هه‌قیقه‌تی مێژوو، ڕۆمانێك بۆ نه‌مركردن
( فاین ذاتك عنى حیث كنت ارى
فقد تبین ذاتى حیث لا این )
)لا انا الا انا)
–حه‌للاج-
له باره‌ی ڕۆمانی ( وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كانی ) یوسف عیزه‌دینه‌وه
تێكۆشه‌ر خالید
ده‌ستپێك:
(من فه‌رهاد تانجوریی دووه‌مم.) ئه‌مه ده‌ستپێكی ڕۆمانی (وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كان)ی ڕۆماننووس ” یوسف عیزه‌دین “ه، ئه‌وه‌ی گرینگه له‌مه‌ڕ ده‌ستپێك و قفڵی نووسین به گشتی و ڕۆمان به تایبه‌تی بدوێین، ئه‌و بیر و ڕایانه‌یه كه پێیان وایه ڕۆمانی سه‌ركه‌وتوو كه‌سی یێكه‌می كۆ (ئێمه)، كه‌سی سێیه‌می كۆ (ئه‌وان) ڕابه‌رایه‌تی ده‌كات، له كاتێكدا مه‌سه‌له‌ی گێڕانه‌وه (سرد) له نێو ڕۆماندا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ (هونه‌ری داڕشتن و جۆری نێوه‌ڕۆكی ڕۆمانه‌كه) جا نووسه‌ر له هه‌ر زمانێكه‌وه بدوێت، گرینگ گه‌یاندنی په‌یامه له بنووسه‌وه بۆ خوێنه‌ر، ڕووداوه‌كانی نێو ئه‌م ڕۆمانه له گێڕانه‌وه‌یێكی سه‌رنجراكێشه‌وه به‌ره‌و قوڵایی و نێوه‌ڕۆكی ڕاسته‌قینه‌ی مێژووی شارێك ده‌ڕوات، ئه‌گه‌رچی له‌م ڕۆمانه‌دا كات و شوێن شێوێندراون و نووسه‌ر ویستوویه‌تی له ڕێی گێڕانه‌وه‌ی ڕووداوگه‌ل و سه‌رهاته مێژوویییه‌كانی شارێكی نوێ و ناواقیعی ڕووداوگه‌ل و سه‌رهاتی مێژووییی واقیعیی شارێكی كۆنمان نیشان بدات، به‌م جۆره له ڕێی گێڕه‌ره‌وه‌وه كۆمه‌ڵگه ده‌كاته پاڵه‌وانی نادیار (مجهول)ی ڕۆمانه‌كه، هه‌روه‌ك ڕۆماننووسی به‌نێوبانگی فره‌نسه‌یی (ستاندال) پێی وایه، كه ده‌بێت ڕۆمان به ته‌واوی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه بێت، هه‌ر بۆیه ده‌یویست تابلۆیێكی ڕاسته‌قینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی فره‌نسه نیشان بدات، كه‌واته ستاندال واقیعی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ڕاسته‌وخۆ گواستووه‌ته‌وه نێو ڕۆمانه‌كانی، ئه‌وه‌ی له وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كاندا ده‌ركی پێده‌كرێت، هه‌مان بیر و ئایدیای (ستاندال)ه، به‌ڵام به گێڕانه‌وه‌یه‌كی ته‌ماوی و هه‌ر وه‌كو ئاماژه‌شمان پێكرد، له‌گه‌ڵ شێواندنی ناو و شوێن و كات، خوازیارین له ڕێی ئه‌م خوێندنه‌وه‌یه‌وه، به‌شێكی ئه‌م ڕۆمانه به خوێنه‌ری كورد بناسێنین.
گفتوگۆ له‌گه‌ڵ چیرۆكی ڕۆمانه‌كه‌دا:
فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م كه گێڕه‌ره‌وه‌ی سه‌ره‌كیی چیرۆكه‌كه‌یه، دوای ئه‌وه‌ی دایك و باوكی له “حه‌ج” ناگه‌ڕێنه‌وه، له‌به‌ر هۆیه‌كی نه‌زانراو ده‌ست ده‌داته كاری نیگاركێشی، كه هه‌مان كاری پێشتری باوكییه‌تی بۆ دابینكردنی گوزه‌رانی، (كه‌م تا زۆر له نێو ڕۆمانه‌كاندا هه‌ندێك بۆنه و یادی نه‌ته‌وه‌یی و ئاینی نه‌ك له‌سه‌ریان نه‌گوتراوه بگره فه‌رامۆشیش كراون، وه‌ك نمونه: حه‌ج، جێژنی ڕه‌مه‌زان، قوربان، نه‌ورۆز، هتد… به‌داخه‌وه ده‌بێت هۆكه‌ی بۆ نائاگاییی بنووسه‌كانمان بگێڕینه‌وه، لێره‌دا گوته‌كه‌ی ستاندالمان بۆ ده‌سه‌لمێت، كه له باره‌ی ڕۆمانه‌وه ده‌یڵێت و پێشتر باسمان كرد، وه ده‌كرێت ئێمه ئه‌م جۆره ڕۆمانانه ناو بنێین “ڕۆمانی كۆمه‌ڵگه” له ڕاستیدا ته‌نها ڕۆمانێك ده‌مێنێته‌وه كه پێوه‌ندی پته‌وی به كۆمه‌ڵگه‌وه هه‌یه و له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌ژی، لێره‌وه ڕووداوی حه‌جكردنی باوك و دایكی فه‌رهاد ڕه‌وتی ڕۆمان له ده‌ستپێكه‌وه ده‌گوازێته‌وه و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌یان ده‌بێته هۆی چوونه نێو ڕووداوه‌كانه‌وه، وه‌ك گوتمان پیشه‌ی نیگاركێشی بۆ خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت، لێره‌وه بازرگانێكی بیانی ده‌ناسێت، تابلۆ و نیگاری نێو دووكانه‌كه‌ی به نرخێكی زۆر زیاد لێده‌كڕێت، بازرگانه‌كه كه نێوی”شه‌هرام”ه كتێبی سۆفییه‌كی ده‌داتێ، ئه‌وه‌ی ده‌بێته جێی سه‌رنجی شه‌هرامی بازرگان ئه‌وه‌یه كه فه‌رهاد كتێبه‌كه ده‌خوێنێته‌وه، چونكه پێی وایه ئه‌و كتێبه هیچی لێ نه‌نووسراوه و به ئاسانیش ناخوێندرێته‌وه، لێره‌دا ده‌ڵێت: “وشه‌كان به‌شێك نین له دونیای ده‌نگی ڕاسته‌قینه، به‌ڵكو ته‌نیا وه‌همێكن و هیچ پێوه‌ندییه‌كیان به‌و شتانه‌وه نییه كه قه‌وله گوزارشتیان لێبكه‌ین و ئێمه‌یش پێمان وایه گوزارشت له‌و شته ده‌كه‌ن ل.14”
(پێوه‌ندی نێوان په‌یبردن و بینین نه هێنده لێكه‌وه دوورن جوێیان بكه‌ینه‌وه نه هێنده‌ش نزیكن پێكه‌وه باسیان بكه‌ین، لێ پێم وایه شتێكی تازه‌م هه‌یه له باره‌ی بینین و تێڕوانینه‌وه، وه ئه‌م ڕۆمانه‌یش كتێبێكی دانسقه‌یه بۆ ئه‌و شته تازه‌یه و به نمونه وه‌رگرتنیشی سوودی نه‌بڕاوه‌یه، له به‌شی واقیع و ناواقیعدا خستوومه‌ته ڕوو.)
پاشان شه‌هرامی بازرگان داوای لێده‌كات كه به وێنای سۆفییه‌كه وێنه‌ی”ئیبلاس”ی بۆ بكێشێت، وێنای سۆفیه‌كه‌یش وه‌هایه: هه‌ر هێزێك بیه‌وێت له ڕێی وشه‌وه زاڵبێت و باڵاده‌ستیی خۆی بسه‌پێنێت، ئه‌وه له ڕاستیدا هێزێكه خۆی وه‌ك خۆی نییه و ئه‌وه ئێمه‌ین درووستمان كردووه.
(وێنای سۆفییه‌كه له‌مه‌ڕ (هێز- وشه)ه‌وه پێوه‌ندی به تێڕوانینمانه‌وه هه‌یه و ته‌واو ڕاسته، لێره‌وه نووسه‌ر ده‌یه‌وێت هه‌قیقه‌تێكمان نیشان بدات و هه‌ر له ڕێگه‌ی گوته‌ی سۆفییه‌كه‌وه پێمان بڵێت، ئه‌و هێزه‌ی له ڕێگه‌ی وشه‌وه زاڵ بووه و باڵاده‌ستیی خۆی سه‌پاندووه، ئه‌و هێزه خۆی وه‌ك خۆی نییه و ئێمه درووستمانكردووه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ده‌بێت بگوترێت ئه‌مه‌یه: (شه‌یتان ته‌نیا وشه‌یه‌كیشی نییه!) قه‌دیسی ئۆگستینی (354-430ز) له كتێبی شاری خودا”the city of Good”دا باسی ئه‌وه ده‌كات كه مرۆ له ژیانیدا هاووڵاتی دوو شاره، یه‌كه‌میان شاری زه‌وی، ئه‌وی تریان شاری ئاسمان- خودا، كه شاری یه‌كه‌م شاری “شه‌یتان”ه به هه‌موو ماناكانییه‌وه، ئێمه‌یش له‌م شاره‌داین و كاریگه‌ریی ئه‌ومان به‌سه‌ره‌وه‌یه. بۆیه بیرگه‌لێكی وه‌ها له باره‌ی خودا و شه‌یتانه‌وه شتێكی ئاسایی و درووسته.
دواتر فه‌رهادی نیگاركێش كه خوێندنی باڵای به‌شی مێژوو ته‌واو ده‌كات پاش ململانێیه‌كی زۆر له‌گه‌ڵ خۆیدا بڕیار ده‌دات كه وێنه‌ی “شیڤا”ی خواوه‌ند بكێشێت، ئه‌و خواوه‌نده‌ی باپیری له وێنایدا درووستی كردبوو، خواوه‌ندێك كه سه‌ماكارێكی بێوێنه و جگه له‌وه‌ش چوارسه‌د كچۆڵه‌ی ناسك سه‌مایان له‌گه‌ڵدا كردووه، كه تیراهاما دیارترینیانه، به‌ڵام دواجار ناتوانێت ئه‌و وێنه‌یه بكێشێت، شه‌هرامی بازرگانیش وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌ركی به‌وه كردبێت یان بینیبێتی، نایه‌ته‌وه لای فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م. (فه‌رهاد خوێندنی باڵای مێژوو ته‌واو ده‌كات! لێ گومانی له گێڕانه‌وه‌ی مێژوو له وێنای خۆیدا، وا ده‌كات كه خوێنه‌ر- مرۆ گومانی لا درووست ببێت، پێشی وا بێت له دونیادا مرۆ بێ گومانكردن بوونی نییه و ناتوانێت هه‌ست به شته‌كانی ده‌وروبه‌ری بكات، دواتر كێشان و نه‌كێشانی وێنه‌كه و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی بازرگانه‌كه جۆرێكه له‌و گومانه‌ی له ناخی بنووسدا حه‌شاردراوه، وه‌ك ئه‌وه وایه تۆ نه‌زانیت بۆ ئه‌م بابه‌ته ده‌خوێنیته‌وه، له ڕاستیشدا تا دوا دێڕیت خوێندووه‌ته‌وه.)
فه‌رهاد له كه‌سێكی ئاسایییه‌وه ده‌بێته كه‌سێكی نائاسایی، ئه‌مه‌یش دوای ئه‌وه‌ی مه‌زاری پیرمه‌نسور هه‌ڵده‌ده‌نه‌وه و ئێسك و پرووسكی ده‌رده‌هێنن؛ به‌و دره‌خته سه‌رسوڕهێنه‌ره‌یشه‌وه كه له‌به‌رده‌م مه‌زاره‌كه‌یدا بووه، به مه‌به‌ستی درووست كردنی هێڵی ئاسنین، (ئاسایی بوون و نه‌بوون مه‌سه‌له‌یه‌كی زۆر قوڵ و باكگراوندێكی ئێجگار سه‌یر و فه‌لسه‌فی له پشته‌وه‌یه، له ڕاستیدا چوونه دۆخی نائاسایی بوونه‌وه به هۆی ڕووداوی هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕی ئه‌و زاته مه‌زنه‌وه، لێ وردبوونه‌وه‌ی پێویسته، لێره‌وه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه نووسه‌ر به‌شێك له خاپوركراوه‌كان و فه‌رامۆشكردنی یاده‌وه‌رییه‌كانی مه‌زاری پیرمه‌نسووره وا دیاره كه زۆر پێوه‌سته به‌و شوێنه‌وه و كاریگه‌ری لا به‌جێ هێشتووه. بیرمان نه‌چێت پێوه‌ندیی بنووس ده‌گه‌ڵ هه‌ر كاره‌كتێرێكیدا پێوه‌ندییه‌كی پێوه‌ندیداره به رۆحییه‌وه، ئه‌وجا پێوه‌ندییه‌كه به‌كار ده‌هێنێت بۆ خۆی، یاخود بۆ شتێكی ده‌ره‌كی، ئه‌وه شتێكی دیكه‌یه. پیرمه‌نسوور: ئه‌و زاته‌یه كه هه‌ر كه‌سێك منداڵی نه‌بێت و داوای لێبكات، ئه‌وا منداڵی ده‌بێت، به‌ڵام به نیشانه‌یه‌كی خۆیه‌وه، بۆ نموونه په‌نجه‌كانی ده‌ستی یان قاچی منداڵه‌كه زیاتره له په‌نجه‌ی منداڵی ئاسایی و ئه‌و دره‌خته سه‌رسوڕهێنه‌ره‌یش هه‌رگیز گه‌ڵاكانی زه‌رد نابن و دره‌ختێكی هه‌میشه سه‌وزه. له ڕاستیدا نووسه‌ر لێره‌وه ئاشنامان ده‌كات به پیرۆزی ئه‌و زاته و له یاده‌وه‌ریماندا ده‌یچه‌سپێنێت، وه‌ك له گفتوگۆیه‌كی نووسه‌ری ئه‌م ڕۆمانه زانیم كه‌وا پیرمه‌نسور پیاوێكی زه‌رده‌شتییه، هه‌ر له باره‌ی پیرمه‌نسور یان داری پیرمه‌نسوره‌وه كه‌م تا زۆر نووسه‌رانی دی له‌باره‌یانه‌وه دوواون، جگه له یوسف عیزه‌دین، نالیش به جۆرێكی دی له باره‌ی پیرمه‌نسور و داره ئه‌فسوناوییه‌كه‌یه‌وه ده‌دوێت، كاتێك له وڵاتی غه‌ریبی، كه‌ف و كوڵی دووری و داخی دڵی پڕ خوێنی بۆ ته‌نیاییی خۆی، به نامه‌یه‌ك كه به چامه‌كه‌ی نالی به نێوبانگه ده‌نێرێت بۆ سالمی شاعیر و تیایدا پرسیار له باره‌ی پیرمه‌نسووره‌وه ده‌كات و نووسیویه‌تی:
داخۆ ده‌روونی شه‌ق نه‌بووه پردی سه‌رشه‌قام
پیر و ئوفتاده ته‌ن نه‌بووه داری (پیرمه‌نسوور)
هه‌روه‌ك چۆن “سالم”ی شاعیریش له وه‌ڵامدانه‌وه‌كه‌یدا پیرمه‌نسور له یاد ناكات و كه‌شی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌وكاته‌ی ده‌خاته ڕوو:
ڕۆمی ئه‌وه‌نده شوومه له شه‌خسیش ده‌خه‌ن زه‌ره‌ر
وه‌ك پیری ساڵخورده، خه‌مه، داری (پیرمه‌نسوور)
لێره‌شدا ئه‌وه‌مان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه و بۆمان ده‌سه‌لمێنێت كه‌وا ناو و كات و شوێن شێوێندراون، لێ به جۆرێكی دی ئاڕاسته‌ی دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و نادیارانه‌مان بۆ ده‌دۆزرێته‌وه، به‌ڵگه‌ش مه‌زاری پیرمه‌نسوره كه له سلێمانییه و تا ئێستایش ئه‌و مه‌رزاره پیرۆزه ماوه‌ته‌وه، به‌ڵام داخه‌كه‌م به فه‌رامۆشكراوی…
شه‌قامی میسیۆدۆبری، له ڕاستیدا كۆمه‌ڵێكی زۆر له ڕووداوه‌كان لێره‌دا ڕووده‌ده‌ن، دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و پیاوه‌ی كه شه‌یتان ده‌چێته نێو لاشه‌یه‌وه و به‌ڕه‌ڵایییه‌كی بێ ئه‌ندازه ڕوو ده‌كاته ئه‌و شه‌قامه، كه به نێوی ئه‌و پیاوه‌وه ناوده‌برێت: میسیۆدۆبری. بۆیه حیكایه‌تخوانی ڕۆمانه‌كه ده‌ڵێت: (گه‌ر ده‌تانه‌وێت دوای زیندووبونه‌وه‌ی مه‌سیح به‌م شه‌قامه‌دا تێپه‌ڕێت، ده‌بێت ئه‌م شه‌قامه بسوتێندرێت…ل27)
وه‌ك پێشتریش باسمان كرد، گێڕانه‌وه‌كانی فه‌رهاد تانجووری گێڕانه‌وه‌یه‌كی تا ڕاده‌یه‌ك خۆویستانه‌یه، به‌ڵام هه‌ندێ جار ناچار ده‌بێت به گێڕانه‌وه وه‌ك خۆی، ئه‌و كاته‌ی له‌گه‌ڵ ژینادا له نێو دارستانه نائاسایییه‌كه‌دان، به وێنای ئه‌وان باران ده‌بارێت و ده‌كه‌ونه گفتوگۆیه‌كی نه‌ویستراوه‌وه، ( ئه‌گه‌ر خورافیاتیش بێت، ده‌بێت قه‌ناعه‌ت به خۆمان بكه‌ین كه خورافیات نییه و ڕاستییه، تا بتوانین یاده‌وه‌رییه‌كانمان، وێنه و دیمه‌نه زه‌ینییه‌كانمان بكه‌ینه وشه و دێڕ و په‌ره‌گرافه‌كانه‌وه و به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان بیگێڕینه‌وه. هه‌ر چه‌ند باوه‌ڕ ناكه‌م له نێو وشه‌كاندا جێیان بێته‌وه… ل 30) لێره‌یشدا زیاده‌ڕه‌ویی و خۆویستی گێڕانه‌وه به‌ر چاو ده‌كه‌ون، لێ قه‌ناعه‌ت كردن به‌و شته‌ی كه تووشی دێت له دونیا و له كاتی ڕێكردنی ژیاندا شتێكی نه‌ویستراو و ناچارییه. دوابه‌دوای ئه‌مه ڕه‌وتی ڕۆمان دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر دوو گێڕانه‌وه‌دا ئه‌ویش گێڕانه‌وه‌كانی فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م و ژینان به هاوبه‌شی، لێ فه‌رهاد هه‌میشه تا كۆتایی پاڵه‌وانی ڕۆمانه‌كه‌یه، هه‌ندێجاریش ده‌رك به‌وه ده‌كه‌یت كه گێڕانه‌وه‌كانی ژینا له گێڕانه‌وه‌كانی فه‌رهاد ده‌چن و یه‌كن، دواتر كۆمه‌ڵێك شه‌هرام ناوی دی تا كۆتایی به‌دووی یه‌كدا دێن، كه ڕه‌وتی ڕۆمانه‌كه زیاتر به‌ره‌و مه‌به‌ستگه‌رایی و ڕوونكردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌كه ده‌به‌ن، هه‌روه‌ك هاتنی مێجه‌رسۆن و خۆناساندنی به میرزا، باسی زه‌مه‌نی پێش شێخ ڕه‌زا و هه‌روه‌ها باسكردنی شێخی سپی، كه وا ده‌كات ته‌واو دڵنیا ببین له‌وه‌ی باس له سلێمانی ده‌كرێت ، چونكو شێخی سپی به پێی گێڕانه‌وه‌كان مه‌به‌ست له شێخ مه‌حمودی حه‌فید مه‌لیكی كوردستانه، سیناریۆی به ئه‌فسانه‌كردنی شێخ مه‌حمود له پێناو ئینگلیزه‌كان خۆیان ل 73- 74، ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی نووسه‌ر هه‌ڵگری ئه‌و بیر و باوه‌ڕه‌یه كه جه‌میل صائیب له ڕۆمانی “له خه‌وما”دا به‌یانی كردوون، هه‌روه‌ك ئه‌و كه سه‌رده‌می حوكمڕانیی شێخ به خه‌ونێكی ناخۆش وه‌سف ده‌كات و تیایدا هه‌قیقه‌ته‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه بۆ مێژوو ده‌گێڕێته‌وه. ئه‌م ڕۆمانه‌یش به‌شێك له وێناكانی پێوه‌ست ده‌كات به‌و مێژووه‌وه. دیاره ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه بۆ مێژوو ئه‌وا دڵنیا ده‌بین له‌وه‌ی هه‌زاران میر و فه‌رمانڕه‌وا و مه‌لیكیشمان به ده‌ستی خۆمان و نه‌زانینی ئه‌وان كۆتایییان به ژیانی فه‌رمانڕه‌وایی هێناوه، ته‌نانه‌ت شێخ مه‌حموود به هۆی وابه‌سته‌بوونی به ئاینی سه‌پێنراوه‌وه قۆڵ له قۆڵی دوژمن “عوسمانییه توركه‌كان” ده‌نێت و پشت له ئینگلیز ده‌كات، له كاتێكدا ئینگلیزه‌كان ده‌یانتوانی به ته‌نیا درووستكردنی نه‌خشه‌یه‌ك بمانكه‌نه ده‌وڵه‌ت و بگره تا ئێستا ده‌بووینه وڵاتێكی به‌هێز له هه‌موو بواره‌كاندا. جۆرێكی تر له شێواندنی ناو و شوێن و به‌رچاوڕوونی بۆ ده‌رخستی ئه‌و شوێنه‌ی كه ده‌یه‌وێت مێژووه‌كه‌ی بگێڕێته‌وه ” گۆڕینی ناوی كانیی ئاسكان و لابردنی په‌یكه‌ری دوو ئاسكه‌كه‌یه، له جێی كانیی ئاسكان ده‌بێت كانیی به‌رازان و له جێی په‌یكه‌ره‌كه‌یش، په‌یكه‌ری به‌راز داده‌نێت، ئه‌و لافاوه بێوێنه‌یه‌ش كه بۆ یه‌كه‌م جار ڕووده‌دات هه‌مان ئاماژه‌یه… ل75. به‌ستنه‌وه‌ی ڕووداوی به‌به‌ردبوونی ئاسكه‌كان به پیرمه‌نسووره‌وه كارێكی سه‌رنجراكێش و ورده‌كارییه‌كی جوانه، (دوای ئه‌وه‌ی پیرمه‌نسور و موریدانی بۆ ساڵانێكی زۆر له نێو گه‌ڕه‌كه نه‌بینراوه‌كه‌یاندا ده‌ژین، له به‌ر هۆیه‌كی نه‌زانراو به‌ربه‌یانێك دوو ئاسكی نێو باخه‌كه‌ی میر هه‌ڵدێن و په‌رژینه‌كان تێپه‌ڕده‌كه‌ن و به‌مه‌ش گه‌ڕه‌كه‌كه ته‌ڵسمی نه‌بینراویی خۆی له‌ده‌ست ده‌دات، كاتێك پیر مه‌نسور پێده‌زانێت كه كار له كار ترازاوه، له‌و كاته‌دا هه‌رچه‌نده توڕه نابێت به‌ڵام ده‌فه‌رموێت ئه‌ی ڕۆحی ڕه‌ها سه‌به‌بكار بكه به به‌رد، له‌و كاته‌دا كه دوو ئاسكه‌كه تێر ئاو ده‌بن له یه‌كێك له كانییه نزیكه‌كان له شوێنی پێشوویان هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی شتێك دوور ده‌كه‌ونه‌وه و به گچكه ته‌پۆڵكه‌یه‌كدا هه‌ڵده‌زنێن و ده‌بنه به‌رد.)
هه‌ر له نێو ئه‌م ڕۆمانه‌دا كه‌م تا زۆر قسه له باره‌ی مه‌رگ و ژیانه‌وه ده‌كرێت.
ئـ : له باره‌ی مردنه‌وه: كه ئێمه مه‌حكوم بین به مه‌رگ بۆ ده‌بێت بژین، بۆ ده‌بێت هه‌بین و هه‌موو ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌یه‌ك بكێشین، چ وه‌همێكه ئه‌و ژیانه‌ی تێیدا ده‌ژین، چ بێمانایییه ئه‌وه‌نده هه‌بین تاوه‌ك خۆمان وه‌چه ده‌خه‌ینه‌وه و ئه‌وانیش گه‌وره ده‌بن و ده‌بێت به جێیان بهێڵین و بڕۆین به‌ره‌و نادیار”مه‌جهول” ناشوێن نازه‌مه‌ن، به‌ره‌و تاریكی و نه‌بینین، به‌ره‌و دونیای نه‌بینین و قسه نه‌كردن، له هه‌مووشی سامناكتر ئه‌و ئه‌فسانانه‌ن كه باس له زیندووبوونه‌وه‌مان ده‌كه‌ن، بۆ ده‌بێت زیندوو بكرێینه‌وه له پێناو چیدا ده‌بێت حه‌ق و حسابمان له‌گه‌ڵ بكرێت، ئێمه چ ئیختیارێكمان له هه‌ڵبژاردنی ژیاندا هه‌بووه تا دواجار به بێ ویستی خۆمان به‌جێیبهێڵین. لێره‌وه كه له باره‌ی مردنه‌وه ده‌دوێت بێگومان ده‌كه‌وینه نێوان ئه‌و گومانه‌ی كه خۆیشمان نازانین چمان پێده‌كرێ ده‌گه‌ڵ ئه‌م ژیانه سه‌خیفه، مردن كه بێپرس وه‌ك شتێكی بێمانا خۆی ده‌گه‌یه‌نێته لات و به‌یه‌ك جاری ده‌تخه‌وێنێت، له پووچی زیاتر هیچی دی نییه، ئه‌گه‌ر ژیانێكی تر هه‌یه كوا؟ ئه‌گه‌ر مه‌ریخه با نه‌مرین و كۆچ ده‌كه‌ین بۆ ئه‌وێ، ئه‌گه‌ریش هه‌موو ده‌بینه نه‌بینراو با پێكڕا بڕۆین، ئه‌وێك كه هه‌موو شتێكی به‌ده‌سته (كون فیكون)، پرسیاركردن شتێكی ئاساییه، وه‌ك چۆن له كن دوكتورێك ده‌رده‌دڵی خۆتی هه‌موو بۆ ده‌ڕێژییه خوارێ ئه‌وهاش، كه ئه‌و خۆی به خاوه‌نمان ده‌زانێ ده‌بێ قبوڵی ئه‌و بیرو بۆچوونانه بكات
بـ : له باره‌ی ژیانه‌وه: زه‌مه‌ن ته‌نها شوێنی گۆڕانی ڕووكار و ده‌موچا و گۆڕینی ماسكه‌كانه -له نێو زه‌مه‌ندا هیچ ڕوونادات – ئێمه‌ین زه‌مه‌ن بۆ خۆمان درووست ده‌كه‌ین – ئێمه‌ین كاتژمێره‌كان داده‌هێنین و میقاتیان ده‌كه‌ین – رۆژی له دایك بوونمان دواڕۆژی ژیانمانه چونكه له‌و ڕۆژه‌وه به‌ره‌و مه‌رگ ده‌چین- هۆشمه‌ندی به‌ڵایه‌كی گه‌وره‌ی مرۆڤه – له‌وه‌ته‌ی هه‌م نه‌فره‌ت له حامۆرابی ده‌كه‌م ، ئه‌و خوێنڕێژه‌ی یاسا و قوتابخانه‌ی بۆ ئێمه دانا ، ئه‌و پیاوه‌ی ده‌ست بڕین و كووشتن و هه‌ڵواسینی كرده یاسا و ئه‌و یاسایه‌ش له مڕۆدا و تامردنیش ده‌سته‌به‌ردارمان نابێت هێنده‌ی ژیان بۆخۆی بێمانا یه ئه‌وه‌نده‌ی تر بێمانای ده‌كات، – نازانم چ حیكمه‌تێك له بوونی ئێمه هه‌یه جگه له ناشرین كردنی دونیا – هتد ل 104-110، كاتێك ئه‌و ڕستانه ده‌خوێنیته‌وه چ له باره‌ی مردنه‌وه چ له باره‌ی ژیانه‌وه دڵته‌نگی داتده‌گرێت، هه‌ست به زیاده بوونی خۆت ده‌كه‌یت، بیروباوه‌ڕی ئانارشیزمه‌كانیش له‌م بیر و ڕایه‌وه نزیكه كه نووسه‌ر ئاماژه‌ی پێده‌دات، هه‌ر وه‌ك چۆن دادایزمییه‌كان باوه‌ڕیان وابووه كه یاسا نه‌مێنێت، لێره‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و بیر و باوه‌ڕه‌ی كه پێویستمان به یاسا نییه، پێویسته به‌و جۆره بین كه بووین، ئاخه‌ر ئێمه چ پێویستمان به یاساو ڕێكخستنی ژیانێكی پووچ هه‌یه كه له ڕاستیدا ئێمه مرۆیه‌كی چه‌شنه ئه‌لیكترۆنی بین و هیچ شتێك بۆ ئێمه ئه‌وه نه‌بێت كه نابێت ببێت. دواتر فه‌رهاد ده‌بێته موریدی ڕێگه‌ی دۆزینه‌وه‌ی نه‌بینراوه‌كان ، شه‌هرام ل120 سه‌ر له‌به‌ری موریده‌كانی فێری گریان ده‌كات، (گریان بۆ بوونمان گریان بۆ هه‌موو ئه‌و خراپه‌كاریانه‌ی ئه‌نجامی ده‌ده‌ین، گریان بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه ده‌یان كوژین، گریان بۆ ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ی كه به ناحه‌ق سه‌ریان ده‌بڕین و گۆشتیان ده‌خۆین”(بروانه مرۆڤ یان ئاژه‌ڵ-صادقی هیدایه‌ت) له ڕاستیدا گریان تاكه هۆكاره بۆ خاوبوونه‌وه و كه‌مێك ئاسوده‌بوون، هه‌روه‌ك چۆن دیسان له باره‌ی ژیانه‌وه ده‌دوێت ل131 ،” ژیان سیحره، به بێ فێربوونی سیحر مه‌حاڵه له‌م دونیایه‌دا بتوانیت بژیت.
واقیع ناواقیع+فه‌لسه‌فه‌ی بینین:
له نێو ئه‌م ڕۆمانه‌دا ده‌رك به‌وه ده‌كرێت كه فه‌رهاد تانجوریی دووه‌می حیكایه‌تخوان و ته‌نانه‌ت كاراكتێره‌كانی تریش زۆر جاران له هه‌وڵی به واقیع كردنی ناواقیعدان و به پێچه‌وانه‌وه، ئه‌گه‌ر بۆ ئه‌م گوته‌یه پرسیار بكه‌ین، چۆن؟
-فه‌لسه‌فه‌یه‌كی قوڵ و نه‌بینراو له نێو گوته‌ی كاراكتێره‌كاندا ئاماده‌گی هه‌یه ئه‌ویش به‌وه‌ی زۆر جاران فه‌رهادی دووه‌م پێی خۆشه یان ده‌یه‌وێت به تێڕوانینی خۆی شته‌كان بگێڕێته‌وه، كه ئه‌مه له نێو زۆرێك له ڕۆمانه بیانییه‌كاندا ده‌ركی پێده‌كرێت، نمونه شه‌هرامی بازرگانه كه داوای كێشانی وێنه‌ی ئیبلیسی لێده‌كات، فه‌رهاد پێی وایه كه شه‌هرام زانیویه‌تی كه ناتوانێت ئه‌و وێنه‌یه بكێشێت، دواجار ڕه‌نگه وێنه‌كه‌یشی كێشابێت، یان له وێنای هه‌موو مرۆكانی دیدا وێنه‌كه كێشرابێت، لێ له بنه‌چه‌شدا كه‌س وێنه‌كێشی ئه‌و نیگاره نه‌بووبێت، لێره‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و پرسیاره، ئایا ئه‌وه‌ی مرۆڤێك ئه‌نجامی ده‌دات، له به‌رامبه‌ری ویدا یه‌كێك پێی وایه درووسته و یه‌كێكی دی به پێچه‌وانه‌وه؟ ئه‌م دوو تێڕوانیینه، درووست، نادرووست، ناكاته ئه‌وه‌ی گومان له بینینمان بكه‌ین و پێمان وابێت ئه‌وه‌ی ئه‌و ده‌یبینێت و تۆ ده‌یبینیت، جوداوازن! ئه‌ی گوایه دوو ته‌فسیری جیاوازتان نییه؟ ڕه‌نگه ئێره شوێنی ئه‌وه نه‌بێت لێ بنۆڕه هه‌ریه‌كه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌یبینێت و قسه‌ی له‌باره‌وه ده‌كات سووربوونه له‌سه‌ر بۆچوونی خۆی، كه‌واته بینینی ئاسایی كه‌سمان وه‌كو یه‌ك نین و ڕه‌نگه ئه‌و ڕووخساره‌ی تۆ له ئاوێنه‌دا ده‌یبینیت و پێت وایه خۆتیت، هیچ مرۆیه‌ك به‌و جۆره نه‌تبینێت، ئه‌م ڕۆمانه پڕه له‌و پرسیاره سه‌یرانه‌ی ئه‌گه‌ر به قوڵی بیانخوێنیته‌وه گرنگییه‌كه‌ی و وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ت ده‌ستده‌كه‌وێت، وه هه‌روه‌ها ئه‌م ڕۆمانه ده‌روازه‌یه‌كی باشه بۆ دۆزینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه یان بیر و باوه‌ڕێكی نوێ كه ده‌كرێت ناوی بنێین “فه‌لسه‌فه‌ی بینین، یانیش ته‌نها بینینه‌كان”
نمونه‌ی زیندوو له نێو ڕۆمانه‌كه‌وه “دارستانه نائاساییه‌كه”یه، كاتێك گێڕه‌ره‌وه له‌گه‌ڵ ژینا قسه له‌باره‌ی دارستانه نائاسایییه‌كه‌وه ده‌كه‌ن، دووبینین یان تێڕوانینی جیاواز به‌ریه‌ك ده‌كه‌ون، كه له لای یه‌كێكیان دارستانه‌كه وه‌همه و له لای ئه‌وی دی به واقیعیی ده‌بینرێت، ل28-29″ ته‌نانه‌ت به جۆرێك قووڵ ده‌بنه‌وه ده‌چنه نێو ناواقیعه‌وه كه له ژێر باراندان و ته‌ڕ نابن، تا فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م ده‌ڵێت: تۆ بڵێی باران نه‌بارێت و ئه‌وه‌ی ده‌یبینین وێنایه‌كی من و تۆ بێت، ل30” دواجار له گێڕانه‌وه‌ی یه‌كه‌می ژیناوه ئه‌وه ڕوون ده‌بێته‌وه كه چه‌ند به وردی ئه‌و فه‌لسه‌فه‌یه یان دوونیابینییه شی ده‌بێته‌وه، نا ئاسایی بوونی شاره‌كه‌ی بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه پێی وایه ئه‌وانه‌ی بینیوویه‌تی ته‌نها وه‌هم بوون، ئه‌و كه‌سانه‌ش كه له‌گه‌ڵیان دوواوه تارمایی بووبن و ڕه‌نگیشه مردووی ئه‌و شوێنه بووبن، بۆنا ڕه‌نگه ئێستا ئێمه له‌گه‌ڵ مردووه‌كان گفتوگۆش بكه‌ین و وه‌ڵامیشیان بده‌ینه‌وه، بێ ئاگاش بین، حه‌قیقه‌تێكی تاڵه، ئه‌و كچه كچێكه له‌وه‌هم ئه‌ندێشه كردنه‌كانی خۆت، ڕه‌نگه به‌و شێوه‌یه بوونی نه‌بێت كه‌تۆ وێنای ده‌كه‌یت، هه‌رچه‌ند گرنگ وێناكردنی خۆته ل44″، لێره‌وه ڕووباری خه‌یاڵدان شه‌پۆلی ده‌گاته كه‌ناری گومان و پێشمان وا ده‌بێ كه ژیان له‌وه پووچ تره كه بیری لێده‌كه‌ینه‌وه هه‌روه‌ك “دیكارت” ده‌ڵێت: چۆن دڵنیا بین له‌وه‌ی كه ژیانمان هه‌مووی خه‌ونێك نییه و به‌مردن هه‌قیقه‌ت ده‌ست پێ ده‌كات؟! بێگومان زۆر به شاراوه‌یی كاراكتێرانی نێو ئه‌م ڕۆمانه له نامۆی ئه‌لبێر كامۆ نامۆتر و له سیزیف بێ هیواتر و خۆشبه‌ختتریشن، كه من نمونه‌ی وه‌ك ئه‌م ڕۆمانه‌م له نێو كورددا هه‌رگیز نه‌بینیووه، مه‌گه‌ر بۆ له‌مه‌ودوا و چاو له ته‌كنیك و ئاڕاسته، هونه‌ری ڕه‌وتی ئه‌م ڕۆمانه و ستایله‌كه‌ی بكرێت و ئه‌مه‌یش په‌یوه‌ندی به تێڕوانینی خۆمه‌وه هه‌یه. له لایه‌كی دیكه‌وه یه‌ك كه‌س بوونی دوو شه‌هرامه‌كه ئه‌وه لای خوێنه‌ر درووست ده‌كات كه زۆر دوور بێت له واقیعه‌وه ل54-55، لێ له بنه‌چه‌دا ئه‌گه‌ر خودی واقیع نه‌بێت زۆر نزیكه له واقیعه‌وه، ئه‌وه مرۆیه كه هێنده لاوازه ( و لقد خلقنا الانسان چعیفا ) ناتوانێت وێنای ئه‌وه بكات كه پێمان وایه له واقیعه‌وه نزیكه ته‌نانه‌ت مردبێتین و پێمان وابێت هێشتا نه‌مردووین، مرۆ هێنده لاوازه ئه‌گه‌ر سووریش بزانێت كه باوه‌ڕی به شتێك نییه له كه‌مترین ماوه‌دا په‌نای بۆ ده‌بات.
مه‌به‌ستگه‌راییintentionality:
له دوای “كانت”ه‌وه ئیدی مه‌به‌ستگه‌رایی گرنگترین و باوترین پرسی فه‌لسه‌فه و نووسین بووه، له نێو ئه‌م ڕۆمانه‌دا مه‌به‌ستگه‌رایی تا ڕاده‌ی داگیر كردنی ئه‌تمۆسفێری ڕۆمانه‌كه پێڕه‌و كراوه، به جۆرێك كه له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی هه‌ر په‌ڕه‌گرافێكدا مه‌به‌ستێكی نوێ ده‌دۆزیته‌وه، (شاره‌كه له‌و سه‌رده‌مه‌دا پایته‌ختی مه‌مله‌كه‌تێكی كورد بووه، كه لمی بیابانی به شتێكی ئه‌فسوونی زانیوه و پاره‌و پووڵێكی زۆری مه‌مله‌كه‌تی داوه‌ته ئه‌و بازرگانانه‌ی كه له جێی هێنانی مسك و به‌هارات و خشڵ و زێڕ و زیو و شتی سه‌یر وسه‌مه‌ره‌ی دونیا، ڕه‌وه حوشتریان به‌ره‌و بیابان پێش خۆیان داوه و له‌وێوه چه‌ندیان پێ بهاتایه‌ته‌وه گوێنییه لمیان بۆ میر هێناوه‌ته‌وه)، (ده‌یان ئه‌ستێره ناس و ئه‌ندازیار و بیرمه‌ند و نووسه‌ری هونه‌رمه‌ند هه‌بووه)، (ده‌یان قه‌ڵا و قوله و پرد و كۆشك و شوێنی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ی له میتاڵ درووست كراوی هه‌بووه)، تێڕوانینی ئێمه سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوه و خولیای میر، گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ مێژووی كورد، دواتر شێواندنی جوگرافیای وڵات! به‌ده‌ستی خۆمان و درووستكردن و بنیاتنانی مێژوویه‌كی تاكڕه‌ویی خۆكارانه، به‌رده‌وام نووسه‌ر به جۆرێك كه‌ره‌سته و ده‌سته‌واژه‌ی مه‌به‌ستیی داده‌ڕێژێت، كه پێمان وایه زیاد له ته‌فسیر و ڕایه‌ك هه‌ڵده‌گرن، بۆیه ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێین میر لێره‌دا به جێی هێنانی مسك و زێڕ و زیو و به‌هارات, كه ئه‌وروپییه‌كان بۆ به‌ده‌ست هێنانی به‌هارات ته‌نانه‌ت هه‌وڵه‌كانیان، ئه‌وانیان گه‌یاند به‌وه‌ی دۆزینه‌وه‌ی جوگرافیا بۆ ئه‌وان بێته پێش وه‌ك ده‌زانین, رأس ألرجال صالح, له ئه‌نجامی گه‌ڕانی ئه‌وروپییه‌كان بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگایه‌كی نوێ كه به‌ژێر حوكمڕانی عوسمانییه توركه‌كاندا نه‌ڕوات بۆ به‌ده‌ست هێنانی به‌هارات، دۆزرایه‌وه. له جێی ئه‌مانه ئه‌م میره كورده‌مان كلتور و زمان و تێكه‌ڵكردنی وڵات، جوگرافیا، مێژوو، ئایینی عه‌ره‌به‌كانی لێده‌كه‌وێته‌وه ئه‌ویش ته‌نیا به‌وه‌ی كه خۆڵ “لمی بیابان” ی هێناوه و تا دوایی دێته سه‌ر چێ كردنی ڕه‌شماڵ و كڕینی ئافره‌تێكی سه‌ماكه‌ری عه‌ره‌ب له شێخولعه‌ره‌بێك، كه ئه‌مه ده‌لاله‌تێكی ته‌واوه و له ڕاستی باسه‌كه‌مان نزیكمان ده‌كاته‌وه.
قه‌دیسكردنی پیرمه‌نسوور :
ئـ : له لایه‌ن خوداوه:
دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵه زاته‌ی له‌سه‌ر ناونانی شاره بێناوه‌كه ڕێك ناكه‌ون و یه‌كێك له‌وان به خه‌نجه‌ر ده‌كوژرێت، دواتر ده‌نگێك له غه‌یبه‌وه دێته قسه (مه‌به‌ست خودایه)ده‌ڵێت: …بیر له ته‌نیایی و ئه‌به‌دی و ئه‌زه‌لی خۆم بكه‌مه‌وه…، بۆ ده‌بێت ناچار بم چاكه‌ی چاكه كاران بده‌مه‌وه و خراپه‌كارانیش سزا بده‌م، له كاتێكدا نه هیچ خۆشییه‌كم به چاكه‌ی چاكه كاران دێت و نه به خراپه‌ی خراپه‌كارانیش په‌ست ده‌بم ( إنً الله بًرٍیٌ من ألمُشركیٍن یان له سوره‌تی ته‌وبه‌دا بًرْ‌وه من الله و رسوله‌ٍ إلی الژین عًاهدتُم من المشركین )….هه‌ر پاش ناشتنی كوژراوه‌كه ده‌بینن چۆن دره‌ختێكی ناوازه‌و ئێجگار سه‌یر له پاڵ گۆڕه‌كه‌یدا به حه‌وادا ده‌چێت، ئه‌و دره‌خته هه‌رگیز هیچ كه‌س بۆی نییه بیبڕێته‌وه (مه‌به‌ست داری پیرمه‌نسوره)، هه‌ر بۆ باوه‌ڕهێنانتان و “په‌رجوو” موعجیزه‌یی ئه‌و دره‌خته هه‌ركه‌س له‌نه‌وه‌ی ئێوه به‌لایدا بڕوات گوێی به‌گه‌ڵایه‌كم ده‌شوبهێنم، و نیشانه‌ی تایبه‌تی له‌سه‌ر ده‌ست و په‌نجه و هه‌ندێجار به‌شه‌كانی تری جه‌سته‌ی ده‌ده‌م… تكایه جار جار بۆ ڕووكاری سێگۆشه‌یم بگرین ، من ته‌نیا به‌بوونی سێگۆشه‌كان ده‌مێنمه‌وه، لێره‌وه پیرۆزكردنی پیرمه‌نسوور سه‌ر هه‌ڵده‌دات، هه‌رچه‌نده بێجگه له‌مه سه‌لماندنی كات و شوێنیشه به ته‌نیشت نه‌مركردن و پیرۆزكردنی پیرمه‌نسووره‌وه، دواتر به‌جێمانی ئاسه‌وار و لكاندنی به‌ونه‌وه‌یه وه و سێگۆشه‌كان “سێگۆشه، ده‌كرێت مه‌به‌ست له نووشته بێت: شێوه سێگۆشه‌یه و ئایه‌ت و دوعای تێدا ده‌نووسرێته‌وه و هه‌ڵده‌واسرێ یان له مل ده‌كرێ” .
بـ : له لایه‌ن نووسه‌ره‌وه :
له لایه‌كی دیكه نووسه‌ر له ڕێگه‌ی خۆی و كاره‌كته‌ره سه‌ره‌كیه‌كه‌یشیه‌وه هه‌وڵی نه‌مركردنی پیرمه‌نسووری داوه، و ئێمه‌یش له به‌شی گفتوگۆ له‌گه‌ڵ چیرۆكی ڕۆمانه‌كه باسمان كرد، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ئه‌فسانه‌یش بێت به حه‌قیقه‌تكردنێكه كه جێگه‌ی تێوردبوونه‌وه‌یه ئه‌وه چه‌ندین ساڵه ئه‌و دره‌خته هه‌یه، ته‌نانه‌ت نائاسایی بوونی فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م ته‌نها پلانی پلان دانان بۆ ڕووخانی مه‌زاری حه‌زره‌تی پیرمه‌نسووره، به مه‌به‌ستی كه‌وتنه به‌ر درووستكردنی هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر له كاتێكدا له دیوه بینراوه‌كه یه‌وه كارگه و هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر ئه‌سته‌مه بكه‌وێته ئه‌و شوێنه جوگرافییه‌وه، لێ له دیوه نه‌بینراوه‌كه‌یه‌وه ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه وا ڕه‌نگه ئه‌مه‌یش جۆرێك بێت له‌و تێكشكانه ده‌روونییه‌ی و دواتر ئه‌و جوداوازییه كه له ته‌سه‌وری فه‌رهاد دا هه‌یه بۆ تێكشكاندنی ماڵی خوداكه‌ی و لابردنی دره‌خته‌كه‌ی، ته‌نانه‌ت له نێو ڕۆمه‌نه‌كه‌دا پیرمه‌نسور ده‌توانێت زینده‌وه‌ر بكاته به‌رد ل78). ده‌كرێت ئاماژه به‌وه‌ش بده‌ین كه وا له نێو ڕۆمانه‌كه‌دا ته‌نها حه‌وت جار ناوی پیرمه‌نسوور هاتووه ئه‌ویش له لاپه‌ڕه‌كانی (16-76-77-78-82-91) ئه‌مه و چه‌ند جارێكی دیكه‌ش ناڕاسته‌وخۆ له باره‌یه‌وه ده‌دوێت.
تێبینی و سه‌رنج : پێویسته ئه‌وه‌ش بڵێین زۆر له باره‌وه گوتن و درێژكردنه‌وه‌ی پێناسه و ته‌عریفكردنی كه‌سایه‌تی و شوێن گه‌ر بگاته پله‌ی قه‌دیس كردنیش، خوێنه‌ر به‌ره‌و گومانێكی نادرووست و بیركردنه‌وه له موباله‌غه”زیادڕه‌وی” ده‌بات و زۆر جاران له خوێندنه‌وه‌كه بێزار ده‌بێت، وه‌ك ده‌شبینین به ته‌نها حه‌وت جار ناوهێنان، له زه‌یندا پیرمه‌نسوور ده‌بێته شتێكی دی ، وه‌ك ئه‌وه‌ی له زه‌ینی مندا ئێستا هه‌یه. له ڕاستیدا “درێژدادڕی” درێژكردنه‌وه‌ی هه‌ر شتێك له نێو ڕۆماندا كووشتنی بڕستی خوێنه‌ره. كه‌واته نووسه‌ر (یوسف عیزه‌دین) ئه‌و تێبینی و سه‌رنجه‌ی ئێمه‌ی ده‌به‌ر چاو گرتووه و ده‌كرێت له‌م ڕووه وه له زۆر ڕۆماننوسی دیكه جوێ بكرێته‌وه و زێده‌تر بخوێندرێته‌وه.
ناونیشانی ڕۆمانه‌كه
ده‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ ناونیشانی ڕۆمانه‌كه “وێڵكه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كان” ده‌توانن سوود له واقیع و ناواقیع ببیننه‌وه كه پێشتر باسمانكرد، چونكه پێوه‌ندی به ناونیشانی ڕۆمانه‌كه‌وه هه‌یه، “وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كان” خودی گرێ كه ته‌فسیرێكه بۆ ناوه‌ڕۆكی ڕۆمانه‌كه، له ڕاستیدا گه‌مژه‌كان نازانن حه‌قیقه‌تیش خه‌یاڵێكه تێده‌په‌ڕێ، به بۆچوونی من ئه‌و گرێ یه به مه‌به‌ستی دركاندنی ئه‌مه‌یه: ده‌كرێت ئه‌و ڕووداوو به‌یانی ده‌كه‌م گریمانكراو بن، له ڕاستیشدا حه‌قیقه‌تن و تێڕوانینی بینینم بن، یانیش هیچیان و ته‌فسیرێكی دیكه‌ی هه‌یه. ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین فه‌رهاد تانجووری دووه‌م، به گومانه دووه‌م فه‌رهاد بێت، یاخود ؛شه‌هرام؛ یانیش ؛فه‌رهاد تانجوریی یه‌كه‌م؛؛فه‌رهاد تانجووری دووه‌م پێچه‌وانه‌ی ڕه‌فتاری تانجووریی یه‌كه‌مه؛ل138″وه‌ك خۆیشی ده‌لێت:ڕه‌نگه ئه‌وه من نه‌بم له ساته‌وه‌ختێكدا هه‌موو چوارده‌وری خۆم به‌وشێوه‌یه بێته پێش چاو و ئیدی له‌مه‌ولا نه‌توانم بچمه نێو وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كانه‌وه تا نه‌توانم یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كانی خۆم وكه‌سانی تر بگێڕمه‌وه، ئه‌نجامی ئه‌م وته‌یه ئه‌مه‌یه
ئـ- ئه‌وانه‌ی ده‌یگێرێته‌وه ته‌واو ڕاستن به‌ڵام به‌و جۆره ده‌یگێڕێته‌وه كه خۆی ده‌یه‌وێت یان ده‌یبینێت.
بـ- ئه‌وانه‌ی نه‌یگوتوون له باره‌ی ئه‌وانه‌وه یانیش گومانی لێیان هه‌یه، ته‌نیا بینینن.
كه‌واته ڕووداوه ڕاسته‌قینه‌كانی كه‌خۆی تێیدا به‌شداره گومانی لێده‌كات، كه‌چی گومانه‌كانیشی به ڕاستی راسته‌قینه دێته پێش چاو له ڕاستیدا ئه‌مه‌یه “فه‌لسه‌فه‌ی نه‌بینراوی بینین”.
ناوی كاره‌كته‌ر و شتی دیكه..
له ڕاستیدا به یه‌كێك له پله نێزیكه‌كان ئه‌وه‌ی وات لێده‌كات به‌رده‌وام بیت له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانێك، به ته‌نیا ناوی کاراکتێره‌کانی نێو ڕۆمانه‌كه‌ن، چونكه ئه‌گه‌ر ڕووداوێكی بێزاركه‌ر ته‌نانه‌ت بێماناش له‌نێو چیرۆكی ڕۆمانه‌كه درووست ببێت، ئه‌وا تێده‌په‌ڕێت، به‌ڵام ناوی کاراکتێره‌کان تا كۆتایی هاوڕێت ده‌بن، من بۆ خۆم چوار جار ڕۆمانی دڵێكی لاوازی فیدیۆر دیستوفسكی¬م خوێندووه‌ته‌وه ئێستایش به ته‌واوه‌تی ناوی كاراكته‌ره‌كان نازانم، ته‌نانه‌ت له كاتی خوێندنه‌وه‌یدا پێم وابوو هه‌موو یه‌ك شتن و شۆره‌تی كه‌سایه‌تییانم تێكه‌ڵ ده‌كرد، خۆ ڕه‌نگه ئه‌وه هۆكار بووبێت بۆ تێنگه‌یشتن و ئاڵۆزبوونی كه ئه‌و ناوانه ڕوسین، لێ ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی منه ئه‌مه‌یه له نێو كورددا، كه ده‌بێت داتاشینی ناوی نوێ به‌و جۆره بێت كه خوێنه‌ر بیانناسێته‌وه، جا ئه‌گه‌ر ناوێكی باویش بێت و له ناوی سرووشتی و داتاشراویی سرووشتییه‌وه وه‌رگیرابێت ده‌بێت له ڕووی دركاندن و مانا و گونجاندنی كه‌سێتیی کاراکتێره كه‌وه گونجاو”شیاو” بێت.
له باره‌ی ناوی كاراكته‌ره‌وه ده‌كرێت پێش هه‌موو شت بڵێین ، كه نووسه‌ر زۆر شاره‌زایانه وه‌ستایانه كار له‌سه‌ر ناوی كاراكته‌ر-كه‌سایه‌تی نێو ڕۆمانه‌كانی ده‌كات، ئه‌م ڕۆمانه یه‌كه‌مین نمونه‌ی نییه، هه‌ر له ڕووی ئه‌و خاڵه گرنگه‌ی ڕۆمانه‌وه پێم وایه له نێو كورددا، وردبینی له هه‌ڵبژاردنی ناو بۆ كاراكته‌ر نه‌كراوه یان زۆر به‌كه‌می نووسه‌رانمان خۆیان پێوه سه‌رقاڵ كردووه، ده‌كرێت ته‌نها بڵێین “یوسف عیزه‌دین، به‌ختیار عه‌لی، عه‌تا محه‌مه‌د، كاروان كاكه‌سوور..هت، په‌نجه‌ی ده‌ست.” هه‌ن كه گرنگییان به‌م خاڵه داوه. یووسف عیزه‌دین له ڕۆمانی ماجه‌راكانی سه‌لمانی فارسی دا ناوی شارێك ده‌هێنێت كه “ینامێلس”ه، ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه بخوێنینه‌وه “سلێمانی”ده‌رده‌چێت، وه هه‌ر له‌و جۆره ناوه‌ی درووستی كردووه، كه كارامه‌یی نیشان ده‌دات شیعری “لافنا”یه كه ئه‌ویش پێچه‌وانه‌كه‌ی “انفال”ده‌رده‌چێت، ئه‌وه‌ی دركی پێده‌كرێت له ڕۆمانه‌كانی نووسه‌ر دا، ئاڵۆز كردنی ناوی كه‌سایه‌تییه‌كانه، به‌ڵام به‌و جۆره‌ی كه حه‌ز بكه‌یت به دوایاندا بڕۆی، تا دۆزینه‌وه‌یان. بۆ نمونه له‌م ڕۆمانه‌ی خستوومانه‌ته به‌ر خوێندنه‌وه، ده‌بینین فه‌رهاد تانجوریی یه‌كه‌م، فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م، هه‌ریه‌كه‌یان ڕۆڵێك و كه‌سایه‌تییه‌كی هه‌یه، وه‌ك بووشرا كه‌سنه‌زانی ئاماژه به ناوی كاراكتێره‌كانی ڕۆمانی ماجه‌راكانی سه‌لمانی فارسی بنووس ده‌دات و ده‌ڵێت: له (ماجه‌راكانی سه‌لمانی فارسی)دا وه‌ك ڕۆمانێكی سه‌ر به ڕیالیزمی جادوویی، له‌گه‌ڵ هێنانی ناوه‌كانی” ساتیاسیا مه‌نسوری، سیاوڵه شارۆخی، سه‌یفه‌دینی چوچانی ) كه دوو ناوی كۆتایی كه‌سێتی ڕاگوزه‌ر و لاوه‌كین، ناوی سه‌ره‌كی سه‌لمانی فارسی دێت كه پانتایی ڕۆمان به‌و ڕووداوه ده‌گرێته‌وه، له ناوناندا نووسه‌ر زۆر جار و له زۆربه‌ی كاره‌كانیدا ڕه‌چاوی فۆنه‌تیكی ده‌كات و پیتی (س) وه‌ك پیتێكی دووباره بووه‌وه له ناوه‌كاندا سازاندنی تیا ده‌بینرێت له‌گه‌ڵ كاره‌كانی دیكه‌شیدا، ئه‌م ناوانه وه‌ك پرۆسه‌ی ناوی جادووی نییه كه لای به‌ختیار عه‌لی ده‌بینرێت. هه‌ر له‌و ڕۆمانه‌دا ناوی سه‌لمانی فارسی وه‌ك ناوێكی مێژووی ئاینی، كۆمه‌لێك كه‌سێتی بونیاد ده‌نێت. “سه‌لمانی فارسی یه‌كه‌م-سه‌لمانی فارسی مێژوو نووس-سه‌لمانی فارسی حه‌وته‌م-دوایه‌مین سه‌لمانی فارس)كه به‌ده‌ر له‌مانه سه‌لمانێكی نه‌ناسراویش باس ده‌كات ).
وه له نێو ئه‌م ڕۆمانه‌یشدا له‌سه‌ره‌تادا “شه‌هرام”ناوێك دێته ناو ڕۆمانه‌كه‌وه كه كه‌سێكی بیانی و بازرگانه ل11، دواتر “شه‌هرام”ناوی كاره‌كته‌رێكه كه خوداناس و “شه‌هرام”ێكی دیكه‌ش به ته‌نیشت ئه‌مه‌وه جادووگه‌ر و ساحیره ل54-55، وه دیسانه‌وه كاره‌كته‌رێكی دیكه دێته خه‌ونی فه‌رهاد تانجوریی دووه‌م ئه‌ویش هه‌ر ناوی “شه‌هرام”ه ل116، دیسانه‌وه ناوی “شه‌هرام”ێكی دیكه دێته پێشمان ل120، ئه‌مه و هیچ شه‌هرامێكیشیان له یه‌كدی ناچن و هه‌ریه‌كه‌و بیروباوه‌ڕێكیان هه‌یه، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێن كه له نێو ڕۆمانه‌كه‌دا مامۆستایه‌كی به‌ته‌مه‌ن هه‌یه كه‌وا وتارێك بڵاو ده‌كاته‌وه و تیایدا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه‌وا جگه له شه‌هرام ئه‌سفه‌هانی هیچ شه‌هرامێكی دیكه بوونی نییه، ده‌كرێت لێره‌دا وه‌ڵامی ئه‌وه‌مان ده‌ست بكه‌وێت كه بۆچی له زۆربه‌ی ڕۆمانه‌كانیدا نووسه‌ر به‌و جۆره كار له ناوی ڕۆمانه‌كانیدا ده‌كات. بێگومان من زۆر هه‌وڵمدا هیچ جۆره ڕۆمانێكم به‌ر چاو نه‌كه‌وت كه‌وا هێنده گرنگی به‌ناو دابێت و به‌و جۆره خوێنه‌ر به‌ره‌و ئاقاری تێفكرین و زاخاوكردنی مێشك ببات، دیاره له كاتی خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌دا هه‌ست به‌وه ده‌كه‌یت كه وا ناوی شه‌هرام وه‌ك ناوێكی لابه‌لا هاتووه، لێ له به‌ره‌وڕووچوونی ڕووداوه‌كاندا ئه‌وان هۆكاری سه‌ره‌كین، له به‌ر ئه‌وه‌ی دواجار ئه‌م ڕۆمانه له كه‌سێتی فه‌رهادی دووه‌م كه پاڵه‌وانی ڕۆمان و وه‌ك حیكایه‌ت خوانیش ده‌رده‌كه‌وێت له‌سه‌ره‌تادا ئه‌م وێنه‌یه به‌ره به‌ره كاڵ ده‌بێته‌وه و ژینا-ش وه‌ك كاراكتێرێكی سه‌ره‌كی ده‌رده‌كه‌وێت و دێته ڕێزه‌ی ئه‌م.
هه‌ر سه‌باره‌ت به ناو خوێنه‌ر كاتێك هه‌واڵی كووشتنی “مه‌حوی” ده‌بیستێت له لایه‌ن زارایسته‌كانه‌وه كه سه‌رچاوه و سه‌لماندنی كووشتنه‌كه‌شی ده‌ستنووسێكی كۆنه خوێنه‌ر تووشی شۆك ده‌كات. دوو هۆكار هه‌یه بۆ ئه‌و شۆكه‌ی باسی لێوه ده‌كه‌ین ئـ- كه‌سایه‌تی مه‌حوی شاعیر و كووشتنی بـ- ناوێكی تازه “زارایسته‌كان” كه درووست كراوی خودی نووسه‌ره. ده‌كرێت ئه‌م به‌شه نووسینه‌ی له باره‌ی ناوی مه‌حوییه‌وه په‌یوه‌ست بكه‌ین به به‌شی مه‌به‌ستگه‌رایی یه‌وه به‌ڵام به بێ ته‌فسیری ئێمه..
جگه له‌مانه‌یش هه‌ندێ ناوی تر دێنه پێشه‌وه كه‌وا ده‌لاله‌تن بۆ سه‌لماندنی ئه‌و بیروباوه‌ڕه‌مان ” كه پێمان وایه ئه‌م ڕۆمانه به دیوێكی دیكه‌یدا گێڕانه‌وه‌ی مێژووی شاری سلێمانی یه” هاتن و ده‌ركه‌وتنی ناوی “مێجه‌رسۆن”.. كه به میرزا ده‌ناسرێت ..ل 56 ، ناوهێنانی “شێخی سپی” كه مه‌به‌ست له “شێخ مه‌حمودی مه‌لیك” ل70-80 ، جگه‌له‌مه‌یش تیایدا ناوه‌كانی كه‌سایه‌تییه‌كان وه‌ك شێخ ڕه‌زای تاڵه‌بانی و هه‌روه‌ها ناوی خوله پیزه‌یش ده‌هێنێت .ل 60-62 .
سیزیف و فه‌رهاد تانجوری دووه‌م
“سیزیف” كه خوداكان بۆ سزادان تاشه به‌ردێكی گه‌وره‌ی پێده‌به‌نه سه‌ر شاخێكی به‌رز و له وێشه‌وه تاشه به‌رد گل ده‌بێته‌وه بۆ سه‌ر زه‌وی و دووباره ئه‌م كاره ئه‌نجام ده‌داته‌وه و دووباره… ئه‌مه سزا دانێكی زۆر تاڵه، بێمانایه، پڕ و پووچه كه چی ئه‌لبێر كامۆ(1913-1960) ده‌ڵێت: “سیزیف خۆش به‌خته!” ڕه‌نگه سیزیفیش ئه‌م كار-سزادانه‌ی به لاوه په‌سه‌ند بێت كه وا ئه‌نجامی ده‌دات و بووه‌ته چاره‌نووسی، به‌ڵام هه‌رچی بێت بێمانایه.
فه‌رهاد تانجوری دووه‌میش كه له نێوان هه‌ندێك كار و گه‌ڕانی بێمانادا ده‌خولێته‌وه، به‌خته‌وه‌ره و نائومێدیش دێته پێش چاو، (له ڕاستیدا فه‌رهاد تانجور له ڕێگه‌ی خۆش به‌ختییه‌كی نه‌بینراوه‌وه ده‌گاته نا ئومێدی-نائاسایی بوون ، وه‌ك چۆن ده‌توانین بڵێین فه‌رهاد له نا ئومێدی و نا ئاسایی بوونه‌وه خۆش به‌ختی پێوه دیاره ).
“پیرمه‌نسور”بۆ ئه‌و وه‌ك خوداوه‌ندێك ده‌بینرێت، به تێكدانی ماڵی خوداكه‌ی پووچی ژیان ڕوون ده‌بێت بۆی. ئیدی ئاسایی بوون له‌ودا بێمانایییه. زه‌مه‌ن بۆ ئه‌و بێمانایییه. تاكه شت عیشقی ژینایه، كه ئه‌ویش به شێكه له ژیان یاخود ده‌لاله‌ته بۆ ژیان.
كه‌واته “سیزیف و فه‌رهاد” هه‌م له یه‌ك ده‌چن و هه‌میش ته‌واو پێچه‌وانه‌ی یه‌كترن. ئه‌م به بێڕێزی نواندنی، خوداكه‌ی سزای ده‌دات. ئه‌و به بێڕێزی نواندن به‌رامبه‌ر خوداكه‌ی وه‌ك ئه‌وه‌ی سزای خۆی بده‌ن، ده‌بێته كه‌سێكی نائاسایی. و خاڵێكی دیكه‌یش ئه‌وه‌یه سیزیف تێده‌گات ته‌نها په‌یوه‌ندییه‌ك كه ئه‌و له‌گه‌ڵ ئه‌م ژیانه‌دا پێوه‌ستی ده‌كات، عه‌شقی كچه لاوه‌كه‌یه‌تی، وه‌ك ئه‌وه‌ی فه‌رهاد به‌رانبه‌ر به ژینا تێیده‌گات.
سه‌رچاوه‌كان
1. ڕۆمانی وێڵگه‌ی یاده‌وه‌رییه گریمانكراوه‌كان/یوسف عیزه‌دین/به‌ڕێوه‌به‌رێتی چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی سلێمانی/چاپی یه‌كه‌م 2009/چاپخانه‌ی شڤان/ژ.م سپاردن1809ی2009ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری.
2. ڕێنی دیكارت/ نووسین و ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕانی,كاوه جه‌لال/ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م/چاپی یه‌كه‌م2008
3. دیوانی نالی/بڵاوكراوه‌ی كوردستان”انتشارات كردستان”/چاپی شه‌شه‌م / لێكۆڵینه‌وه و لێكدانه‌وه‌ی مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ڕڕیس و فاتیح عه‌بدولكه‌ریم(پیتچن و ڕێنووسی نوێ) / تكایه بڕوانه لاپه‌ڕه 194) و (هه‌ر له نێو ئه‌م دیوانه‌دا ده‌توانیت چامه‌كه‌ی سالمیش دوابه‌دوای چامه‌كه‌ی نالی ببینیت)
4. ئه‌فسانه‌ی سیزیف/ئه‌لبیر كامۆ/و هودا ئیبراهیم(فروزان) / چاپی یه‌كه‌م 2006 / چاپخانه‌ی هێمن”تكایه بڕوانه لاپه‌ڕه 189 و 191″
5. گۆڤاری هه‌نار/ژ.م 41/ناوی كاراكته‌ر له چیرۆك و ڕۆمانی پاش ڕاپه‌ڕیندا/بوشرا كه‌سنه‌زانی/تكایه بڕوانه لاپه‌ڕه 30-31
6. هونه‌ری ڕۆمان/ میلان كۆندێرا/ و,كه‌ریم په‌ڕه‌نگ/ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م/چاپی یه‌كه‌م ساڵی2008(بڕوانه لاپه‌ڕه126-127)
7. له باره‌ی ستانداله‌وه بابه‌تێك بوو ، له یه‌كێك له ژماره‌كانی ئه‌ده‌ب و هونه‌ری كوردستانی نوێدا به‌رچاوم كه‌وت … به داوای لێبوردن و به داخه‌وه ژماره و ناوی نووسه‌ره‌كه‌یم بیر نه‌ماوه
8. دونیابینی و تێڕامانه‌كانی فه‌یله‌سوفێك /هه‌ڵبژارده‌یه‌ك له نووسراوه‌كانی ئارسه‌ر شۆپنهاوه‌ر/ و,سیدۆ داود عه‌لی/خانه‌ی چاپ و په‌خشی ڕێنما/ چاپه‌مه‌نی گه‌نج/چاپی یه‌كه‌م2009
9. ئه‌ده‌ب چییه؟/ژان پۆل سارته‌ر/ و,مسته‌فا غه‌فوور/ ده‌زگای توێژینه‌وه و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریان/ چاپی یه‌كه‌م 2009(بروانه مه‌به‌ستگه‌رایی لاپه‌ڕه26)
10. خۆڵاصه‌ی ته‌فسیری نامی / مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ڕڕیس / به‌رگی یه‌كه‌م / چاپی یه‌كه‌م / به‌غداد / ساڵی 2000/”تكایه بڕوانه سوڕه‌تی ته‌وبه لاپه‌ڕه 526″
Tekoshar.khaled@gmail.com
