵەت ئابادی:  دیارە ئەم  رۆمانە پێش چەند ساڵێک پێش ئێستا ، دەستنووسەکەیم پێشکەش بە دەزگای سانسۆری ئێرانی کردبوو، بە واتایەکی تر ئەم رۆمانە  باسی ڕووداوەکانی پێش ئێستا دەکات. ئەم رۆمانە پێش 25 ساڵ بەر ئێستا نووسیومە . لێ  من هەمووکاتێک دوام دەخست ، چونکە حەزم نەدەکرد رۆمانەکە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ وەکوو ووتارێکی سیاسی  بخوێنرێتەوە. هەربۆیە خۆم لە چاپکردن و بڵاوکردنەوەی دواخست .  بە بڕوای من ، ئەدەب نابێت لەناو  سیاسەتی ڕۆژانە دا کورت بکرێتەوە . کاری تایبەتی میدیا ئەوەیە  کە ڕۆژانە هەواڵی  باری گشتی وڵات بڵاوبکاتەوە، لێ ئەدەب  کارێکی تری هەیە .

ئەندریاس : لە یەکێک لە چاوپێکەوتنەکانتدا ووتت ، کە دەزگای سانسۆری ئێرانی ، کتێبەکەتییان وەکوو ( کارێکی نایاب  ) وەسف کردووە. بەڵام لەهەمانکاتیشدا  بۆتان نییه ئەم کارە لە ئێران چاپ و بڵاوبکرێتەوە. ئایا ئەمە زەنگێکی گاڵتەئامێز و هیچ وپووچ  نییه ؟ 

دەوڵەت ئابادی : ئەمە بۆ من کارێکی هیچ و پووچ نییه ، بەڵکە کارێکی دژ بە یەک و دژوارە ، بەداخەوە ئەمە ماوەیەکی زۆرە  لە ئێران  دا خۆی سەپاندووەو ، باری کولتووری ئێمەش بەڕێوەدەبات . ئەو کەسانەی کە دەستنووسی رۆمانەکەی منیان خوێندبوەوە و لێیان کۆڵیبوەوە ،  بەکارێکی ئەدەبی تۆمارییان کردبوو ، هەروەها بە یەکێک لەکارە ئەدەبییه نایابەکانیان وەسف کردبوو. لێ لە بەرامبەردا دەبێت ئەوان وەکوو فەرمانبەرێکی حکومی هەڵسووکەوت بکەن  و لەڕووی ئایدۆلۆژیەوە دژی بوەستنەوە، هەربۆیە نووسیبویان باشترە ئەم رۆمانە  لە ئێران   چاپ و بڵاونەکرێتەوە. 

ئەندریاس :  ئایا ئێوە لەوکاتەدا کە وەڵامەکەتان وەرگرتەوە چۆن هەڵوەستەتتان کرد ؟ ئایا توانیتان لە ئێراندا ئەم نووسینە ڕابگرن ؟ ئایا هیچ دەزگایەکی کولتووری هەیە ، کەلە ژێر کۆنترۆڵی حکومەت دا نەبێت ؟

دەوڵەت ئابادی : هیچ ڕێگایەک نییه کە بتوانیت ئەم رۆمانە بڵاوبکەیەتەوە. یان بیخوێنیتەوە تەنها ئەوەنەبێت کە مرۆڤ دەکارێت ، لەگەڵ  چەند کەسێکی هاوڕێ و دۆستی خۆی ، لەماڵێکدا ، ئەم رۆمانەیان بۆ بخوێنیتەوە. لێ بڵاوکردنەوەی کارێکی نایاسایی دەبێت ، کاتێکیش بتەوێت رۆمانەکە بیخوێنیتەوە ، ئەوا یەکسەر دەزگای سانسۆری ئێرانی پەیدا دەبێت و ڕێگات لێ دەگرن .

ئەندریاس :  لەپاش پرۆسەی هەڵبژرادنی سەرۆکایەتی لە مانگی حوزەیرانی 2009 دا ، لەئێران کۆمەڵێکی زۆری خۆپیشاندان و نارەزایی ، بۆ ماوەی چەندین هەفتە تەواوی ئێرانی گرتەوە. لە دەرەوە خەڵکی پێیان وابوو ،  کەلە ئێران  بزاڤێکی  ئۆپۆزسیۆنی نوێ لەدایک بووە ، کە دژی  ئەو بیروباوەرو فەرهەنگەیە کە شۆرشی 1979  لەگەڵ خۆی هێناویەتی . ئەم بزاڤەش لە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتەدا دەرچووە. ئایا ئێوە بۆچوونتان بۆ ئەم بزاڤی ناڕەزاییانە چۆن بوو ؟

دەوڵەت ئابادی : ئەم باری نائارامی و نارەزاییانە ، ناتوانین بیخەینە ناو قاڵبی شۆرشەوە، هەروەها ناشتوانین بەهەمان باری 1979 ی دابنێین . بەڵکە ئەم بارە بریتیی بوو لە کۆمەڵێک بزاڤی نارەزایی ئاشتیخوازانە ، کەهەموویان بەپێی یاسا و دەستووری وڵات ڕێگەی پێدرابوو ( واتە کارێکی نایاسایی نەبوون) ، لەهەمانکاتیشدا  دژی بەکارهێنانی خراپی  دەستوور و یاسا بوو . گەر ئەم بارە بە شۆرش وەسفی بکەین و شرۆڤەی بکەین ،بە بڕوای من تەنها ئاواتەخوازێک و بیرێکی خەیاڵاوییه .

ئەندریاس :  چۆن لەکاتی نارەزاییەکاندا ژیانتان بەسەر دەبرد ؟ ئایا خۆتان بەشداریتان لە نارەزاییەکانتان دەکرد و دەچوونە سەر شەقام  و گۆڕەپانەکان ؟ یان ئەوە بۆ ئێوە کارێکی ترسناک بوو؟

دەوڵەت ئابادی : دیارە من خۆم نەمتوانی  بەشداری نارەزاییەکان و خۆپیشان دانەکان بکەم ، بەڵام بە ووردی چاودێریم دەکرد و هەروەها لەسەریم دەنووسی .  هەروەها ووتارێکم لەسەر ئەم خۆپیشاندانانە نووسی و لە رۆژنامەی (  Die Zeit ) بڵاوکردەوە . من لەوکاتەدا زۆر دەترسام ، کەسەرانی وڵات لە دژی خۆپیشاندەران و خەڵکی ناڕازی ، توندتیژی زۆر  و چەک بەکاربهێنن  .  هەربۆیە من خۆم لەم بارە دوورگرت و بەشداری خۆپیشان دانەکان نەبووم . 

ئەندریاس : ئایا ئەمە شتێکی سەیر نییه ، کە پیاوێکی وەکوو حوسێن موساوی ، کە بەشداربووە لەو رژێمە داپڵۆسێنەرو خوێنمژەی کەساڵی 1980 دروست بوو، ئەمڕۆ  ئەم پیاوە ببێتە هیوای ئۆپۆزسیۆن و ئێرانی نوێ ؟

دەوڵەت ئابادی : دیارە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ  بۆگەنبوونی فەرهەنگی ئێمە ، پاشان ئەم جووڵانەوەیە خۆی لەخۆیەوە بوو ( سەربەخۆ بوو) .  ئەم جووڵانەوەیەش پێویستی بە پێشەوایەک ، سیمبۆڵێک  هەیە . وە مووساویش یەکێک بوو لەو کەسانەی کە باشترین شانسیان هەبوو ، کەلەگەڵ یاسا و ریالیتێتی ئەم بزاڤەدا بگوونجێت و ببێت بە باشترین کاندیدای جووڵانەوەکە . بە بڕوای من ، تەنانەت مووساوی بۆ خودی خۆشی ، ئەو هێز و دینامیکیەی  خەڵکی چاوەڕوان نەدەکرد ، من لەو باوەڕەدام کە کەس چاوەڕێی ئەم ئەنجامە نەبوو .

ئەندریاس : ئێوە لە سەردەمی دەسەڵاتی  شادا ، دژی  سەرکووتکردن و زەبروزەنگی دەسەڵات ڕاوەستان ، هەورەها دوو ساڵیش زیندانی کران . ئایا ڕەوشی ئێستای ئێران چۆن دەبینیت ، پاش ئەوەی هەموو ناڕەزاییەکان لەناوبران و سەرکووتکران ؟

دەوڵەت ئابادی : جیاوازییەکی ئێجگار گەورە هەیە . ڕژێمی شا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ ، سیستەمێکی سەرکووتکەرانە بوو . شا دەیوویست بە شێوەیەکی سیستەماتیکی هەموو بزاڤێکی ناڕازی و ئۆپۆزسیۆن سەرکووت بکات و لەناوبەرێت . لێ ئێستا هەلوومەرجەکە جۆرێکی ترە. ئەمڕۆ کۆمەڵگای ئێرانی بەسەر دوو بەش یان گرووپ دابەش بووە.  هەر گرووپەو دژی گرووپەکەی ترە . ئەم هەلوومەرجەی ئەمڕۆ لەچاو هەلوومەرجی  پێشوودا زۆر نێگەتیڤانەیە    ، چونکە ئەوکات بە جوانی و ڕوونی سنوورەکان دیاربوون  . ئەمەش بارەکە زۆر ئاڵۆز و زەحمەتتر دەکات . لە کۆتایی ساڵانی 1970 دا ، ڕژێمێکی دیکتاتۆری دروستبوو ، کە سیستەمێکی داخراو سەرکووتکەرانە لەدژی تەواوی گەل وەستابوو. لێ ئەمڕۆ بارەکە بە رەو دابەشبوونی کۆمەڵگا بۆ دووبەش  دەچێت .

ئەندریاس : ئەوەی لە دەرەوە جێگای شانازی و ڕێزێکی گەورەبوو ، بەشداربوونی خەڵکانێکی زۆری ئێرانی لە خۆپیشاندان و نارەزاییەکان دا ، لە کاتێکدا هەموو دەزانیین چەندە نارەزایی دەربرین لە ئێراندا ، ترسناک و هەرەشە ئامێزە. بە بڕوای ئێوە ئەم  ئازایەتی ، هێز و گیانی شۆرشگێڕییه لە کوێوە هات ؟

دەوڵەت ئابادی :  ئێوە نابێت ئەوەتان لەبیر بچێت ، ئەوانەی کە ئەمڕٶ ڕاپەڕییون و خۆپیشاندان دەکەن ، کوڕ و کچی ئەو نەوەیەن ، کەبە  سنگێکی ڕووتەوە بەشداری جەنگی عێراقییان کرد و دژی هێرش و پەلاماری عێراقی سەدام حوسێن وەستانەوەو بەرگریان لە وڵاتەکەی خۆیان کرد . ئەوان لەماوەی هەشت ساڵی جەنگ دا ، قووربانی زۆریان داوە ، لە ترسناکترین باری ژیاندا ، ڕووبەڕوی دوژمن بوونەوە. هەربۆیە ئەوان هەروا بەئاسانی قبووڵی ناکەن سووکایەتییان پێبکرێت . لەهەمانکاتیشدا ئەمە وڵاتی ئەوانە .

ئەندریاس : واتە ئەو کەسانە‌ی کە بەشداربوون لە ناڕەزاییەکان سەر بەخۆیان بوون ، بەڵام پاشتر لێێان وەرگەڕانەوە ؟

دەوڵەت ئابادی : بەڵێ ڕاستە ، بەڵام ئەم وەرگەڕانەوەیە ، بە پرۆسێسێکی دوورودرێژدا تێپەڕیوە . ئەمان پێشتر هیچ هەلوومەرجێک یان بارێكی وایان بۆ نەرەخسابوو ، کە بە ژمارەیەکی زۆر و بەئاشکرا خۆیان ڕێک بخەن و خۆیان بەیان بکەن ( ڕابگەیەنن) .
ئەندریاس :  ئەم ساڵ باراک ئۆباما خەڵاتی نۆبڵی بۆ ئاشتی پێبەخشرا . ئایا ئەمە پەیامێکیش نییه بۆ ڕژێمی ئێرانی ؟

 دەوڵەت ئابادی : بە دڵنییایەوە ئەمە  سیگناڵێکی گرنگە بۆ حکومەتی ئێرانی ، بۆئەوەی بەشێوەیەکی ئاشتیخوازانە هەڵسووکەوت بکات . بەڵام بۆ من ، کە کەسێکم خۆم لە ناوەڕاستدا دەبینمەوە ، دەتوانم پێشنیاری ئەوە بۆ باراک ئۆباما بکەم ، کە ئەم پەیامە بە شێوەیەکی یەک لایەنانە تەفسیر نەکات . بە دڵنییایەوە من دەنگ بەم ڕژێمەی ئێران نادەم . لێ گەر ئۆباما بیەوێت لە پرۆسەی ئاشتی بەردەوام بێت ، دەبێت بەو پەڕی ڕاشکاوانەو جددیەوە ، ئێران وەکوو نەتەوەیەک  و دەوڵەتێکی سەربەخۆ قبووڵ بکات .

 

ئەندریاس : مەحمود ئەحمەدی نەژاد ، زۆر حەزی لێیه دروشمی ئەنتی سامی ( دژە جوولەکە) بەکاربهێنێت . ئایا گەلی ئێرانی لەم بارەیەوە چۆنی دەبینن  ؟ ئایا بەڕاستی هیچ جۆرێک لە  بزاڤی ئەنتی سامی ( دژە جوولەکە) لە ئێران دا بوونی هەیە ؟

دەوڵەت ئابادی : دیارە زەحمەتە بزانیت بۆچی ئەحمەدی نەژاد  ئەم جۆرە دروشمانە بەکاردەهێنێت. من  لێی تێناگەم . لێ من بەهەموو شێوەیەک دژی ئەم دروشمانەم و  بەهیچ شێوەیەکیش ئەم قسانە قبووڵ ناکەم . بەڵام نابێت ئەم لێدوانانە ، وەکوو بیانوویەک   لەدژی ئێران بە خراپترین شێوە بەکاربهێنرێت . ئێمە پێویستیمان بە ئیرادەیەکە کە  گیانی لێک تێگەیشتن دروست بکات، وە من زۆر دڵنییام کە ئێمە دەتوانین ئەم کارە بە ئەنجام بگەیەنین . لەهەمانکاتیشدا زۆر گرنگە ، کە خەڵکی پشتگیری کۆمەڵگای مەدەنی ئێرانی بکات .

ئەندریاس : ئایا کولتوور لەم ڕووداوانەی دواییدا  چ ڕۆڵێکی  بینی ؟ من واهەست دەکەم و گەیشتوومەتە قەناعەتێک ، بۆ نموونە کاتێک سەیری ئەو فیلمانە دەکەم کەلەم چەند ساڵەی ڕابووردودا لە ئێران بەرهەم هێنراون  ، قسەوباسی سەرەکییان لەسەر ئەوەیە ، کە کێ بە ( راستی) و تەواوەتی ئێران کۆدەکاتەوە. هەروەها گەڕانەوە بۆ عادات و تەقالیدی کۆن و ، پرسی دەسەڵاتی نەتەوەیی و زلهێزی ئێران  لەناوچەکەدا. ئایا هەموو ئەمانە  بریتیی نین لە پرۆگرامێکی کۆنەپارێزی ؟ .

دەوڵەت ئابادی : بە دڵنییایەوە ئەم قاعیدەیە ( بنەڕەتە)  بوونی هەیە . وە ئەمەش ئێجگار بەوە بەهێزکراوە، کە ئێمە بەهیچ جۆرێک خاوەنی میدیای ئازاد نین . سنوور و چوارچێوەی گفتووگۆکان ، هەمووی لەسەرەوە دادەنرێت ، هەربۆیە ئێستا باسەکان زۆر ئایینی و ناسیۆنالیستین . کەس ناتوانێت ئازادانە گفتووگۆ لەسەر پرسی کولتووری بکات . هەروەها ئێمە ناتوانینن باسی مێژووی ئێران و ڕووداوەکانی پێشووتر بکەین . تۆ سەیری ئەوە بکە، من لە ئەڵمانیا دەتوانم رۆمانەکەم بخوێنمەوە و باسی لێوەبکەم ، بەڵام لە ئێران ناتوانم . ئەم نەبوونی ئازادی ڕادەربڕینەش ، ڕووبەروی کاردانەوەیەکی توند دەبێتەوە.  پارادۆکسی گەورە لەوەدایە ، کە خەڵکانێک بۆیان هەیە چییان حەز لێبێت بیڵین ، بەڵام خەڵکانێکی تر بۆیان نییه  قسەبکەن و دەبێت بێ دەنگ بن .

a.abdulla@araspress.com

—————————————————————————–
چەند دێرێک لەسەر مەحمود دەوڵەت ئابادی :

مەحمود دەوڵەت ئابادی  لە ساڵی 1940 لە باکووری رۆهەڵاتی ئێران لەدایک بووە . ئەمڕۆ بە یەکێک لە باشترین و ناسراوترین رۆمانووسی ئێران دەژمێرێت . ساڵی 2010 لەلایەن دەزگای Zürcher Unionsverlag  رۆمانی “Der Colonel”.، جەنابی عەقید ) کراوە بە ئەڵمانی . دیارە جگە لەم رۆمانە ، کۆمەڵێک رۆمانی تری نووسیوە.
——————————————————————-
سەرچاوە :
www. Qantara. De. Interview mit Mahmud Doulatabadi
تێبینی/  ئەم ووتارە  لە ژمارە 8 ی گۆڤاری واتە بڵاوبۆتەوە