پەیوەندییەكانی ئایین‌و فەلسەفە، لەیۆنانەوە تا رۆشنگەری
دەروازە
لە یۆنانی كۆندا، لە لایەن گەلێكەوە، كە لە بارەیانەوە وتراوە “هیچیان دەربارەی فكرەی دروستبوون نەدەزانی”(1) لەدادگایەكی ئاشكرادا، (سوقرات)ی گەورە فەیلەسوف”بە بێ باوەڕ تۆمەتبار كرا”(2). تۆمەتباركردن بەبێ باوەڕ‌و دەرچوون لەداب‌و نەریتێك، كە لەسەر هەر تاكێك وا پێویست بووە بۆ جێبەجێكردنی پەیوەستی‌و بەردەوامێتی مانەوەی خۆی لە بەرامبەر خوداكاندا جێبەجێی بكات. هەر بۆیە ئەم تاوانە كەوتە ئەستۆی ئەم فەیلەسوفە، لەكاتێكدا، كە ناتوانرێت تاوانبارەكەیش بێ ئەملاولا بەبێباوەڕ دابنرێت، چونكە بڕوابوونی ئەو بە هێزی خواوەندەكان بە ڕادەیەك بووە، كە پێش مردنی وەك وەسیەتێك داوا دەكات كەڵەشێرێك وەك قوربانی پێشكەش بە (لاسكوب)ی خودای تەندروستی بكرێت‌و ئەم قوربانیەش بەبێ هیچ قسەلێكردنێك بكرێت(3). هەرچۆنێك بێت، ئەو بە سزایەك سزا درا، كە قورسی ئەنجامەكانی تۆمەتباركردنێكی لەو جۆرە ئەو كاتە دەركەوت ، كە تۆمەتبارەكە “فەرمانی لەناوبردنی بەسەردا درا”(4). كەواتە یەكەمین فەیلەسوف ، بەهۆی ئەوەی بەشێوەیەكی پوخت‌و سەربەخۆ پرسیار‌و وەڵامە فەلسەفییەكانی خستەڕوو، یان بەهۆی هاوڕێگا نەبوونی لەگەڵ ئەو بیروباوەڕە ئایینیانەی، كە ئەو كات هەبوون، ژیانی خۆی لەدەست دا.
كارەساتی لەناوبردنی سوقرات، بەهۆی لادان لە ئایین، سەرەتایەكی ئاڵۆز بوو لەپەیوەندییەكانی نێوان ئایین‌و فەلسەفە(5). بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا، ئایا دەتوانرێت ئەمە بە واتای سەربەخۆیی بوونی فەلسەفە لە ئایین‌و دروستبوونی قڵشتێكی گەورە لە نێوان ئەم دوو كایەی مەعریفە‌و باوەڕدا دابنرێت؟ ئەگەر بمانەوێت بۆ دەستكەوتنی وەڵامی پرسیارەكە هەر لەو فەیلەسوفەوە دەستپێبكەین، ئەوا دەبێت لەو خاڵەوە دەست پێبكەین، كە كاتێك دادگای دەوڵەتشاری (ئەسینا) وەك بێباوەڕێك ئەوی لەناوبرد، لەراستیدا بێباوەڕ نەبووە. ئەو بەشێوەیەكی دیاریكراو “بڕوای بە نەمری هەبووە‌و پێیوابووە، كە دەروون جیاوازە لە جەستە‌و بەهۆی خراپییەكانی تووشی خراپە نابێت ، بەڵكو بەهۆی مردن لە زیندانەكەی رزگاری دەبێت‌و دەگەڕێتەوە بۆ سیفات‌و سروشتەكەی”(6). بەڵام هەر خودی بڕوایەكی لەو جۆرە بۆ كۆمەڵگایەكی وەك ئەسینایی‌و یۆنانی كۆن بەس بوو بۆ ئەوەی كەسێك، كە تەنانەت وەك پێویستیش بێباوەڕنەبێت، بە بێباوەڕ دابنرێت، هەموو ئەمانەش بەهۆی ئەوەوە بوون، كە ئایین‌و خواناسی چەندان راڤەی بۆ كراوە‌و بەچەندان شێوە خوداكان وێناكراون.
ئایینی یۆنانی، ئایینی خودا فراوانەكان، لە بۆتەی ئەو لێكدانەوە‌و دەقە ئەفسانییانەوە واتاكانی جیهانی لێكدەدایەوە، كە بەشێوەیەكی فراوان لەناو یۆنانییەكاندا بڵاو بووەو وەك یەكەمین شێوازی بیركردنەوەی یۆنانییەكان سەریهەڵدا بوو. ئەفسانەی یۆنانی، وەك زۆربەی ئەفسانەی گەلانی تر، تەنیا دەقێكی بەرزی ئەدەبی نەبوو، بەڵكو بەشدارییەكی چالاكانەی لەتێڕوانینی گشتی‌و بیروباوەڕی گشتی كۆمەڵگا بۆ بینینی چوار دەوری خۆیان گێڕاوە، گەرچی لەگەڵ ئەوەیشدا بیرۆكەیەكی وەهایان لەبارەی دروستبوونی جیهان، بەو شێوەیەی كە لای ئایینەكانی تر هەیە، نەبووە‌و وەك ئایینەكانی تر خاوەنی بیرۆكەی دروستبوون‌و نەمری‌و جیایی رۆح‌و پەیامبەر‌و لەجۆری ئەوانە نەبوون، بەڵام ئەوانیش بەگوێرەی خۆیان، واتاكانی ژیانیان بەهۆی ئەفسانەكانەوە خستبووە روو.
ئەفسانەكان بەشێك بوون لە دروستكردن‌و نوسینەوەی مێژوو. چونكە “لە سەردەمەكانی كۆندا، دابڕانێك لەنێوان زانستی ئەفسانە‌و مێژوودا نەبووە”(7) ، بۆیە كەسە مێژووییەكان، رووداوەكان، سەركەوتن‌و دۆڕانەكان دەبوونە كەرەستەی دروستكردنی ئەفسانەكان. (مالینۆفسكی)، لە بارەی جێگاوشوێنی ئەفسانەكان، لەژیانی كۆمەڵگاكانی كۆندا نوسیویەتی: “ئەفسانە بەو شێوەیەی كە لە كۆمەڵگا دڕندەییەكاندا باو بووە، واتا بەشێوە سەرەتاییەكەی، تەنیا داستانێك نییە كە بگێڕدرێتەوە، بەڵكو وەك راستییەك لەژیان، راستییەك كە مرۆڤی بەرایی لە ژیاندا هەستپێدەكات‌و ئەزموونی دەكات، دادەنرێت”(8) ئەوەی لە ئەفسانەكاندا هاتووە، بەگوێرەی ئەوەی لەسەردەم‌و كاتی خۆیاندا، دەم بەدەم گوێزاویانەتەوە، وەك گێڕانەوەی رووداوێكی راستەقینە هەڵسوكەوتیان لەگەڵ كردووە، نەك وەك حیكایەت یان داستانێك. دەتوانین بڵێین لای ئەوان، ئەفسانەكان شتێكی پیرۆز بوون‌و هیچیان كەمتر نەبووە لە گەورەیی ئەو كتێبە ئایینیانەی لای باوەڕدارانی ئایینەكانی ئێستا هەیە.
كەواتە بەهەمان شێوەی لێكدانەوەی ئایینی، ئەفسانەكانیش، بەڕادە‌و شێوازێكی تایبەت بەخۆیان بەشدارییان لە لێكدانەوەكانی ژیاندا كردووە. نابێت ئەوەیش لەیاد بكەین، كە كاتێك سەرنج دەخەینە سەر رۆڵی ئەفسانەكان لە دروستكردنی ئایینەكاندا. شێوازێكی رێكخراوی بیركردنەوە وەردەگرن‌و دەبنە سیستەمێكی رێكخراو، پەنا بۆ ئەفسانەكان دەبەن تا بەهۆیەوە بۆچوونە گشتییە ئایینییەكانی خۆیان رێك بخەن. دیارە ئەگەر ئایین وەك كردە‌و هەڵسوكەوتێكی كۆمەڵایەتی پێویستی بە لەخۆگرتنی كەسانێكی زۆر‌و پێویستی بە دووبارە بوونەوەیەكی بەردەوام بێت، وەك بۆنە‌و ئەركە ئایینەكان، ئەوا لە هەمانكانیشدا پێویستیان بەوە هەبووە لە رووی رێكخستنی تێڕوانینەكانەوە رێكخستن‌و بەردەوامی هەبێت. بۆنمونە، وەك ئەوەی “لەزۆربەی شوێنەكان، لەجیهان دا، ئەفسانەی بەهەشت دەبینین، بەڵام بەشێوەیەكی ئاڵۆز‌و جیاواز”(9) ئەم لەیەكچوونە ئەفسانەییە، كە زۆربەی شوێنەكانی گۆی سەر زەویدا هاوشێوەی یەكن یان پانتایی بەیەكچوونیان فراوانە، بەشدارییەكی تەواو دیارو گەورەیان لە دروستكردنی بیرۆكەی كەون‌و جیابوونەوەی رۆح‌و جەستە‌و نەمری گیان‌و نزیكی‌و دووری زەوی‌و ئاسمان لە یەكتر، كردووە.
(میرسیا ئەیلیادە)، لە كتێبی (ئەفسانە‌و خەونەكان‌و نەهێنییەكان) دا كۆی بۆچوونە ئەفسانەییەكان بۆ ناسینی پەیوەندی زەوی‌و ئاسمان بەسەر دوو كۆمەڵدا دابەش كردووە: “كۆمەڵی یەكەمیان، باسیان لەوە كردووە، كە ئاسمان سەرەتا لە زەوییەوە نزیك بووە تا دواین ئاست. كۆمەڵەی دووەم، سەرنجیان لەسەر هۆكارێكی هەستی بووە، كە بڕوای بە پەیوەندی نێوان ئاسمان‌و زەوی هەبووە”(10)
ئەم بۆچوونە ئەفسانەییانە، كە زۆر لە بۆچوونە ئایینە كۆنەكان دوور‌و دابڕاو نین، روانینێك لە روانینەكانی مرۆڤی سەردەمی ئەفسانەكانمان بۆ دەخەنە روو، هەروەها لە هەمانكاتیشدا ئەو رۆڵە دەردەخەن، كە ئەفسانەكان داویانە بۆ دانەوەی وەڵامەكانی ئاسمان چییە؟ زەوی چییە؟ ژیان چییە؟ مردن چییە؟ . وەڵامێك، كە دەتوانێت بۆ سەردەمی خۆی داهێنانێكی زۆر گەورە بێت.
پێویست ناكات لەبارەی بۆچوونە ئەفسانەییەكانەوە زیاتر درێژەی پێبدەین. ئامانج لەم گێڕانەوانە ئەوەیە، كە ئاماژەیەك بۆ پەیوەندییەكانی نێوان ئایین‌و ئەفسانە بدەین. دیارە بەو پێیەش ئەفسانە تاكە سەرچاوەی ئایینەكان نییە، بەوەی سەرجەم ئایینەكان، رێسایەكی باوەڕی‌و بیروباوەڕی تایبەتی بەخۆیان هەیە، ئەو بیروباوەڕانەیش هانیان دەدات، لە دۆخێكی تایبەتدا هەڵسوكەوتێكی ئایینی بنوێنن. بۆ نمونە ئاگر لای هیندییەكان، یان لای زەردەشتییەكان واتایەكی پیرۆز‌و دیاری هەبووە‌و یەكێك بووە لە پیرۆزە ئایینەكانیان، بەڵام ئەمە بەواتای بەپیرۆز دانانی سەرجەم جۆری هەموو ئاگرەكان نەبووە. ئەم ئایینانە جیاوازیان لە نێوان ئاگر وەك كەرەسەتەیەكی پیرۆزی ئایینی‌و ئاگر وەك كەرەستەیەكی پێویست لە ژیانی رۆژانەدا، وەك خۆگەرمكردنەوە، ئامادەكردنی خواردن‌و لەو جۆری ئەوانە كردووە. ئەم جۆرە هەڵوێست وەرگرتنە بە تەنیا نەگەڕاوەتەوە بۆ لایەنێكی باوەڕی‌و، بەڵكو پیرۆزكردنی پێویستییەكی ژیان بووە. ئەمە نابێت ئەوەیش لەیاد بكەین، كە هیچ هەڵسوكەوتێك ناتوانێت بەردەوام بێت ئەگەر لە كۆهەست‌و ویژدانی هاوبەشدا جۆرێك لە رەوایەتی بەدەست نەهێنابێت. ئەفسانە رۆڵی گێڕاوە لەوەی، كە شێوە لێكدانەوەیەكی هاوبەش بۆ رووداوەكان‌و واتاكان‌و باسكردنی هۆكانی ئەوەی روویداوە دروست بێت. لەبەر ئەوەی ئەفسانە دەتوانێت “جێگیرییەكی رێژەیی”(11) هەبێت‌و تەنیا بە دەورانێكی تایبەتییەوە نەبەسترێتەوە‌و، زۆر ملكەچی كات‌و شوێن نەبێت. كەواتە هەموو كاتێك لەتوانایدا هەیە زیندووێتی خۆی بپارێزێت‌و بەو شێوەیەش بتوانێت خۆی بەرهەم بهێنێتەوە. ئەفسانە خۆی لە بۆتەی كات‌و شوێنی رووداوەكاندا نابەستێتەوە. خوداكان شەڕ دەكەن، دەمرن‌و زیندوو دەبنەوە، یان بەگوێرەی وەرزەكان خێر یان ناخۆشی دروست دەكەن‌و ژیان نوێ دەكەنەوە.
ئەفسانە لە بیروباوەڕە ئایینییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە‌و، درێژكراوەیەكی سروشتییانەی ئەوە. لەسەرەتادا ئەركی سەرەكی ئەفسانە بریتیی بووە لە بەهێزكردنی بیری خواوەندی بە رەنگ‌و سێبەرە زیندووەكانەوە. بەتایبەت لەو بیروباوەڕانەی، كە كار لەسەر بنەمای فرەخواوەندی دەكەن. ئەوە ئەفسانەكانن، كە وێنەی خواوەندی دەكێشن، ناویان پێدەبەخشن، ژیاننامەیان دەنووسنەوە‌و مێژووی ژیانیان بۆ دادەڕێژن، تواناییەكان‌و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ یەكتردا دیاری دەكەن(12). ئەوەی دەتوانرێت لەسەر پەیوەندی ئایین‌و ئەفسانە بوترێت، ئەوەیە ئەفسانە، بەشێوەیەكی سەرەكی شان بەشانی ئایین هاتووە‌و بەڕێژەیەكی فراوانیش توانیویەتی لە قوڵكردنەوەی واتاكانی ئایین، بەتایبەت لە ئایینە سەرەتاییەكاندا، رۆڵێكی هەرە گرنگ ببینێت. (فیراس ئەلسەواح) لە كتێیی (ئەفسانە‌و واتا) دا، رۆڵێكی گرنگ دەداتە ئەفسانە لە سەرهەڵدانی ئاییندا‌و پێیوایە ئەفسانەكان شێوازێكی سروشتی درێژكراوەی باوەڕە ئایینەكانن. لەو بارەیەوە نووسیویەتی “ئەفسانەكان لە باوەڕە ئایینەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە‌و بوونەتە درێژكراوەیەكی سروشتی ئەوان. كاریان كردووە لەسەر روونكردنەوە‌و دەوڵەمەندكردنی، دانانی لەداڕشتنێكی هاوكار بۆ لەبەركردن‌و بۆ دەستادەستپێكردن لەناو نەوەكاندا…. لەلایەكی ترەوە، ئەفسانەكان كاریان كردووە لەسەر خستنەسەری بیری خوداوەندی بە رەنگەكان‌و بە رووناكییە زیندووەكانییەوە”(13)
بەدڵنیاییەوە ناتوانین ئەفسانەكانی یۆنان كتومت بەهەمان ئەو ئەفسانانە دابنێین، كە بەشێك بوون لە پێكهێنەرەكانی ئایین، بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا ئەوە ناشاردێتەوە، كە ئەفسانەكانی یۆنان سەراپا پڕن لە گێڕانەوەی رۆڵی قارەمانێتی خوداوەندە هەمەجۆرەكان. لەم دۆخە پڕاوپڕ ئەفسانە ئامێزەدایە، كە فەلسەفەی یۆنانی توانی بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، ئەركی وەڵامدانەوەی پرسیارەكان لە ئەفسانە وەربگرێتەوە‌و تێكەڵاو تێڕوانینێكی زانستی‌و پشت ئەستور بە لۆژیك‌و بورهانی بكات.
فەلسەفەی یۆنانی توانی پرسیار لەسەر ئەو شێوازە بیركردنەوە‌و ئەو جۆرە لێكدانەوانە دروست بكات‌و لەجێگایدا بیركردنەوەیەكی تەواو پشت بەستوو بە لۆژیك‌و بورهان‌و لێكدانەوە بێنێتە پێشەوە. لەگەڵ ئەمەیشدا، ئەوە بێباوەڕی نەبوو، كە بووبێتە بنەمای سەرهەڵدانی فەلسەفە. فەیلەسوفەكانیش، وەك هەر كەسانێكی تر، بەشێوەیەكی دیاریكراوو تایبەت بە خۆیان لە بەرامبەر خوداكاندا ئەركی خۆیان جێبەجێ كردووە. وەسیەتی سوقرات بۆ بە قوربانیكردنی كەڵەشێرێك بۆ خوداكان نمونەیەكی دیارە. فەلسەفەی یۆنانی بەشێوەیەكی دیاریكراو لە سەردەمی ئەرستۆدا لێكدانەوەیەكی جیاوازی لە لێكدانەوەی ئایینە باوەكانی ئەو كات، بۆ واتاكانی بوون‌و ژیان خستەڕوو. بەڵام، رووە دیارەكەی ئەو فەلسەفەییە، سەرباری داهێنانە گەورەكانیان، بەشێك بوون لە بیرێكی ئایدیالیستی.
* * *
دوای یۆنانییەكان، رۆمانییەكانیش رۆڵێكی گەورەیان گێڕاوە لە درێژەپێدانی رەوتە فەلسەفییەكان. رۆمانییەكان بەهەمان شێوەی یۆنانییەكان خاوەنی جۆرێك لەئایینی تایبەت بەخۆیان بوون، كە بنەمایەكی ئەفسانە ئاسای هەبووە. تێكەڵاوی ئایینەكان‌و ئەفسانەكان بەجۆرێكە، كە دەكرێت هەموویان لەچوارچێوەیەكی كەلتوری‌و فەرهەنگی لەیەكچوودا كۆبكەینەوە.
فەلسەفەی رۆمانی بەشێوەیەكی فراوان گرنگی بەلایەنەكانی یاسا‌و عەدالەت‌و بەڕێوەبردنی گەلان داوە. ئەمەی دواییان بەتایبەت كە ئیمپراتۆرییەت رۆمانی پەلی هاویشت، زیاتر بووە جێگای گرنگیپێدانی یاساناسی رۆمانی. كاتێكیش، كە ئایینی مەسیحی دەبێتە ئایینی رەسمی ئیمپراتۆرییەت، ئیتر لەوە بەدواوە پرس‌و پرسیارە فەلسەفییەكان تێكەڵ بە جیهانبینییەكی ئایینی دیاریكراوو خاوەن كتێبی نوسرا‌و‌و رەسمی خۆی بووە. لێرە بەدواوە پەیوەندییەكانی ئایین‌و فەلسەفە بەرەو نزیكبوونەوە دەچێت. ئەم نزیكبوونەوەیە بۆ ماوەی چەندان سەدە بە زیانی فەلسەفە تەواو دەبێت، چونكە ناچار بووە ملكەچی ئایین‌و لێكدانەوە ئایینەكان بێت. ئەو چەمك‌و دەستەواژانەی ئەم سەردەمەیان پێ دەناسرێتەوە بریتیین لە تیۆلۆژیا‌و لاهوت‌و فەلسەفەی مەسیحی. واتا هەرە بابەتە گرنگەكانی ئەو سەردەمە تاریكانەی، كە بە سەدەكانی ناوەڕاست ناسراون.
* * *
سەدەكانی ناوەڕاست بەشێوەیەكی زۆر دیار بە لاهوتیەتی مەسیحی دەناسرێتەوە. لاهوتیەتی مەسیحی چوارچێوەی گشتی سەرجەم ئەو بیرو لێكدانەوە پێكدەهێنێت، كە لەم قۆناغە دیاریكراوەدا واتاكانی بوون‌و ژیانی پێ لێكدراوەتەوە. ئایین‌و لێكدانەوە ئایینیەكان بریتیی بوون لە سەرەكیترین‌و لە دواین جۆرەكانی بیركردنەوەی زاڵا. هەموو شتێك بەگوێرەی شیكردنەوەكانی (ئینجیل) لێكدەدرایەوە‌و كراوەتە تاكە سەرچاوەی راڤە‌و شیكردنەوە. دۆخێكی لەو جۆرە بەواتای وەستانی بیركردنەوەی زانستی‌و فەلسەفی‌و جێگیركردنی لێكدانەوە تیۆلۆژی‌و لاهوتییەكانە لە جێگای سەرجەم لێكدانەوەكانی تر.
ئەنجامە سەرەتاییەكانی بەڕەسمی ناسینی ئایینی مەسیحی لەلایەن ئیمپراتۆرییەتی رۆماوە ئەوە بوو، كە جیهانبینییە ئایینەكەی مەسیحییەت جێگای تێڕوانینی فەلسەفی گرتەوە. لێرە بەدواوە ئایینە رۆمانییە جەماوەری‌و خەڵكییەكە، كە سەرچاوەیەكی ئەفسانە ئامێزانەیان هەبوو، جێگای خۆیان بۆ ئایینێكی تۆكمەتر‌و خاوەن توندییەكی لاهوتی زیاتر چۆڵكرد. لێرەوە، ئیتر لەناو چوارچێوەی بیركردنەوەی ئایینی رۆمانیدا بیروباوەڕێكی نوێ سەریهەڵدا، كە چەقەكەی مردنی خواوەند یان كوڕی خواوەند‌و بەرزبوونەوەی جەستەكەیەتی بۆ ئاسمان‌و دواتریش دادەبەزێتەوە بۆ سەر زەوی. بەم شێوەیە بۆچوونە ئایینیانەكەی خۆرهەڵاتی نێوەندی زاڵكرد بەسەر بیركردنەوەكانی رۆمادا‌و، زادەی ئەم ئایینە مەسیحییەیش ناوچەیەكی لێوانلێو بە بیری ئایینی وەك فەلەستین بوو.
مەسیحییەت، لێكدانەوەیەكی نوێی بۆ پەیوەندییەكانی نێوان مرۆڤ‌و خودا داڕشت‌و فۆڕمێكی نوێی بەو پەیوەندییانە بەخشی. ئەم داڕشتنەوەیە تەنیا سنورەكانی ئایینی رۆمانی نەگرتەوە، بەڵكو بەدوای خۆیدا سنورەكانی فەلسەفەو بیركردنەوەی لۆژیكیشی گرتەوە.
(جاك لۆگۆف)، ساڵی (1977) لە كتێبی (لەپێناو سەدەیەكی ناوەڕاستی دیكەدا) چوار خاڵی سەرەكی وەك سیمای ناسینەوەی رەهەندی بیرو تایبەتمەندییەكانی ئەقڵییەتی سەدەكانی ناوەڕاست ئاماژە پێداوە: خاڵەكانی دووەم تا چوارەم، ئاماژەن بۆ كاریگەرییەكانی ئەو بارودۆخەی ئایینی مەسیحی هێناویەتە پێشەوە، كە مرۆڤی دەكردە بوونەوەرێكی رەشبین‌و گیرۆدەی گوناهێك، كە بە یەكەمین گوناه ناسراوە. هەروەها ئەمە لەگەڵ خۆیدا دۆخێك لە نەفرەتكردن لەژیان بەدوای خۆیدا هێنا‌و مرۆڤی بۆ سازان‌و هەڵكردن لەگەڵ ژیانێكی خراپ‌و نالەباردا هاندەدا، لە رووی هەژمونی ئەقڵیەتی رەمزی‌و فەنتازیشەوە دۆخێك لە باوەڕهێنان بە دنیای شتە سەیرەكان‌و سحر‌و ئەفسونی دەهێنایە پێشەوە.
بەڵام لە خاڵی یەكەم دا، كە زیاتر لەگەڵ باسەكەی ئێمەدا دێتەوە، (لۆگۆڤ) ئاماژە بۆ ملكەچی فەلسەفەو بیركردنەوەی فەلسەفی بۆ تیۆلۆژیا‌و بیركردنەوەی ئایینی كردووە. (هاشم ساڵح) ئەم بۆچوونەی ئەوی بەمشێوەیە پوختە كردووە “هەژموونی بیروباوەڕی مەسیحی لەسەر بیركردنەوەی خەڵكی، لەو قۆناغەدا مرۆڤێك نەبوو لەدەرەوەی چوارچێوەی عەقیدەی مەسیحی بیر بكاتەوە. راستە بیریاری گەورە‌و فەیلەسوفانی گرنگ هەبوون، بەڵام هەموویان ملكەچی عەقیدەی تیۆلۆژی بوون. بیركردنەوە بەشێوەیەكی ئازاد‌و لەدەرەوەی فەزای خوداناسیدا، كارێكی مەحاڵا بوو. ئەقڵا لەو سەردەمەدا ملكەچ‌و گوێڕایەڵ بوو، فەلسەفە خزمەتكاری زانستی خوداناسی كڵێسا بوو”(14)
لەم قۆناغەدا، گەڕان بەدوای لێكدانەوە فەلسەفییەكان، بیركردنەوەی لۆژیكی، بیركردنەوەیەك، كە ناچار نەبێت لە ئەسڵی ئایینییەكانەوە دەست پێبكات، یەكێكە لە كارە سەخت‌و تا رادەیەك ئەستەمەكان. ئەگەر لێكدانەوەیەكی فەلسەفی هەبێت، تەنیا وەك كۆمەكێك بۆ لێكدانەوەی لاهوتی كاری كردووە. واتا یەكانگیری ئایین‌و فەلسەفە، ئەمەیش شێوازێكی تازەی لە بیركردنەوە هێنایە پێشەوە، كە بە فەلسەفەی مەسیحی ناو دەبرێت.
لێرەدا دەبێت لەسەر دەستەواژەی (فەلسەفەی مەسیحی) بوەستین، چونكە ناوهێنانی فەلسەفەیەك بە فەلسەفەی مەسیحی بەرەو ڕووی گرفتی لۆژیكیمان دەكاتەوە‌و، ئەمە بۆ خۆی دەرگای چەندان پرسیار دەخاتە سەر پشت. سەرەتایترین پرسیار ئەوەیە، كە ئایا دەتوانین باس لە شتێك بكەین بە ناوی فەلسەفەی مەسیحییەوە، یان بەواتایەكی قوڵتر، دەتوانرێت باس لەو شێوازە لە فەلسەفە بكرێت، كە تێكەڵاوبوونێكی تەواوی لەگەڵ ئاییندا هەبێت‌و وەك پێشگرێك بۆ ئەو دانرابێت؟ دەكرێت بەشێوازێكی تریش پرسیارەكە دابڕێژرێتەوە، ئایا دەتوانرێت فەلسەفەو ئایین بەیەكەوە كۆبكرێنەوە بێ ئەوەی، كە ناكۆكییەكیان هەبێت؟ گرفتەكە لەوەدایە، كە ئەم ئاماژەیەش بۆ دەورانێك بەكاربێت، كە بەسەدەكانی ناوەڕاست ناسراوە.، چونكە بەچەندان شێوە گومان لەسەر بوون‌و چالاكبوونی بیرو فەلسەفە لەو سەردەمانەدا هەیە. ئەو گومانانەی لەسەر ئەو سەردەمانەدا هەیە دەكرێت لەمانەدا ببینرێتەوە:
یەكەم: ژمارەیەك لە مێژوونووسان پێیان وایە، كە لەسەردەمەكانی ناوەڕاست دا فەلسەفە بوونی نەبووە. هەڵگرانی ئەم رایە پێیانوایە ئەو جۆرەیش لە فەلسەفە، كە لەم سەردەمانەدا بوونی هەبووە، جۆرە تێكەڵاوبوونێكی فەلسەفەی یۆنانی بووە لەگەڵ لاهوتیەتی مەسیحیدا‌و ئەم كارەیش بە قازانجی ئایینی مەسیحی شكاوەتەوە.
دووەم: ئاماژەی دووەم پشت بەوە دەبەستێت، كە بوونی فەلسەفەو ئایین، بەتایبەت لەسەردەمەكانی ناوەڕاستدا ،كە ئەمە بەواتای فەلسەفەی مەسیحی دێت، ناكۆكییەكە لەخۆیدا. بەڵگەی ئەمانە ئەوەیە هەروەك چۆن ناتوانرێت باس لە شتێك بەناوی زانستی مەسیحی بكرێت، ئاوایش ناتوانرێت باس لە فەلسەفەی مەسیحی بكرێت.، چونكە فەلسەفە پشت بە لۆژیك‌و عەقڵ و بیركردنەوە دەبەستێت، لەكاتێكدا، كە ئایین پشت بە گواستنەوە‌و وەحی دەبەستێت.
لەراستیدا ئەوەی مەسیحییەتی پەیوەست كردووە بە ژیانی رۆماوە قەشەیەك بوو بەناوی (پۆڵس)، كە رۆڵێكی یەكجار گەورەی لەسەروساماندان بە ئایینی مەسیحیدا گێڕاوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا ئەو قەشەیە ” وەك فەلسەفە نەیڕوانیە مەسیحییەت، بەڵكو وەك ئایین‌و رێگایەك بۆ پاكبوونەوە”(15) تێیڕوانیوەو ئەوەی لای ئەو گرنگ بووە، ئەوەبوو، كە چۆن تێڕوانین‌و لێكدانەوەیەكی تەواو ئایینی مەسیحی زاڵ بێت بەسەر لێكدانەوەی گشتیدا. بۆ ئەم كارەش نەگەڕاوەتەوە بۆ فەلسەفەو بەتەنیا مەسیحییەتی وەك ئایینێك وەرگرتووە. وەرگرتنی جیهانبینییەكی مەسیحی بەتەنیا وەك ئایین، واتا وەك كۆمەڵێك دەق‌و ئەحكامی ئامادە، كە بەناچارانە‌و بۆ رازیكردنی ویستی خودا دەبێت جێبەجێ بكرێن.
دیارە، ئایینی مەسیحی، كە جێگای بە تێڕوانینی فەلسەفییەكانی یۆنان‌و رۆم لێژكرد، لە قۆناغەكانی دواتردا روویكردەوە فەلسەفە. لەو ئاراستەیەشدا، كەسانی وەك (ئۆگستین‌و ئەكیۆنی) لە هێنانە بەرهەمی فەلسەفەیەكی ئایینی، یان وردتر بڵێین فەلسەفەیەكی بەخزمەتكراوی ئایینی سەرەكیترین رۆڵیان گێڕا.
قەدیس ئۆگستین
لەسەرەتادا‌و لە كەلتوری ئایینی مەسیحیدا (ئۆگستین) زۆرترین كاریگەری هەبووە. كاریگەری بیروباوەڕی ئەم قەشەیە بەجۆرێك بووە، كە “تا بەراییەكانی سەدەی دوانزدە بڕ بكات”(16). بۆچوونێك، كە ئەوی پێدەناسرایەوە لە كتێبی (شاری خودا) دا رەنگی داوەتەوە. جیهان لای ئەم قەشەیە، دوو بەش بوو. جیهانی شەیتان‌و جیهانی خودا، كە پێیوابووە سەرەنجام شاری خواوەندی زاڵ دەبێت بەسەر شاری شەیتانیدا‌و ئەمەیش ئەنجامی ئاراستەی كاركردنێكە، كە هەڵگرانی ئایینی مەسیحی پەیامەكەی بڵاودەكەنەوە.
وێنەیەك، كە ئەم قەشەیە بۆ مرۆڤی كێشاوە، وێنەی مرۆڤێكی داماوو دەستەوەستان بووە، كە دەبێت ژیانی خۆی بۆ قەرەبووكردنەوەی یەكەمین گوناه، یان گوناهە گەورەكە، تەرخان بكات. لای ئەو، مرۆڤ هیچ رێگایەكی لەبەردەم دا نەبووە بۆ ئەوەی ببێتەوە بە هاوڵاتی شاری خودایی، مەگەر بە رێگای پاكبوونەوە نەبێت لە ئۆباڵی ئەو گوناهە، ئەو بەمشێوەیە گوناهە یەكەمینەكەی مرۆڤی تیۆریزە كرد.
بەشێوەیەكی گشتیش بۆچوونەكانی ئەو بە دوو دەورەدا تێپەڕ دەبن. یەكەمیان بڕواداربوونە. بەپێی ئەمەیان، دەبێت سەرەتا مرۆڤ بڕوا بە ئایینی مەسیحی بهێنێت‌و بەشێوەیەكی سەراپایی‌و بێ هیچ گومانێك ئەو ئایینە قبوڵ بكات. كاتێك، كە باوەڕی هێنا‌و بووە خاوەنی باوەڕێكی ئایینی‌و مەسیحی ئەمە رێگای بۆ فەراهەم دەكات، كە عەقڵی ئەو كەسە لەژێر ئاراستەیەكی باوەڕدارانەدا بڕوات بەڕێوە. بەمشێوەیە كاتێك، كە عەقڵ كەوتە ژێر رێنمایی باوەڕ، خاوەن عەقڵەكە دەتوانێت بەرەو گەیشتن بە حەقیقەت هەنگاو بنێت.
شتێكی تر، كە لای ئەم قەشەیە روون بووە ئەوەیە، كە لەبنەڕەتدا گەیشتن بە زانست مەرج نەبوو تەنیا بۆ كەسی باوەڕدار بێت. مرۆڤ باوەڕدار بێت یان یان بێباوەڕ، لە ئەنجامە زانستییەكاندا هاوبەشە. لای كەسێكی بڕوادار( 1+1=2 ) هەمان ئەنجامیش بۆ كەسێكی بێ باوەڕ هەر هەمان ژمارە (2) دەكات. كەواتە باوەڕ مەرجی سەرەكی، یان تەنیا مەرجێك نییە بۆ گەیشتن بە زانست، رێگای زانست رێگایەكی هاوبەشە. ئەوەی، كە لای (ئۆگستین) كەسی باوەڕدار لە كەسانی تر جیا دەكاتەوە، زانست نییە، بەڵكو گەیشتنە بە حەقیقەت. مرۆڤ ئەگەر بتوانێت بەبێ باوەڕ دەستی بە زانست‌و ئەنجامە بیركارییەكان بگات، بەڵام ئەوا ئەو مرۆڤە “هیچ كاتێك ناتوانێت دەستی بە حەقیقەت بگات، مەگەر ئەوەی بڕوا بە ئایینی مەسیحی بهێنێت”(17). بەمشێوەیە باوەڕ دەبێتە تاكە رێگای گەیشتن بە حەقیقەت. كەواتە حەقیقەت تەنیا واتایەك‌و تەنیا لێكدانەوەیەك وەردەگرێت‌و پاوانی ئەو كەسانە دەبێت بە شێوەیەكی زۆر دڵسەختانە بڕوا بە مەسیح دەهێنن.
لەدەورەی دووەمدا، بۆچوونەكانی ئەو بەشێوەیەكی زۆر توند گۆڕانكاریان بەسەردا هات. كاتێك، كە كەوتە ساڵەكانی كۆتایی تەمەنی بەو رایە گەیشت ، كە ناكرێت زانست‌و ئەنجامە زانستییەكانیش لە سنوری بڕواهێنان دەرباز بكرێن، چونكە زانست ئەگەر رێنماییەكی ئایینانە‌و باوەڕانەی نەبێت ئەوا دەتوانێت زۆر بە ئاسانی بەلاڕێدا بڕوات. بۆ ئەوەی، كە زانست‌و عەقڵ مرۆڤ بە لارێدا نەبەن، دەبێت سەرەتا باوەڕ بهێنریت. تەنیا بەم رێگایەیە، كە باوەڕ دەتوانێت ببێتە چاودێر بەسەر عەقڵەوە. عەقڵ ناتوانێت لە دەرەوەی سنورەكانی باوەڕ پەی بە حەقیقەتی رەها بەرێت‌و، تەنیا لەم دۆخەدایە، كە عەقڵ بەرەو رووی بەلاڕێداچوون‌و لادان نابێتەوە.
بەمشێوەیە، فەلسەفە لای (ئۆگستین) ئەو پشت ئەستورییە دێرینەی خۆی لەدەست دا، كە یۆنانییەكان‌و رۆمانییەكان پێیان بەخشی بوو. دەقە ئایینەكان، ئینجیل‌و نامەكانی پۆڵس جێگای (سوقرات‌و ئەفلاتون‌و شیشیرۆن‌و رواقییەكان…)ی گرتەوە. لای ئەو ” هیچ جیاوازییەك لە نێوان كایەی فەلسەفەو كایەی تیۆلۆژیادا نەبووە. فەلسەفە جگە لە خزمەتكارێكی گوێڕایەڵی تیۆلۆژیای مەسیحی، شتێكی تر نەبووە”(18). كەواتە ئەمە یەكمجار بووە، كە ئایین بەو فراوانییە باڵی خۆی بەسەر پانتایی فەلسەفەدا كێشابێت.
ئەوەندەی پەیوەندی بە ناسینی خوداوە هەبووبێت، هەوڵی ئەم قەشەیە بۆ پاراستنی یەكتاپەرستی بووە. ئیمپراتۆرییەتی رۆمانی، كە مەسیحییەتی كردبووە ئایینی رەسمی خۆی، لەهەناوی ئەو كەلتورەوە هاتبوو، كە خاوەنی ژمارەیەك خوداوەندی زۆر‌و لەیەكتر جیاواز‌و خاوەن دەسەڵاتی جیاواز بوەو. ئەم دۆخەیە كە وا دەكات بۆ هێشتنەوە‌و پاراستنی ئەم ئایینە تازەیە، رێگا نەدرێت یەكێتی چەمكی خواوەندی تێكبچێت. هەربۆیە دەبینین، كە بەشداری ئەو لە باوەڕی (سیانە)ی مەسیحیدا بەجۆرێكە، كە بەبێ ئەو لایەنە بە ناڕۆشنی دەمێنێتەوە‌و، هەروەها دەشتوانێت مایەی سەریەشە‌و كێشەیش بێت بۆ ئایینی مەسیحی.
بەخشینی یەكێتی بە هەر سێ بەشەكەی خواوەندێتی لە ئایینی مەسیحی، واتا بەشەكانی( باوك، كوڕ، گیانی پیرۆز) بووە یەكێك لە كارە فكرییەكانی ئەم قەشەیە. لای ئەو، تەنیا شتێك، كە بڕواداران لە بێ بڕوایان جیا كردەوە، ئەوە بووە، كە باوەڕێكی بەهێزی بە یەكێتی خاوەندی هەبێت. واتا دەبێت هەر باوەڕدارێك پێیوابێت، كە خودا بەسەر ئەم سێ بەشەدا جیا نەبووەتەوە‌و نەبووەتە سێ دەسەڵات‌و سێ بوونی لە یەك جیا. بیری فەلسەفی_ئایینی ئەو لەسەر ئەوە كاری دەكرد، كە ئەم سێ بەشە لەجەوهەردا یەك شتن.
هەروەك پێشووتریش ئاماژەمان پێدا. چەمكی شاری خواوەندی‌و جیاكردنەوەی ئەو شارە خواوەندییە لە شاری شەیتانی بنەمای تێڕوانینە فەلسەفی_ئایینەكەی ئۆگستینە، كە تێیدا نەتەوەكان لە رەوتی مێژوودا دەكەونە ناو ئەم دابەشكردنەوە. لای ئەو”خەڵكانی شاری خودا ئەو كەسانەن، كە ناوەندەكەیان هەمان ئۆرشەلیم واتا زادگای عیسای مەسیحە. ئەوانە كەسانێكی خوداوەندین، كە بڕوایان بە یەكتاپەرستی هەیە‌و عیشقیان بۆ خودا هەیە. لەبەرامبەر ئەم شارەیشدا شاری دنیا هەیە، كە ناوەندەكەیان شاری بابلە‌و ئەم كارەیش دەگەڕێتەوە بۆ خراپی‌و گەندەڵییەك، كە لەبابلی ئەو سەردەمەدا باو بووە. بە بۆچوونی ئەو، خەڵكانی شاری دنیا مرۆڤە لەخۆبایی‌و ئایینەكەیان ئایینە فرە خواوەندییەكان بووە، واتا شەریكەر دانەر (مشرك) بوون(19). ئەو تەنیا بەم دابەشكردنەوە ناوەستایەوە. لای ئەو كەسانیكیش هەبوون، كە بەكردەوە دانیشتووی شاری خوداین، بەڵام لەناخدا هێشتا لە شاری دنیایدان. ئەم جیاكردنەوەیە، جیاكردنەوەیەك نەبووە تەنیا لەسەر جوگرافیای ئایینی، بەڵكو جیاكردنەوەیەكیش بووە لە ناخی مرۆڤەكاندا. نامۆیی مرۆڤ گەیشتۆتە ئەو حاڵەتە، كە بەزارەكی بڕوا بە ئایینێك بهێنی، بەڵام لە ناخەوە خەیاڵی لای ئایینێكی تر بێت.
تۆماس ئەكیونی
ژیان‌و چالاكی (ئەكیۆنی) دەكەوێتە قۆناغێك، كە فەلسەفەی مەسیحی یان وردتر بڵێین تیۆلۆژیای مەسیحی دەكەوێتە قەیرانەوە. مەسیحییەت بەرەو قەیرانی پەسەندكردنی بیروباوەڕ دەبێتەوە. لەم دەورانەدا بیری ئایینی دەكەوێتە بەردەم چەندان پرسیار‌و جارێكی تر لە نێوان عەقڵ و باوەڕدا بەرەو رووبوونەوە دروست دەبێتەوە.
یەكەمین شتێك، كە (ئەكوینی) بەرەو رووی وەستاوەیەوە، رەوتی فەلسەفی ناسراو بە ئەفلاتونییە نوێیەكان بوو، لەبەرامبەردا روویكردە بۆچوونە فەلسەفییەكانی (ئەرستۆ)و ئەوی بەتاكە فەیلەسوف دەزانی كە دەتوانرێت پشتی پێببەسترێت. گرنگی (ئەرستۆ) بۆ ئەو دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جۆرە تێڕوانینە فەلسەفییە، كە پێیوابووە “خۆ ناسینی مرۆڤ بەهۆی قوڵبوونەوە دەروونییەكەیەوە نییە… بەڵكو ناسینی ئەوانی ترە، كە مرۆڤ تێدەگات نەفسی هەیە‌و دەژی”(20) لەبەر ئەوەی، كە ناسین‌و مەعریفە پشت بە هەست دەبەستێت، واتا بەهۆی یەكێك لە هەستەكانەوە شایانی بەدەستهاتنە، كەواتە بیركردنەوەكانی مرۆڤ، كە دەبنە كەرەستەیەكی زەینی لە پەیوەند بە جیهانی دەرەوە دروست دەبن. تێڕوانینێكی وایش بەكردەوە دەكەوتە بەرامبەر ئەو بە ئەسڵا دانانی نەفس پێش جەستە هەبووە‌و لە ئەفلاتونەوە گەیشتبووە (ئۆگستین)و ئەفلاتوونییە نوێیەكان كاریان لەسەر دەكرد.
لای (ئەكوینی) زەین‌و عەقڵ شتێك بوون لە دەرەوەی جیهانی مادی‌و نەدەكەوتنە ناو سنورەكانی مادەوە. زەین لەبەر ئەوەی ناكەوێتە ژێر دەسەڵاتی مادەوە كەواتە نایشبێتە كار لەسەر كراوێك، بەڵكو خۆی بەبەردەوامی وەك بكەرێك دەمێنێتەوە.”زەین دوو كردەی تەواو جیاواز ئەنجام دەدات، كە (ئەكوینی) لەسەر شێوەی (ئەرستۆ) ئەوانە بە عەقڵی چالاك یان بە عەقڵی هەڵچوو یان مەیسەر ناوناوە، بەڵام پێیوابووە، تەنیا عەقڵێك، كە كردەی تەواوێتی هەیە عەقڵی خواوەندییە، چونكە خودا كردەی پەتی‌و تەواوی بوونە. لەبەر ئەوەیش، كە بوون پەتییە كەواتە عەقڵیش پەتییە. عەقڵەكانی تر واتە عەقڵی داهێنەر بەگوێرەی جێگاوشوێن‌و پلەوپایەی خۆیان خاوەنی عەقڵی ئاستێك لە هێز‌و كردەن. ئەم عەقڵ نە، چونكە لەلایەنی بوونەوە سنوردارن‌و كردەگی پەتی بوونیان نییە بە نیسبەت تەواوی معقولاتێك، كە بەبەراورد بەوان لە لایەنی بوونەوە وەك یەك نیین. لەنێوان ئەم عەقڵ نەدا عەقڵی جیاكەرەوە، واتا فریشتە ، چونكە لەلایەنی پلەی بوونەوە لە عەقڵی پەتییەوە نزیكترە‌و هێزێكە، كە هەمیشە كردەگیانە چەمكەكان یان شێوەی عەقڵیان هەیە‌و پێویستیان بە ئەزموونی هەستی نییە، بەڵام عەقڵی مرۆڤ، چونكە لەلایەنی بوونەوە لە عەقڵی خواوەندیییەوە دوورە هەروەك بوونەوەرە مادییەكان لە هێزەوە بەرەو كردە دەڕوات، واتا بە نسیبەت معقولاتەكانەوە بالقوەن‌و ئەوانە بەشێك نین لەخۆی‌و كەواتە لە ئەزمونی هەستیەوەیە، كە دەخرێتە پاڵیان. عەقڵی هەڵچوو یان مومكینیش هەمیشە لەچاو شێوەكانی معقول بالقوەن”(21)
لێرەدا دەبینین، كە چۆن جیاكردنەوەیەك لە نێوان عەقڵی پەتی، كە عەقڵی خواوەندییەو دەكەوێتە ئەو دیو سنورەكانی ئەزمون، لەگەڵ عەقڵی كردەگیدا، كە بەرئەنجامێكی هەستین، دروست دەبێت. ئەم جیاكردنەوەیە لە نێوان دوو عەقڵ دا خۆبەخۆ دەبێتە كێشانی سنورێك لە نێوان دراوەكانی ئایین وەك بەشێك لە كارەكانی عەقڵی خودایی‌و زانست‌و فەلسەفە وەك بەرئەنجامێكی عەقڵی كردەگی مرۆڤ، كە سەرچاوەكەی دەوروبەرە، واتا بەرئەنجامی هەستەكان‌و پەیوەندییە لەگەڵ ئەوانی تردا.
لێرەدایە، كە لای ئەو عەقڵی مرۆڤ هەرچەندە داهێنەرانەیش بێت، لەدواجاردا، لە كەم‌و كوڕی بەدەر نەبووە. عەقڵی مرۆڤ دەتوانێت توانایەكی جیاكەرەوانەی هەبێت، واتا بەشوێن چییەتی بوونەوەكانەوە بێت، نەك كار لەسەر دۆزینەوەی شتەكان بكات، ئەمەیش رێك بە پێچەوانەی رەوتی بیركردنەوەی ئەفلاتونییە نوێیەكانەوە بووە، كە بەشوێن “دۆزینەوەی حەقیقەتەكان لە نمونەی خواوەندییەوە بوون بە رێگا خۆرهەڵاتییەكەی خواناسییەوە”(22)
(ئەكوینی) بۆ چارەسەركردنی كێشەی عەقڵ و باوەڕ، دەچێتە سەر سەربەخۆیی‌و جیایەكی دیاریكراوی هەردوو كایەی فەلسەفی‌و تیۆلۆژی‌و، “دوو كایەی مەعریفە‌و دەسەڵاتی لەیەكتری جیاكردەوە: كایەی خوداناسی، كە لەبواری ئاییندایە، لەگەڵ كایەی فەلسەفەو زانست، كە سەر بە بواری ئەقڵا‌و ئەقڵانیەتە”(23) . لەبەر ئەوەیش، كە باوەڕ شتێكە سەرو سروشتی‌و سەرچاوەكەی دەكەوێتە ئەو دیو سروشتەوە‌و لە رێگای وەحی‌و بەهۆی كتێبە ئایینەكانەوە گەیشتۆتە دەست مرۆڤ، واتە بەرئەنجامی دۆزینەوەی عەقڵی مرۆڤ نییە، هەربۆیە ناتوانرێت عەقڵ بكرێتە سەرچاوەی بەدەست هێنانی باوەڕ. لای ئەو زۆر حەقیقەتی خوداوەندی هەن كە ناتوانرێت بەبێ گەڕانەوە بۆ وەحی بناسرێنەوەو پێیوابووە، كە “وەحی پێمان دەڵێت، كە دیاریكراوە مرۆڤەكان بەرەو لای خودا… بڕۆن”(24) حەیقیقەتێكی لەم جۆرەیش، لای ئەو، بەهۆی فەلسەفەوە نایەتە دیو ناناسرێتەوە، چونكە فەلسەفە سەر بە جیهانێكە، كە تەنیا پشت بە عەقڵ دەبەستێت.
ئەو وەك هەر مەسیحییەكی تری دڵسەخت پێیوابووە، كە بابەتی باوەڕ كارێكی خواوەندییەو واوەترە لە سنوری تواناییەكانی عەقڵ و سروشتی مرۆڤ. خوا باوەڕی بە مرۆڤەكان بەخشیووە تا رێنماییان بكات بۆ پاكبوونەوە لەو گوناهەی كەوتۆتە ئەستۆیان. كەواتە باوەڕ بەخشراوێكە بە مرۆڤ‌و لە دەرەوەی خۆی بۆی راوانە كراوە. هەر بۆیە باوەڕ‌و عەقڵ دوو سەرچاوەیان هەیە، كەواتە ئاساییە، كە دوو جۆر ئەنجامیش بێتە دی. ئەگەر باوەڕ‌و فەلسەفە هەردووكیان گەیشتن بن بە حەقیقەت كەواتە ئاساییە بە دوو شێوەیش رێگاكە بگرنە بەر. لێرەدا (ئەكوینی) دەكەوێتە سەر ئەوەی بڵێت، كە مرۆڤ دەتوانێت بەهۆی عەقڵەوە پەی بەحەقیقەتەكان بەرێت، بەڵام ئەو حەقیقەتانە هەرچەندێكیش گەورە‌و گرنگ بن هێشتا لە سنوری عەقڵی مرۆڤدان. زۆر حەقیقەت دەمێننەوە، كە تەنیا بەهۆی باوەڕەوە دەتوانرێت پەیان پێ ببرێت. بەڵام لەراستیدا، خودی ئەم كارە داننان نەبووە بەوەی فەلسەفە ئازادانە مومارەسەی پرسەكانی خۆی بكات، بەڵكو ئەم كارە بۆ خۆی جارێكی تر دابینكردنەوەی دەسەڵاتی تیۆلۆژیا بووە بەسەر بیركردنەوەی فەلسەفەیدا. كاتێك دوو پرسی گەورەی فەلسەفە، واتا دروستبوونی جیهان‌و مەسەلەی رۆح لەدەستی فەلسەفە دەردەهێنێت. بەم كارە، سنوری بیركردنەوەی فەلسەفی لەشوێنێكدا بەرتەسك دەكاتەوە‌و، بەم جۆرەیش رێگای ئەوەی لێدەگیرێت، كە ببێتە كێشە‌و مەترسی بۆ سەر تیۆلۆژیا‌و ئیلاهیات. لەم لایەنەوە ئەو پێیوایە “خوڵقاندنی جیهان‌و نەمری رۆح، دوو حەقیقەتن سەر بەكایەی ئایینن‌و فەلسەفە پەیوەندی پێیانەوە نییە. بۆیە دەبێت بێ هیچ پرس‌و مشتومڕێك باوەڕیان پێ بهێنێت. واتا ئەقڵا توانای ئەوەی نییە بە شێوازی تایبەتی خۆی پەی بەو شتانە بەرێت، لەبەر ئەوە نابێت دەرون‌و رۆحی خۆمان بەشتێكەوە ماندوو بكەین، كە ئاكامی نابێت. لەلایەكی ترەوە تاوتوێكردنی دیاردەكانی سروشت‌و پەیبردن بە یاسا ناوەكیەكانی، شتگەلێكن دەبێت ئەقڵا پێیان هەڵبسێت‌و ئەنجامیان بدات”(25). ئەگەر (ئۆگستین) دەسەڵاتەكانی فەلسەفەی كەم كردەوە‌و لە بری ئەوە دەسەڵاتی دایە ئەو لێكدانەوانەی تەنیا پشت بە ئایینیپەتی دەبەست، ئەوا (ئەكیونی) شێوە دەسەڵاتێكی دیاریكراو بۆ فەلسەفە دەگێڕێتەوە‌و ” لەكایەی تایبەت بەخۆیدا خودموختاری دا بەفەلسەفە”(26).
ملكەچبوونی فەلسەفە بۆ ئایین، لای ئەو، ملكەچ بوونێك بوو، كە دەبێت لەدواجاردا فەلسەفە چاوەڕوانی خوداناسی بكات تا بڕیار لەسەر ئەوە بدات ئەنجامە بەدەستهاتووەكانی خۆی، كە بۆخۆیان دەستكەوتێكی عەقڵیانەیە، پەسندن یان رەتكراوەن. فەلسەفە، گەرچی ئازادكراوە لەوەی، كە لە سروشت‌و یاساكانی سروشت بكۆڵێتەوە، بەڵام ئەم ئازادكردنە سنوردارو كاتییە. فەلسەفە دەتوانێت لەبارەی شتەكان‌و دیاردەكان‌و پرسەكان بگاتە ئەنجامێك، یان بگاتە حەقیقەتێك، بەڵام (ئەكوینی) پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت، كە حەقیقەتی بەدەستهاتووی فەلسەفە دەبێت بە فیلتەرەكانی ئایین‌و تیۆلۆژیادا گوزەر بكەن. ئەمە بەشێوەیەك فەلسەفەی كردە خزمەتكاری ئایین، كە دەقە فەلسەفییەكانیش بەقازانجی دەقە ئایینەكان لێكدەدرانەوە، لەوانە كتێبی (سەروو سروشت- میتافیزك)ی (ئەرستۆ)، “لەچوارچێوەیەكی تەواو كەلامی‌و بۆ مەبەستێكی ئایینی”(27) بەكار دەهات.
(ئەكوینی) پێیوابووە: “… ئەو حەقیقەتەی لەرێی فەلسەفەوە پێیدەگەین، ناشێت لەگەڵ پێدراوەكانی باوەڕدا ناكۆك بێت. بەڵام ئەگەر هاتوو حەقیقەتی فەلسەفی لەگەڵ بیروباوەڕی ئایینیدا ناكۆك بوو، ئەوا ئەو كات دەبێت حەقیقەتی فەلسەفی بەخۆیدا بچێتەوەو رەخنە لەخۆی بگرێت، تا وای لێدێت لەگەڵ بیروباوەڕی ئاییندا دەگونجێت”(28) واتا فەلسەفەو لۆژیكی بیركردنەوە هەرچییەك بن دەبێت ملكەچێتی تەواوی خۆیان بۆ ئایین دەرببڕن.
پەیمانی كۆمەڵایەتی‌و دۆخی هاوچەرخی مرۆڤ
( تۆماس هۆبز) بەیەكێك لەدیارترین بیرمەندەكانی تیۆری پەیمانی كۆمەڵایەتی دادەنرێت، لای ئەو كۆمەڵگا شتێكی دروستكراوە، كە لەئەنجامی بەستنی پەیمانێكی كۆمەڵایەتی لە نێوان تاكەكاندا دروست بووە. هەر یەكێك لە تاكەكان دەستبەرداری بەشێك لە مافەكانی خۆیان بوون تا بتوانن بەهۆی ئەم دەسبەرداربوونەوە ژیانێكی ئاسایش‌و دڵنیایی بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن. بەمشێوەیە مرۆڤەكان لە دۆخێكی سروشتییەوە، گوازراونەتەوە بۆ دۆخێكی دروستكراو‌و لەم دۆخە دروستكراوەیشدا كە كۆمەڵگای لێهاتۆتە دەرەوە، لە “شەڕی هەموانە لەدژی هەموان”(29) دەربازیان بووە.
كاتێك، كە كۆمەڵگا دەبێتە شتێكی دروستكراو، واتا شتێك، كە سروشتی نییە‌و، ناچارانە دروستكراوە‌و بەهۆی هێزێكی فەرمانڕەواوە دەبرێت بەرێوە، ئایا دەبێت ئایین لەم كۆمەڵگایەدا چ جێگاو شوێنێكی هەبێت؟ یان بە جۆرێكی تر پرسیارەكە بكەین، ئایا لای فەیلەسوفانی پەیمانی كۆمەڵاتی ئایین چ رۆڵێك دەگێڕێت؟
(هۆبز) ئەوەی دەبینی، كە ناكۆكی‌و شەڕە ناوخۆییەكانی نێوان مەسیحییەكان هەموویان لەژێر ناوی شەڕ بۆ یەك ئایین‌و لەپێناو یەك ئاییندا دەكرێت. لەهەمانكاتدا ئەوەیشی دەبینی، كە ئەو شەڕانە سەرچاوە لە “شیكردنەوە جۆراوجۆرەكان‌و ناكۆكەكانی كتێبی پیرۆز”(30) وەردەگرن، بۆیە بۆ كۆتایهاتن بەو ناكۆكییانە دەبێت دەوڵەت خۆی ببێتە خاوەنی راڤەكردنی ئایین‌و بە دەرخستنی راڤەیەكی یەكپارچە‌و دوا لێكدانەوە رێگا لەبەردەم ئەو ناكۆكییانە بگرێت. گەرچی كارێكی لەو جۆرە، لەدواین شیكردنەوەدا، وا دێتە بەر چاو، كە دەوڵەت دەبێتە هەڵگری حەقیقەتی ئایین، بەڵام لای ئەو، ئامانج لەوە، كە دەوڵەت خۆی شیكردنەوە‌و راڤەكردنێكی لەو جۆرە بدات بەدەستەوە، ئەوە بووە، كێشە‌و ناكۆكی باڵە ئاییینییەكان لە سنوری كۆمەڵگادا بكاتە دەرەوە.
ئەو چاوی بڕیبووە دەسەڵاتێكی رەها، كە بە (لیڤیتان) یان ئەژدیهای حەوت سەر، كە رەمزی دەسەڵاتێكی رەهای داپڵۆسێنەرە، ناوی بردووە. ئەم لیڤیتانە لەبەرژەوەندی گشتی‌و بۆ پاراستنی ئاسایش‌و سەروسامانی گشتی رەهاترین دەسەڵات بەكاردەهێنێت. ئەمە لەپەیوەند بە ئایینییشەوە هەروایە. كاتێك، كە دەوڵەت خۆی دەبێتە تاكە سەرچاوەی شیكردنەوەی دەقە ئایینییەكان، كەواتە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئایین پەلكێشی ناو دەسەڵاتی سیاسی دەكات. لای (هۆبز) ئەم كارە زۆر گرنگە‌و واوەتر لەمەیش دەبێت دەوڵەت رێگری لەبەردەم هەڵوێستی خەڵك بەگشتی‌و پیاوانی ئایینی لەبەرامبەر شیكردنەوەكانی دەوڵەت بكات‌و رێگا نەدرێت شیكرنەوەی تر بخرێتە شوێنیان. كارێكی لەو جۆرە دەبێتە نەهێشتنی هەر جۆرە دەربڕینێكی بیروباوەڕ‌و رەخنە‌و بەگشتی قەدەغە دەكرێن.
لای ئەو، تەنیا لە دۆخێكی وەهادایە، كە دەتوانرێت هەردوو شمشێری ئایینی‌و دنیایی لەیەك دەستدا كۆببنەوە‌و كۆتایی بە دەسەڵاتی دوولایەنەی كڵێسا‌و میر بهێنرێت. دەتوانرێت بوترێت یەكەمین ئەنجامی دەوڵەتێكی هۆبزی ئەوە بووە، كە سنورەكانی ئایین‌و دامەزراوە ئایینەكانی وەك كلێسا‌و پیاوانی ئایینی لەدەوڵەتدا تا دواین رادە بەرتەسك دەبێتەوە‌و خودی دەوڵەت لایەنە دنیاییەكانی ئایین بەدەستەوە دەگرێت، چونكە ئەگەر وا نەبێت ئەوا دەسەڵاتی رەها ناتوانێت بەكردەوە بوونێكی راستەقینەی هەبێت. لە كتێبی ناوبراودا ئەم بابەتە بەمشێوەیە باس دەكات:
“كاتێك ئەم دوو دەسەڵاتە لەگەڵ یەكتردا بكەونە بەرامبەر یەكتر، دەوڵەت بەردەوام دەكەوێتە بەر مەترسی گەورەی شەڕی ناوخۆ‌و هەڵوەشاندنەوەوە… دەسەڵاتی رۆحانی گەرچی كەوتۆتە ناو تاریكی نیشانەكان‌و چەمكە مەكتەبییەكان‌و وشە ئاڵۆزەكانەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی، كە ترس لە تاریكی‌و رۆحەكان لە ترسەكانی تر بەهێزترە، بەئاسانی دەبێتە هۆی فەراهەمكردنێكی تەواو بۆ دروستكردنی گرفت بۆ دەوڵەت‌و هەندێك جاریش تێكدانی. ئەمە نەخۆشییەكە، كە دەتوانرێت بە راستی لەگەڵ نەخۆشی پەركەم‌و پوكانەوەی لەشی سروشتی دا بەراورد بكرێت… كاتێك دەسەڵاتی رۆحانی، ئەندامەكانی دەوڵەت لە بەهۆی ترس لە سزا‌و ئومێد بە پادداشت… بەشێوەیەكی جیاواز‌و بەپێچەوانەی رێگایەك بخرێتە جوڵە، كە دەبوایە لەلایەن دەسەڵاتی مەدەنی… بخرایەتە جوڵە، بە بەكارهێنانی دەستەواژە سەیر‌و نامۆ‌و ئاڵۆزەكان هێزی تێگەیشتنی ئەوان سست بكات، سەرەنجام خەڵك دووچاری شڵەژان‌و ئاژاوە دەكات، یان دەوڵەت‌و وڵات توشی زوڵم‌و زۆر دەكات، یان ئەوەی، كە بەرەو ئاگری شەڕی ناوخۆیی دەبات”(31)
(جۆن لۆك) كە یەكێكی تر بووە لە فەیلەسوفەكانی پەیمانی كۆمەڵایەتی، بەشێوەیەكی جیاوازتر لە (هۆبز) بیری كردووەتەوە. جیاوازییەكەی ئەم لەوەدایە، كە بڕوای بەوە نەبووە كەسەكان پێشتر لە شەڕێكی هەموو دژی هەمواندا ژیا بن. لای ئەم دروستبوونی دامەزراوەكان بەهۆی پێویستی كەسەكانەوە بووەو بەم رێگایەیە، كە ئازادی‌و پارێزراوی سەروسامانی كەسەكان دابین دەبێت، بەم تێگەیشتنە گەشبینە بۆ مرۆڤ بە چەمكی لێبوردەیی دەگات. ئەو پێیوابووە، كە “فرە مەزهەبی ئایینی، تێگەیشتن‌و تەفسیرە جیاوازەكان لە ئینجیل، باوەڕەكانی جوو تەنانەت بتپەرستی… هەموویان رێگا پێدراون”(32). كەواتە چەمكی لێبوردەیی (لۆك) بەنسیبەت ئایینەوە دەتوانێت بەو واتایە بێت، كە ئازادی كەسەكان لە جێبەجێكردنی ئەوەی باوەڕیان پێیانە دەبێت جێگیر بێت‌و پەنا نەبرێتە بەر زەبرو توندوتیژی لە قبوڵكردنی ئایین‌و تێگەیشتنە ئایینەكاندا.
ئەو بڕوای بە دابڕانی ئایین لە دەوڵەت نەبووە، بۆیە پێیوابووە، كە “یاسا خواوەندییەكان هۆكاری گونجاندن‌و یەكێتی مرۆڤەكان‌و بنیاتنەری پەیمانی ئەوانن بۆ كۆمەڵگا‌و پەیمانی كۆمەڵایەتیی. دەوڵەت‌و كڵێسا دوو مەودای تەواو لەیەكتر دابڕاو پێكناهێنن، سیاسەت سەربەخۆ لەئایین روون ناكرێتەوە‌و دیاری ناكرێت”(33) بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا تێگەیشتنێكی لەو جۆرە نەبووەتە هۆی ئەوەی، كە ئەو لایەنگری دەسەڵاتێكی ئایینی بكات، هەروەك چۆن بەهەمان شێوەی (هۆبزی)ش لایەنگری ئایینێكی تەواو كۆنتڕۆڵكراوو مۆنۆپۆلكراوی دەستی دەوڵەت نەبووە. ئەوەی لای (لۆك) گرنگە ئەوەیە، كە دامەزراوە ئایینەكان، لەوانە كڵێساكان‌و ئەنجومەنەكان بتوانن چالاكانە كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەبەرن، بەڵام ئەم دامەزراوانە ناگەنە ئەوەی، كە ببنە هاوبەشی دەوڵەت‌و لە ئەنجام دا نابێت تاكەكان‌و كۆمەڵگا رێنمایی لە دوو جۆر دەسەڵات‌و دوو جۆر سەرچاوە وەربگرێت. دەسەڵاتی سیاسی نابێت دوو لایەنە بێت، دواین پێڕەوی هاوڵاتیان بۆ دەسەڵاتی دەوڵەتە نەك دەسەڵاتی كڵێسا‌و ئەنجومەن‌و دامەزراوە ئایینەكان. بەڵام هێشتا ئەمە بەو واتایە نییە، كە دەوڵەت لە ئایین جیا بكرێتەوە، دەوڵەت پێویستە ئایینیش بەڕێوەبەرێت ، تا ئێرە لەگەڵ (هۆبز)دا هاوڕا بووە، بەڵام جیاوازییەكە لەوەدا بووە، كە ئەو لایەنگری ئازادی دەربڕینی بیروڕاو ویژدان‌و ئایینەكان بووە.
لەناو بیرمەندانی پەیمانی كۆمەڵایەتیدا، كەسێكی تری دیاریش هەیە كە كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر سەردەمی خۆیی‌و دوای خۆی داناوە، ئەویش (جان جاك رۆسۆ)یە. ئەم بیرمەندە بە “ئیرادەی گشتی” دەناسرێتەوە. لای ئەو بنەماكانی ماف‌و كۆمەڵگای سیاسی پشت بە كۆمەڵی هاوڵاتیان دەبەستێت. واتە ئەو هاوڵاتیانەی، كە بەگشتی‌و بەشێوەیەكی یەكپارچە‌و ئازادانە لەرووی ویست‌و ئیرادەوە یاسا كۆمەڵایەتییەكان دادەڕێژن. ئەو یاسایانەی، كە هەر تاكێك لە تاكەكان بەهەمان شێوەی ئەوانی تر ملكەچی دەبێت‌و جێبەجێی دەكات.
جیاوازی ئەم لەگەڵ (هۆبز)دا لەوەدایە، كە ئەو پێیوانەبووە پێش دروستبوونی دەوڵەت‌و پێش بەستنی پەیمانی كۆمەڵایەتی كەسەكان لە شەڕێكی سەراپاگیریدا ژیا بن‌و بەناچارانە بۆ خۆ دەربازكردن لەو سروشتییە گورگییە پەنایان بردبێتە بەر پەیمانی كۆمەڵایەتی. بەپێی بۆچوونی ئەو كەسەكان ئازادانە چوونەتە ناو ئەو پەیمانەوە، دەسەڵاتیش بەرئەنجامێكی ئازادانە‌و بەستنی پەیمانێكی ئارەزوومەندانەیە. راستە لەم حاڵەتەیشدا كەسەكان بەشێك لە ئازادییەكانی خۆیان بەخشیووەتە دەوڵەت، بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە، كە كەسەكان شتێكی زۆر بەنرخی خۆیان لەدەست دابێت، هەر وەك چۆن لای (هۆبز) وابووە.
ئەوەی لە باسی (رۆسۆ) بۆ بابەتی ئایین جێگای سەرنجە ئەوەیە، كە ئەو پێیوابووە نابێت هیچ بەشێك لەكۆمەڵ بەهۆی بوونی باوەڕێكی ئایینی، یان بەهۆی نەبوونی ئەو بیروباوەڕەوە ببێتە خاوەنی ئیمتیاز‌و بەرزییەك، یان لۆمە بكرێت. ئەگەر شتێكی وەها روو بدات ئەوكات پەیمانی كۆمەڵایەتی كورت دەهێنێت‌و دەكەوێتە بەر مەترسی. ئایین لای ئەو جۆرێك بووە لە بیركردنەوە‌و باوەڕ‌و دەبێت وەك هەر بیروباوەڕێكی تر پەیوەستی‌و دووری شتێكی ئازادانە بێت، گەرچی ئەو هوشیار بووە بەوەی، كە، “ئایین فەرمان دەدات، كە ئادەمیزاد دەبێ باوەڕ بەكرداری خوا بهێنێ‌‌و دەربارەی نەپرسێ، واتا خوا مرۆڤی لەدۆخی سروشت دەرپەڕاندووە‌و هەر خۆیشی ئەو نایەكسانییەی نێوان مرۆڤانی ویستووە. بەڵام رۆسۆ بەوە بەرپەرچی ئەو فەرمانەی ئایین دەداتەوە، كە ئایین بۆی نیە رێگە لە توێژەرێك بگرێ، گەر هەوڵا بدات لە سروشتی خۆیەوە بۆ مێژووی مرۆڤ بگەڕێ نەك هۆشڕایەڵی ئایین بێ”(34) و لێرەوە ئەو داوا لە هاوڵاتیان دەكات كە لەبری سەپاندن لێبوردنیان هەبێت.
كەواتە پەیمانی كۆمەڵایەتی رۆسۆیی، پەیمانێكی ئازادانەیە‌و، دەبێت ئەم پەیمانە كۆمەڵایەتییە بپارێزێت‌و بۆ ئەم مەبەستەیش دەبێت ئایین بكەوێتە دەرەوەی دەسەڵاتێك، كە پەیمانێكی لەو جۆرە بەرهەمی هێناوە. جیابوونەوەی دەسەڵاتی ئایینی لە دەسەڵاتی دەوڵەتی رێگایەكە بۆ پاراستنی دەوڵەت‌و پەیمانە كۆمەڵایەتییەكە. ئایین دەبێت دەستوەرنەداتە كاروبارەكانی دەوڵەت‌و “لەسنورەكانی دەوڵەت، هیچ رێسایەكی ئایینی ناچارییانە… ناتوانێت هەبێت”(35) ، بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا، ئەو بە شێوەیەكی تەواو، ئایینی لە دەوڵەت جیا نەكردوەتەوە. لایەنگرییەكەی لەكورتكردنەوەی دەسەڵاتی كلێسا‌و ئەنجومەنە ئایینەكان لە كاروبارەكانی دەوڵەتدا، نەبووەتە هۆی ئەوەی ئایین بەشێوەیەكی تەواو رەتبكرێتەوە. بەڵام ئەو ئایینە هەمان ئایینی مەسیحی‌و كڵێساكان نەبووە.
بەشێوەیەكی گشتی ئایین لای رۆسۆ لە سێ جۆر پێكدێت: 1- ئایینی مەدەنی. 2-ئایینی شارە كۆنەكان. 3-ئایینی مەسیحی رۆمی. ئەوەی شایانی سەرنجی ئەوە ئایینی مەندەنییە، كە ئایینێكی بێ پەرستگا، بێ خەڵوەتگا. ئایینێكە، كە پەرستنێكی راستەقینانەی خوداوەندانەیە‌و دەتوانرێت ئەو ئایینە بە ئایینە ئەسڵییەكەی مەسیح بزانرێت نەك ئەو ئایینە مەسیحییەی، كە كڵێسا‌و قەشەكان سەروسیمایەكی تریان پێداوە. ئەوەی ئەم بیرمەندە بەشوێنییەوە بووە ئەوەیە، كە ئایین ئایینی مرۆڤ بێت‌و وەك مرۆڤ لەبەرامبەر خوداوەندێكدا بەرپرسی بكات، بەڵام ئایینێك نەبێت بۆ هاوڵاتیان. هاوڵاتیان دەبێت لەبەرامبەر دەوڵەتدا بەرپرس بن‌و ئەوان ناچارن ملكەچی دەوڵەت بن. لای ئەو ئایینی مەسیحی كڵێسا‌و قەشەكان “ئایینێكە، كە تاك وەك مرۆڤ لەخوداكەی نزیك دەكاتەوە بەڵام وەك هاوڵاتی لەدەوڵەت‌و كاروبارە دنیاییەكەی دووریدەخاتەوە. كەواتە ئەم ئایینە لەگەڵ گیانی كۆمەڵایەتی دەكەوێتە ناكۆكییەوە‌و رەتكراوەیە”(36)
ئایینی شارەكان، ئەو ئایینانە بوون، كە لە سنوری شارەكاندا قەتیس مابوونەوە. مەراسیم‌و رێسا‌و خوداكانیان تایبەت بوون بە شارێكی دیاریكراو. شتەكانی سنوری شارەكان پیرۆز بوون‌و دەرەوەی شارەكانیان وەك جۆرێك لە جیهانی كافرەكان داناوە. ئەم ئایینە وەك لایەنە باشییەكەی توانیویەتی عیشقێكی راستەقینە لەنێوان پەرستەر‌و پەرستراودا دروست بكات‌و پێڕەویكردنی لەیاسا باشەكان، كە بەرژەوەندی شارەكان داپارێزێت، كردووەتە بەشێك لە خودی كەسەكان. بەڵام خراپی‌و لایەنی سەلبی ئەم ئایینە لەوەدایە، كە خورافەیەكی سنوردار لە سنوری شارەكان دروست دەكات‌و بۆچوونێكی وا دروست دەكات، كە كەسانی دەرەوەی شارەكان، بێباوەڕن‌و كەمترن‌و هانیان دەدات هەڵسوكەوتێكی خراپیان لەگەڵدا بكەن‌و بە نزمتر سەیریان بكات.
سێیەم جۆی ئایینیش، ئایینی مەسیحی رۆمی ئایینی قەشەكانە. لایەنی خراپی ئەم ئایینە لەوەدایە، كە مرۆڤەكان بەرەو دوانەییەك دەبات‌و بۆ هەر كەسێك دوو یاسا، دوو دەسەڵات‌و دوو نیشتمان دادەنێت‌و پێڕەویكردنیش لە دوانەییەكی لەو جۆرە ناكۆكی‌و نەگونجان لەناخ‌و دەروونی تاكەكاندا دروست دەكات. ئەم ئایینە رێگری دەخاتە بەردەم ئەوەی، كە تاك بتوانێت لەیەك كاتدا هەم باوەڕدار‌و خوداپەرست بێت‌و هەم هاوڵاتی. ئایینێكی وەها لای (رۆسۆ) لەجۆری خراپتریینەكانە‌و لەچاو دوو ئایینەكەی تر گەلێك نزمترە، چونكە “رێككەوتن‌و یەكێتی كۆمەڵگا لەبەر یەك هەڵدەوەشێنێتەوە”(37).
* * *
رۆشنگەری‌و رەخنە لەئایین
لەناو بیرمەندانی سەر بەبزووتنەوەی رۆشنگەری، بەتایبەت ئەوەندەی بۆ بابەتی ئایین دەگەڕێتەوە ، (ئەمانۆیل كانت) جێگایەكی تایبەتی هەیە. ئەویش بەهەمان شێوەی بیرمەندەكانی تری ئەم بزووتنەوەیە، تا دواین رادە بڕوای بە هێزی عەقڵ بۆ ناسینەوەی چواردەوری مرۆڤ هەبوو. دەیویست ئەوە دەربخات، كە “كرداری ئاكاری یەكهاتنەوەی ئیرادە‌و عەقڵە”(38) هێنانە پێشەوەی عەقڵ واتای رەخنەگرتن بوو لەئایین، ئەمە ئەو كاتە روونتر دەبێتەوە، كە بزانین (كانت) ئاراستەیەكی رەخنەگرانەی بۆ ئایین هەبووە، بەڵام رەخنەكەی رووی لەو دەسەڵاتە كڵێساییە بووە، كە دەیویست خۆی وەك داوەری كەسەكان دواین بڕیار بدات. ئەو رایدەگەنێت لەبەر ئەوەی مرۆڤەكان ئێستا لە سەردەمێكدان، كە “بالق” بوون‌و خۆیان دەتوانن داوەری بكەن‌و ئیتر پێویست ناكات كەسێكی تر بێت لە بەری ئەوان داوەری بكات‌و بڕیار بدات. “هیچ كەسێك ناتوانێت‌و نابێت هێزی داوەری خۆی بداتە دەست كەسێكی تر”(39).
لەناو نوسینەكانی ئەودا ، وتارێكی بچوك، بەڵام دیارو بەناوبانگ، بەناوی “سەدەمی رۆشنگەری چییە؟” هەیە ، لەو ووتارەدا بەشێوەیەكی روون باس لە هێزی داوەری مرۆڤ دەكات‌و تێیدا نووسیویەتی:
“سەردەمی رۆشنگەری چیە؟ دەرچوونی مرۆڤە لەو حاڵەتی ئیفلیجی‌و دەستەوەستانەی، كە هەر مرۆڤ خۆی بەرپرسیاری مانەوە‌و بەردەوامیەتی، ئیفلیجیش ئەو بارودۆخەیە، كە مرۆڤ ناتوانێت هزری خۆی لەدەرەوەی رێبەرایەتی كەسانی دیكەدا بخاتە كار، مرۆڤی ئیفلیج بەرپرسیارە لە ئفلیجیەكەی خۆی، چونكە هۆیەكەی ناگەڕێتەوە بۆ وونبوونی هزر، بەڵكو دەگەرێتەوە بۆ دەستەوەستانی لە بڕیارداندا‌و ترسنۆكی لە بەگەڕخستنی ئەو بڕیارانە بەبێ رێبەرایەتی كەسانی تر …
ئەوانەیش، كە كۆمەك بە قەبووڵكردنی ئەم ئیفلیجیە دەكەن، ئەو پیاوە گەورە‌و كاربەدەستانەن، كە بەڕەوای دەزانن دەسەڵاتێكی ئەوتۆیان بەسەر مرۆڤایەتیدا هەبێت، كە لەهەر گومان‌و گۆڕانكارییەك بەدوور بێت… بۆ رۆشنگەری جگە لە (ئازادی) هیچی دی مەبەست نیە ئازادی بەمانا زۆر پاكەكەی ئەویش قبووڵا كردنە بە بەكارهێنانی راشكاوانەی عەقڵ لە هەموو بوارەكاندا… ئەمڕۆ لە هەموو لایەكەوە گوێم لە هاوارێكە دەڵێت: “بیر مەكەنەوە” … پیاوی ئایینی دەڵێت “بیر مەكەنەوە، بەڵكو بڕواتان هەبێت… من دەڵێم بەكارهێنانی گشتی عەقڵمان پێویستە لەهەموو حاڵەتەكاندا ئازادانە بێت، تەنیا ئەو بەكارهێنانەش، كە رۆشنگەری بەمرۆڤ نزیكدەكاتەوە”(40)
هەروەها، لە پێشەكی چاپی یەكەمی كتێبی (ئایین لە سنوری عەقڵی پەتی) دا ئاماژەیەكی توندتر بۆ خستنە لاوەی ئیدەی خودا دەردەبڕێت كاتێك، رایدەگەیەنێت “ئاكار نە پێویستی بە بوونی خواوەندێكە‌و نە بە پاڵنەرێك جیا لە خودی یاسای ئاكاری‌و هەروەها پێویستی بە ئایین نییە”(41). بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا ئیدەیی خودایی بۆ هەمیشە دەستبەرداری بیركردنەوەی (كانت) نابێت‌و پیێوابووە”بۆ ئەوەی، كە باڵاترین چالاكی ئەندێشەیی بكەین، پێویستمان بە ئیدەی خودا هەیە. و بەمشێوەیە، (ئاكار پێویستی بە ئایین دەبێت)”.(42) دەتوانین لەم بارەیەوە بڵێین كە ئەم بیرمەندە “ئایینی لە لاهوتییەت جیاكردۆتەوە”(43) بەڵام ئایینی بەتەواوەتی رەتنەكردووەتەوە.
لەلایەكی تریشەوە، بیرمەندانی بزووتنەوەی رۆشنگەری دەستەواژەی ئایینی عەقڵ نیان هێنایە پێشەوە‌و، بەگوێرەی ئەم دەستەواژەیە پێیان وابووە، كە دەبێت ناوەڕۆكی ئایین لەگەڵ رێساكانی عەقڵ دا بێتەوە‌و نەكەوێتە بەرامبەرییەوە. ئەم دەستەواژەیە رێك دەكەوێتە بەرامبەر ئەو ئایینانەی كەپشت بە بیرۆكەی وەحی دەبەستن، چونكە بەپێی لێكدانەوەی ئەوان عەقڵ ناتوانێت بوونی هیچ هێزێكی سەروو سروشتی پەسەند بكات‌و، ئایین دەبێت لەسروشتی مرۆییەوە سەرهەڵبدات. پێداگیریان لەسەر ئەم وتەی دواییان بەجۆرێك بووە، كە تەنانەت دەبێت پرەنسیپی “سەروو سروشتی” ئایینیش لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا بێتەوە.(44)
ئێستا دەتوانین ئەو ئەنجامە وەربگرین، كە بزووتنەوەی رۆشنگەری، سەرباری ئەوەی، كە رەخنەیەكی توندی لە بیروباوەڕ‌و ئایدیۆلۆژیا ئایینەكانی سەردەمی خۆی هەبووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا سنوری رەخنەكانی لەناو بۆتەی رەخنە لەكاركردەكانی ئایین‌و كڵێسادا دەسوڕایەوەو وەك پێویست نەدەچووە سەر خودی ئایین خۆی.
……………………………………….
ئەم نوسینە یەكێكە تەوەرەكانی لێكۆڵینەوەیەكی تایبەت لەبارەی (نامۆبوونی ئایینی) كە لەلایەنەكانی سۆسیۆلۆژیا‌و فەلسەفەوە تاوتوێی پەیوەندی مرۆڤ و ئایین دەكات‌و بەو هیوایەم بتوانم لە داهاتوویەكی نزیكدا چاپی بكەم
……………………………………..
سەرچاوەو پەراوێزەكان:-
– هاشم ساڵح: سەرەتایەك دەربارەی رۆشنگەری ئەوروپی، و: شوان ئەحمەد، چایخانەی رەنج – سلێمانی، 2007، ل 24
2 – یوسف كرم: تاریخ الفلسفە الیونانیە، مگبعە لجنە التالیف والترجمە والنشر- قاهیرە، مصر، 1936، ص63
– 3بڕوانە ( قدری قلعبی، اشهر المحاكمات فی التاریخ، شركە المگبوعات لتوزیع والنشر، الگبعە السادسە، بیروت، 2004، ص 12 )
-4یوسف كرم، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 63
-5 سەرباری ئەوەی كە لەم نووسینەدا، دەرفەتی ئەوە نەبوو جێگای گونجاوی خۆی پێبدەین، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا دەبێت ئەو راستییە بڵێین، كە پێش فەلسەفەی یۆنانیش، لای هیندییەكان جۆرێك لە پەیوەندییەكی تێكەڵاوتر لە نێوان ئایین‌و فەلسەفە دا دەبینرێتەوە، كە ئاماژەن بۆ جۆرێك لە تێكەڵاوبوونی ئایین‌و فەلسەفە، بەتایبەت لەشێوازە خۆرهەڵاتییەكەیدا.
-6 یوسف كرم، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 68
7- میرسا ایلیاد: اڵاساگیر و اڵاحلام و اڵاسرار، ت: حسیب كاسوحە، منشورات وزارە الپقافە، دمشق، السوریە، 2004، ص 34
8- الكساندر كراپ و دیگران: مجموعە جهان اسگور شناسی، ت: جلال ستاری، چاپ سوم، نشر مركز _ تهران، ایران، 1377، ج1، ص 156
9- ایلیاد، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 97
10 – ایلیاد، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 97
11- فراس السواح سەرچاوەی پێشوو، ل 57
12- فراس السواح، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 59
13- راس السواح: الاسگورە والمعنی، دراسات فی المیپولوجیا و الدیانات المشرقیە، الگبعە الپانیە، الناشر: دار علا‌و الدین للنشر والتوزیع والترجمە_ دمشق، السوریە، 2001. ص 24
14- هاشم ساڵح: سەرەتایەك دەربارەی رۆشنگەری ئەوروپی، و: شوان ئەحمەد، چایخانەی رەنج – سلێمانی، 2007، ل 22-23
15- هاشم ساڵح، سەرچاوەی پێشوو، ل 49
16- هاشم ساڵح، سەرچاوەی پێشوو، ل 44
17- سنت اوگوستین – http://www.bashgah.net/peoples-172.html
18- هاشم ساڵح، سەرچاوەی پێشوو، ل 44
19- سنت اوگوستین، سەرچاوەی پێشوو.
20- سنت توماس اكویناس ، سەرچاوەی پێشوو.
– 21 هەمان سەرچاوەی پێشوو.
– 22هەمان سەرچاوەی پێشوو.
23- هاشم ساڵح، سەرچاوەی پێشوو، ل 46
24 – جان اینگلیس: توماس اكوئیناس، ت: پریش كوششی ، انتشارات رویش نو _ تهران، ایران، 1386، صص (65-66)
25- هاشم ساڵح، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل ، 47
