دەسەڵات و دەسەڵاتخوازى رۆشنبیر

دەسەڵات و دەسەڵاتخوازى، تەنها لەکایەى سیاسیدا نابینرێ، ئەمەش ئەوکاتە باشتر دەبینرێ کەلە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکاندا چاکتر دەردەکەوێت و دواتر لەکایەى سیاسیدا وەزیفە وەردەگرن، بەمانایەکى دیکە جۆرەکانى دەسەڵات بۆ زیاتر کۆنتڕۆڵکردن و گەماڕۆدانى مەیلە جیاجیاکانى نێو ئەو گروپانەى کەکۆمەڵگا پێکدێنن، هەریەکەیان لەنێوەندى خۆیدا و بەمیکانیزمى خۆى هەیمەنە دەسەپێنێ.
زیندوو کردنەوەى فەرهەنگى تەقلیدی کۆمەڵایەتی کە ئاکار بەشێکى زۆرى لەو ڕووبەرە داگیر کردووە، دەسەڵاتخوازییە، بابزانین چۆن؟ ئاکار پەیوەندیەکى توندوتۆڵى بەکولتورو ئاینەوە هەیە کەڕەگوڕیشەى بۆئەو ڕایەڵانە دەگەڕێتەوە کەتاک بەکۆمەڵگەوە یەکانگر دەکاتەوە، ئیدى لەنێو یەکەیەکى هەڕەمیدا جارێکى تر بەرهەمی دێنێتەوە، ئەویش (یەکەى خێزانە) ئەم یەکەیە گرینگترین و پارێزەرترین ڕووى ئاکارى کۆمەڵگەیە و یەکێکە  لەڕاگرانى پایەى دەسەڵات، وەک بەشێکى گرنگى سەرخانى کۆمەڵگە کەدواتر لەناوەندە جیاجیاکاندا ڕەنگدەداتەوە، خێزانێک بۆخۆى گرنیگیەکى لەرادەبەدەر دەدات بەمالتریالى بەشەرى، هەڵبەت ئەو ماتریالەش تەنها گەورە بوونى خێزان نیە و بەس، بەڵکو ئارەزوویەک دەخوڵقێنێ کەتاکەکانى خێزان چاویان لەجومگەکانى دەسەڵات وەرگرتن بێت، ئەمە ئەگەرچى فکرێکى کلاسیکیە و دەست و دیارى سیستمى دەرەبەگیە، بەڵام سەرمایەدارى مۆدێرن تەواو کەڵکى لێوەرگرتووە، بەو پێیەى کەزۆربەى دەسەڵاتەکانى ئەوروپا تائێستاشى لەگەڵدابێت دەستبەردارى خاوەندارى نابن کەسیستمى پاشایەتیە، هەربۆیە ئەو دەسەڵاتانەش کەلەناوچەى رۆژهەڵاتن دەستبەردارى ئەو سیستمە نابن، بەڵام جیاوازیەکە لەرۆژهەڵات و رۆژئاوا لەوێدایە کەتەنها لەکایەى سیاسیدا ماوەتەوە و بەپێچەوانەوە کایەى رۆشنبیرى نەگرتۆتەوە.
تائێرە قسەمان لەسەر دەسەڵاتى سیاسى کرد، بەڵام ئەم ستایلە بۆتە مەرجێک بۆ بنەماڵە رۆشنبیرەکانیش، لەکوردستان حاڵەتەکە تائەو رادەیە پەڕەى گرتووە کە بۆتە مۆدێل و هەر رۆشنبیرێک سەریهەڵدابێت، ئیدى کوڕ و کچ و بنەماڵەکەى لەژێر هەمان عینوان خەریکى دەسەڵات گرتنەدەستن لەنێو کایەى رۆشنبیرى بەگشتى و دەزگا رۆشنبیریەکان بەتایبەتى، ئەمەش بەشێکە لەو ئاکارە باوەى کەدەسەڵاتى سیاسى وەک پێشمەرجێک کارى پێدەکات و رۆشنبیر و بنەماڵە رۆشنبیرەکان لاسایى هەمان ستایل دەکەنەوە، تائەو رادەیەى وەکو بنەماڵە سیاسیەکان رووبەرکەیان کۆنتڕۆڵ کردووە و رێگە بەراى جیاواز نادەن کە مومامەرەسەى مافەکانى خۆیان بکەن، من ئەمە بەشێوەیەک لەشێوەکانى جیاوازى چینایەتى تێدەگەم (نیچە) 1944 _ 1900 پێی وایە ڕۆشنبیر بەڕواڵەت کردەوەکانیان هاوشێوەى ئەو کردەوە باوانەن کەلە کۆمەڵگەدا کاریگەرى لەسەر ژیانى خەڵک هەیە، بەمەش کۆمەڵگەیەکى دابڕاو لەپێشکەوتنە کۆمەڵایەتى و فەرهەنگیەکان دروست دەکەن.  لێرەشەوە ئاکار و ڕۆشنبیری لەدووبەشى گرنگدا دیارى دەکات.
1: ئاکارى لاواز و پایە نزمەکان و کۆیلەکان.
2: ئاکارى ڕۆشنبیریە بەهێزەکان و خاوەندارەکان.
دیارى کردنى ئەو دووجۆرە ئاکارە هەرکامیان وەزیفەیەکیان بینیوە، ڕەنگە لەڕوکەشدا بەشێوەیەک لەشێوەکان جیاوازى چینایەتى لەو دوو خاڵەى سەرەوە بەپێ وەزیفەکانیان دیارى بکەین، بەڵام لەڕاستیدا ئەوەندەى باس لەکولتورێکى زاڵ و خۆسەپێن دەکەین کەبۆتە ڕۆشنبیریەک لەناو کۆمەڵگەدا وەکو جۆرە دەسەڵاتێکى نادیار، ئەوەندە باس لە جیاوازى چینایەتى دەسەڵات ناکەین، کەلەڕاستیدا ئەسڵى ڕەهەندى کێشەکە لەوێوە سەرچاوە گرتووە، کەلەنێو رۆشنبیریشدا دووپایەى لاواز و بەهێزى دروست کردووە، مەبەستم لەو پایە نزمە نیە کەکەسێک بەبێ رۆشنبیرى و مەعریفە، بەرگرى لێبکەین، بەقەد ئەوەى پایەکان لەسەر بنچینەى موقەدەس و خاوەن نفوزى یەکگرتوو دایە، ئەم ئاکارە درێژەپێدەرى ئاکارى باوى کۆمەڵگەیە، بەپێى بۆچوونى مارکس”یاساکان و ئاکارى مرۆڤ بەگشتى لەئەنجامى ململانێیەکى مێژوویی چینەکاندا بەرهمهاتووە بۆسەرکوت کردنى چینە ژێردەستەکان لەلایەن چینى فەرمانڕەواو لەمێژوودا ” بڕوانە اێل العائلە و الملکیە خاێە و الدولە . مختارات .مارکس و الانجلس .دار التقدم
بۆچى ئەم بۆچوونەى وەردەگرین، چونکى تەواوى شتەکان دواجار دەچنەوە سەر دوالیزمى خێر و شەڕێک کەزادەى عەقڵى مرۆڤ خۆیەتى، سەرچاوەکەشى بۆ دوو خاڵى سەرەکى دەگەڕێتەوە. ئەویش هەردوو لایەنى بابەتى و خودیە لەسیفەتى کەسەکاندا هەیە و رۆشنبیریش خراپ کەڵکى لیوەردەگرێ.
هەڵبەت چەمکى ئاکار مەبەستێکى ترى لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە ئەویش (درک کردنە بەشتەکان) بەمانایەکى تر ئەگەر دەسەڵاتى عەقڵ و لۆژیک وەک کارەکتەرێکى ئەکتیڤ لەسەر ڕووى پرسیارەکانەوە بێ، لەهەمان کاتیشدا تاکە سەرکوتکەرى عەقڵ و ئازادیەکانیشە کەهەمیشە پشتگوێ دەخرێت، کاریگەرى عەقڵ و لۆژیکیش هەڵگرى دونیایەک رەخنەیە لەئاکار، ئەم مەبەستەش ئەوەیە کەلۆژیکێک لۆژیکێکى تر چارەسەر ناکات لەرێگەى موناقەشە، یان بڕوابوون بەجیاوازى بیرکردنەوەوە.
دیارە وەزیفەیەک کەرۆشنبیر لەسەریەتى، رەخنەیە لەوجۆرە پەیوەندیانەى کەئاکار بەدەسەڵاتى ئەبەخشێ، هەڵوەشاندنەوەو لێکترازانى ئەو رایەڵانەش کەدەسە،ت وەکو یاسایەک چوارچێوەى بۆ دیارى کردوون چڕترى دەکاتەوە، ئیدى دەسەڵات لێرەدا کارى خۆی بەئەفرادى پەیوەندیدار حاکیمەت پەیدا دەکات، هەروەک لەچاپتەری پێشوودا باسمان کرد، شکڵێکە هەموو کۆمەڵگە لەیەک بازنەدا کۆدەکاتەوە، لەڕێگاى دەزگاکانى ناوەندى کە هەم دەسەڵات ئارایش دەکەن، هەم ئیدیعاى ئیرادەى ئازادیش دەکەن، لەهەمان کاتیشدا هەڵگرى ئاکارى دەسەڵاتن، ئەگەرچى لەراستیدا ئیرادەى ئینسان لەبناغەوە لەژێر چەمکى یاسادا کۆنتڕۆڵ کراوە، چونکە ئەو حاڵەتە ڕقاویە کەدەسەڵات هەیەتى دەرهاویشتەى رۆشنبیریەکى کلاسیکە، وەک پێویستیش سۆزێک بەدەورو بەرى خۆى دەبەخشێ، لەفەزایەکدا چێژ لەبەکۆیلەکردنى ئەو کائینە وەردەگرێ کە پێی دەڵێن ڕۆشنبیر و هەمیشە گوتارى مانەوەى خۆى لەکۆیلەبوون و ڕەتکردنەوەى بەرانبەرەکەى دەبینێتەوە، ئەو رۆشنبیرانەش کەکەڵکیان لەبنەماڵە و رموزەکانى بنەماڵە وەرگرتووە؟، نەک هەر هیچیان لەبنەماڵە سیاسیەکان کەمتر نیە، بگرە زیاتریان سنوورەکە بەزاندووە، بەو پێیەى کەبنەماڵە سیاسیەکان رموز و کولتوریان بەپیرۆز و مەقەدەس تەماشا کردووە، بەڵام رۆشنبیر کە خۆیان دژی کولتوورى موقەدەسن، خەریکن جۆرێکى ترى بنەماڵە و رموز و بتى رۆشنبیریمان بۆ قووت دەکەنەوە، لەحاڵێکدا ئیدیعاى دژە کولتوورى موقدەس دەکەن، بۆیە مەترسیەکە لێرەوە دەست پێدەکات کەکۆنتڕۆڵ و کوشتنى جیاوازى لەلایەن رۆشنبیرەوە ببێتە مۆدێل، ئیدى رەخنە لە سیاسیەت چۆن دەگیرێ. 

چەپە راستەکان

رەخنەگرتنى بەشێک لەو رۆشنبیرانەى کەلەئاستى نزمدا تەماشاى ئیشکالیاتە جۆرەکانیان دەکرد، هەر ئەو رەخنەیە بوو لەو گروپانە دەگیران کەبەناوى چەپەوە قسەیان دەکرد، کەچى راستێکى دەسەڵاتخوزا بوون، بۆنمونە تێکشکاندنى سنوورە تەقلیدیەکان و بەها موقەدەسەکان و حەرامەکان لەلایەن بزوتنەوەى چەپەوە کەدەستپێشخەرى رۆشنبیری بوو لەپێناو ئازادیەکان، بەرادەیەک هێرش کرایە سەریان کەئێستا لاسایى دەکرێنەوە و لەرابردووشدا دژیان دەوەستان، لەحاڵێکدا ئیشکالیەتى بزوتنەوەی چەپ لەکوردستان، بەکێش کردنەوەى ڕۆشنبیر بوو بۆ نێو ئیدۆلۆژیا کەلەراستیدا رۆشنبیر کائینێکى یاخیە و نایشارێتەوە کەئەو قایل نییە بەو سیستمە کۆنتڕۆڵکەرە و بەدواى کێشەى فکردا دەگەڕێ، ئەمەش ماناى ئەوە نییە هەق بەخۆیان بدەن و هاواریان لێهەڵبستێ و بڵێن ئەمەش شێوەیەکى ترە لەتێوەگلانى ئیدۆلۆژیاى سیاسەتى حزب، بەو واتایەى سیاسەت کارێکى ناشرینە ” ئەمەش ماناى ئەوە نییە کەبەردەوام رۆشنبیر رەخنەگرى سیاسیانەى حکومەت و دەسەڵات بێ، بەڵکو بەشێوەیەک تەماشاى فکر و رۆشنبیری بکات و بەردەوام هۆشیار و ئاگاداری بۆچوونە تەقلیدەکان سنوورى ژیانى بۆ نەکێشن، لەمەشدا پێویستى بەواقعیەتێکى جێگرو تۆکمە هەیە ” بڕوانە على حرب . نقد النقد. بەڵام ئەم ئیزدیواجیەتى رۆشنبیر لەو کاتە دەرکەوت کەلەسەردەمێکدا دژى فکرى ژەپ و ژەپگەرایى بوون، لەسەردەمێکى تردا بۆ برەز راگرتنى کولتوورى کلاسیکى سیاسى و دروست کردنى موقەدەس و کۆنتڕۆڵ، هاتن هێڵێکى راست و چەپیان بەسەر رابردوودا دا و بەهەمان ستایل شتەکانى خۆیان پیرۆز کرد.
لەهەر شوێنێک دەسەڵات هەبێ بەرگریش هەیە، ئەو بەرگریەش لەئەنجامدا بەهیچ شێوەیەک لەدەرەوەى پەیوەندى دەسەڵاتدا نییە. هەموو ئەو بەناو رۆشنبیرانەى کەئێستا بەزمانى چەپەکان قسەدەکەن لەرابردووشدا رەخنەگرتنیان لەدەسەڵات، بەمۆدێلى بەسەرچوو لەقەڵەمدەدا، مەسەلەى ناعەدالەتى و نەبوونى مافى ژنان و ئازادى بیرورا و نەبوونى یاسا و هاوڵاتى بوون و هتد، بەشێکى گەورەى لەپانتایى سیاسەتى چەپەکانى کوردستان داگیر کردبوو، کەچى ئێستا ئەو بەناو رۆشنبیرانەى بەهەمان زمان قسەدەکەن و لەسەر بنچینەى بنەماڵە خۆیان نمایش دەکەن، وەکو ئەوەى رابردوو ئەرشیف نەکرابێت، یان کاغەزێکى دڕاوبێت، لەبیریان چۆتەوە کەتاکە کێشەى کۆمەڵگە مەسەلەى چینایەتیە، نەک کێشەى هێز یان حیزبێک لەگەڵ حیزبێکى تر. بۆیە رۆشنبیریش بوون بەدوو چینى جیاواز، چینێک بەبیرورا بۆرژوازى، ئەویتر کرێکار، بۆرژوازیەکان ئەوانەن کەرۆشنبیریان تێکەڵ بەنەماڵە کردووە، ئەوانى تر ئەوانەن کەبڕوایان بەنەماڵە نیە.  

ئاکار وەک خەسڵەت
دیارە یەکێک لەو توێژانە کەئاکاریان وەک خەسڵەتێک لەخۆ گرتووە (رۆشنبیرە) ئیدى ئەو ئاکارە ماناى جیاوازى وەرگرتووە و جیاوازى هەیە لەگەڵ ئاکارێک کە ئاین و کولتوورى کۆمەڵگە باسى لێوەدەکەن، بەڵکو ئاکار بوو بەچەمکێکى تر گوایە هەرکەسێک هەڵوێستى نەبێت لەدژى دەسەڵاتى کوردى، ئیدى ئەگەر فەیلەسوفیش بێت کەسێکى بێ ئاکارە، ئەم بۆچوونە چ جیاوازیەکى نیە لەگەڵ بۆچوونى ئاینى و کلاسیکى، بەڵام پێدەچێ ئەو رۆشنبیرانەى کەخۆیان وەکو پێغەمبەر پیشاندەدا، ئاکارێکیان داهێنا کەئەگەر کەسێک بەو ئاراستەیەدا رێگەى نەگرتایە، ئیدى دەکەوتە بەر نەعلەتى ئەوانەى کەباوەڕێکى ئاینیان بۆ دروست بوو کە دەستەیەک رۆشنبیر هەیە، دەبێ شوێن پێیان هەڵبگیرێ، ئەمە بەشێک بوو لەوانەى کەرۆشنبیر لەجیاتى پیاوى کاریزما مێژوویەکان کردبویانە مۆدێل، بۆیە پەرەسەندنى ئاکار و فراوان بوونەوە لەساتە وەختى منى باڵادا هەموو بوارەکانى هۆشیارى ناگرێتەوە، هێربرت مارکیۆز لەکتێبى حب و الحڤارە دەڵێ” ئەو کەسانەى کەلەڕووى ڕوکاریەوە پەرەیان سەندووە تەنیا کۆمەڵێ جوڵانەوەن، دواتر کەم بایەخ دەکرێن، بۆئەوەى لەژێر چاودێری بەرزە مندابن، ئەو کەسانەى پەرەیان بەئاکارى خۆیان داوە، رەنگە پاشماوەى منى باڵایان تێدا مابێتەوە تاکو ئەرکەکانى خۆیان تیا ئەنجام بدەن، هەڵبەت سیفەتى پتەو لەئاکار یاخوود شێوازى ئاکار ئاوها لێکدەدرێتەوە” لێرەدا دەبینین رۆشنبیر کەناتوانێ ئەم خەسڵەتە لەخۆی دوور بخاتەوە، بەناچار وێڵ دەبێ لەنێو ئەو فەزایەی کەتەواوى خەڵک دەرگیری بوون، بەڵام بەشێوازێکى تر، دواجاریش بێئاگایانە دەبنە دڵسۆزترین کەسی دەسەڵات یان سیاسیەکان (سپێنۆزا) تاکە کەس وەک پلەى دەسەڵات پێناسە دەکات، ئەمەش پەیوەندى بەئارەزووەوە  هەیە، ئارەزووى تاکە کەسیش بریتیە لەجەخت کردنە سەر دەسەڵاتى تاکایەتى، چونکە ئارەزوو بیریتیە لەتواناى نواندن و کردار، کەواتە ئاکار شتێک نییە لەگەڵ سروشتى هاتنى مرۆڤ بۆخۆى هاتبێ و سەرى هەڵدابێ، بەقەد ئەوەى کەمرۆڤ بۆخۆی دروستى کردوون و چوارچێوەى بۆ داناون، سروشتى دەسەڵات دابین کردنى ئارەزووە غەریزەکانى جەستەیە نەک عەقڵ، ئەو رۆشنبیرانەش کەلەژێر فشارى غەریزەى خۆ بەرۆشنبیر و موقەدەسن، کۆیلەى ئەو بیروباوەڕەن کەواتێگەیشتوون وەڵامى هەموو پرسیارەکانیان لایە، یان واتێگەیشتوون کەتێکشاندنى دەسەڵاتى سیاسى، بەدروست کردنى دەسەڵاتى بنەماڵەیى رۆشنبیر دەبێت کەئەمە وەهمە و هیچى تر، بۆیە ناتوانن ئەو کۆت و بەندە بشکێنن  کەغەریزە سەرتاپاى جەستەى داگیر کردوون، وەزیفەکەشیان ئەوەیە دەبێ بەرگری لەو هەڵە تێگەیشتنە بکەن کەدەرەنجامى ئاکارە و هیچى تر.