هیومانزم، ماسکێک لەدڕندەییەوە بۆ ژێرزەمینەکانی کلتور

هیومانزم وەک چەمک و دنیابینی، خەمێکی گەورەی مرۆڤە لەگەڕانیدا بەدووی جەوهەری ئینسانی خۆیدا، گەڕانێکی ئۆدیسۆسیانەیە بەدووی سوبێکتدا، بەدووی خودی خۆی لەنێو دنیادا، هیومانزم بوونە لەنێو دنیایدا. هیومانزم هەمیشە لەژێر زەمینەکانی کولتوری کۆمەڵگەکاندا بەدووی خۆیدا دەگەڕێت و لەسەر بنەما کولتوریەکان خۆی فۆرم دەکاتەوە. هیومانزم ئەو دۆزە ئاڵۆزەیە کەبوونی ( زاین/ sein) لەسەر وەستاوە، بوونی ئێمە وەک ئینسان لەنێو دنیایەکی دڵڕەقدا، بوونی ئێمە لەنێو باخچەی ئاژەڵانی مرۆڤدا، ئەو مرۆڤانەی لەوەحشەتگەراییەوە بەرەو باخچەکانی مرۆڤ ڕامکراون و ژیانیان لەنێو باخچەی ئاژەڵانی مرۆڤەکاندا بەپێی یاساکانی باخچەکەیە، بەجۆرێک کەدەوڵەت و دەزگاکانی تەندروستی و ژمێریاری و فەرمانبەرەکانی کۆنترۆڵکراو  بەڕێوەی دەبەن. مرۆڤ ئەو بونەوەرە نامۆیە بەردەوام بەدووی خودی ئینسانی خۆیدا دەگەڕێت، جۆرێک گەڕانە بەدووی  (خودێکی پەرتبوودا) لەنێوان حەزکردنێک بەوەی بازاڕیانە و وەحشیگەرانە پەلاماری دنیا بدەین، بۆئەوەی لەڕیزی بەهێزو سەرکەتووەکانی ژیاندا بین، و لەنێوان ئەوەی مرۆڤبونی خۆمان بدۆزینەوە.  لەنێوان تەماع و چڵێسیدا لەسەر لیستی ونکردنی بوونی مرۆییمان و بوونمان وەک مرۆڤدۆستێک هەمیشە لەکێشەداین، ئێمەی مرۆڤ هەمیشە بەدەست مرۆڤبوونمانەوە دەناڵێنین.  مرۆڤبوون بەدیوویکی تردا ئەو باجە قورسەیە کە سوکرات جارێک گووتوویەتی (باشترە زوڵم بچێژی وەک لەوەی زوڵم لەخەڵک بکەیت)، لەسوکراتەوە کەلەسەر زاری پلاتۆنەوە گێڕاویەتەوە، فێردەبین، باشتر وایە ئەو خودە بین کەپابەندین بەهیومانبوونی خۆمانەوە وەک لەوەی دوور لەهیومانیبوونی خۆمان پڕ بکەین بەدنیادا. سوکرات نمونەی ئەو کەسەیە کەهیومانی بوونی خۆی پێش هەموو شتێک خستبوو، لەبازاڕەکانی ئەسینادا دەسوڕایەوە و ئەرکی خۆی لەوەدا دەبینیەوە خەڵکی هۆشیار بکاتەوە، لێرەوە هۆشمەندی بەڕای من بەشێکی گەورەی هیومانیبوونمانە، ئەو هوشیارییە لەڕۆمدا شیوازێکی تری وەرگرت کەدوایی دێنەوە سەری.  ئیدی دۆزینەوەی (ڕۆحیکی باڵا) بەشێکی تری ئەو گەڕانەیە بەدووی مرۆڤدا. مرۆڤ لێرەو مرۆڤبوون لەشوێنێکی تر، مرۆڤ لەنێو جەنگەکاندا و مرۆڤبوون لەنێو ئاشتیدا، مرۆڤ لەتیژکردنەوەی ململانیەکان و مرۆڤبوون لەنێو لێبوردەییدا،  مرۆڤ لەنێو تەماعدا و مرۆڤبوون لەنێو زوهدیەتدا. مرۆڤ لەنێو خودی خۆیدا وەک ئاژەڵێکی ڕامنەکراو،  مرۆڤبوونیش وەک ڕامکراوێکی هۆشمەند.. بەمشێوەیە لەنێوان مرۆڤ و مرۆڤبونماندا دنیایەک لەگرفت و ئاڵۆزی خۆی ڕادەکێشێت…
لەم پەرەگرافەی سەرەوە ئەوەندە لەهیومانزم تیدەگەین، کەگرفتێکی گەوەرەیە و ئیشکالیەتێکە تالەناوچونی جەستە ژیانی ڕۆحیمان هەڵدەسوڕێنێت، لەوەش تێدەگەین کەمرۆڤبوون و هیومانی بوون وەک ئازادی وەهایە پڕ ئازار  و کێشەیە. بەڵام پێش ئەوەی بچینە نێو گرفتەکانی هیومانزم باشتر وەهایە سەرەتایەک  بۆ ئەم نوسینە دابنێن لەپێناسەکردنی چەمکی هیومانزمەوە دەستپێبکەین،  کەوەک چەمێکی ڕۆژئاوایی و لەئانتیکاوە (گریکی کۆن) ئاماژە بۆ بوونی مرۆڤ دەکات وەک بوونێک نەک تەنها بونەوەرێک، وەک بوونێک و لێرەبوونێک (دازاین /Dasein)  کەکردەی بوونی خۆی لەئینسانیبوونی خۆیدا دەدۆزێتەوە. گرنگترین توخمی هیومانبوومان بەختەوەریە، کەدەبێت مرۆڤەکان بەختەوەربن و بەختەوەری بۆ هەمووان بخوازین، کەرامەت پارێزراو و لوتبەرزی مرۆڤدۆستانەمان پەیوەندی ئێمە بێت بەدنیای دەرەوە. هیومانیەت لەوشەی لاتینی (Human)   بەمانای مرۆڤ دەگەیەنێت، هاتووە. هومانیزم ئامانجی دۆزینەوەی وجودی مرۆڤە لەمرۆڤبوونیدا، ئەم کردەیە پێی دەگوترێت (هیومانزم / هومانیتێت) . ئەم ئەرکە چیرۆکی مرۆڤە لەهەموو پەیوەندیەکانیدا لەگەڵ دنیای دەرەوەی خۆیدا، هومانیزم لەجەوهەردا گەڕانێکی وجودیانەیە بەدووی خودێکی مرۆڤدۆستانەدا، کەهەروا بەئاسانی مرۆڤەکان ناگەنە بەردەم سنوورەکانی، هیومانزم کلتوریکی باڵای ڕۆحێکی ئینسانی گەورەیە، مرۆڤ لەنێوان وەحشیگەرایی و دەسەڵاتخوازی و تەماع و چڵێسیدا ، لەنێوان ئاژەڵێکی وەحشی و مرۆبووندا بەدووی خودی خۆیدا دەگەڕێت، پرسیاری سەرەکی ئەبەدی هیومانزم ئەوەیە: مرۆڤ کێیە؟، مرۆڤبوون چیە و چۆن دەگەینە جەوهەری مرۆڤبوونمان؟ !.. بەگەڕانەوە بۆ فەلسەفەی گریکی، فەیلەسوفێکی وەک  (پڕۆتاگۆراس) ئەو فەیلەسوفەیە کە بڕوایەکی بەهێزی بەمرۆڤ بووە، مرۆڤی وەک پێوانەیەکی دنیا سەیرکردووە، بۆ ئەو وەک فەیلەسوفیکی یۆنانی پێش سوکرات، لەو بڕوایەدا بوو کەمرۆڤ پێوانەی دنیایە، ڕستە بەناوبانگەکەی کەبەهۆمۆ مەنسورا Homo- Mensura ناسراوە  دەڵێت: مرۆڤ پێوانەی هەموو شتەکانە، ئەوانەی هەن وەک بوون و ئەوانەشی نین  وەک بوون… لێرەوە هیومانزم لەپێش سوکراتەوە مرۆڤ دەکات بەپێوانەکاری دنیای دەرەوەی خۆی، پرۆتاگۆراس خودی مرۆڤ وەها دەبینێت کەدروستکردنی مەعریفە و زانینە، لەبەرئەوە دنیای دەرەوەی دەرەوە بەپێوانەی مرۆڤ پێوانە دەکات. ئەم ڕستە بەناوبانگەی ئیشکالیەتی شتەکان و دەرکەوتنیان، بەمانای شتەکان دەرکەوتنیان لەڕووی بینینی منەوە دیاریدەکرێت نەک وەک ئەوەی لەدەرەوەی خۆی هەیە، بەجۆریکی تر ئەم ڕستەیە لێکبدەینەوە دەتوانین بڵێین  کە (جیهانی ئێمە جیهانی پێوانەکاریەکانی مرۆڤە…پڕۆتاگۆراس لەوبڕوایەدایە کەدنیای دەرەوە پێوانەکاری مەعرفی و زانینی ئێمە نییە، بەڵکو ئێمە، بیروڕای ئێمەی مرۆڤ پێوانەیە )
Protagoras, Der Mensch alle Maß der Dinge, eine Vortrag von Dr. Philip Florian Roth, S5 بڕوانە:
  لێرەوە سوبێکت، خود، پێوانەی دنیایە، لێرەوە لەپێش سوکراتەوە ڕستە بەناوبانگەکەی پرۆتاگۆراس بەردی بناغەی هیومانزم دادەنێت، بەوەی کەگەڕانەوە بۆ پێوانەکاری مرۆییانە، مانای ناسینی ڕاستەقینەیی دنیای دەرەوە دەگەیەنێت. بەشێوەیەکی تر ئەم ڕستەیەی پرۆتاگۆراس لێکبدەینەوە، لەوە تێدەگەین کە مرۆڤ لەچەقی دنیادا وەستاوە، خودی مرۆڤ لەنێو خودی خۆیدا و بۆ خۆی، دنیای دەرەوە تەفسیر دەکات. من هەمیشە گوتوومە دنیا ئەوکاتە هەیە کەمن بیری لێدەکەمەوە، کەواتە بوونی جیهان بەبوونی منەوە بەندە. پڕۆتاگۆراس ئەو ئیشکالیەتە هیومانیەی لەمێژووی فکری فەلسەفیدا هاروژاند، بەجیاوازی ڕاڤەکردنی ئەم ڕستە بەناوبانگەی پڕۆتاگۆراس، ئەوەی دەمێنێتەوە ئەوەیە کە مرۆڤ وەک چەقی دنیا و شتەکان سەیربکەین.  هیومانزم لەئانتیکاوە باس  لەمرۆڤ دەکات وەک چەقی دنیا لەبەرامبەر خواوەندەکان و جیهان.  لێرەوە مرۆڤ وەک سەرچاوەی زانین، مرۆڤ وەک چەقی دنیا، مرۆڤ وەک خودێکی سەربەست، نەک هەر لەنێو گوتاریکی فەلسەفیدا دەمێنێتەوە، بەڵکو پەیوەندی مرۆڤ بەدەسەڵات و دەسەڵاتخوازی و دەستبەسەراگرتن و دوژمنکاری لەچوارچێوەی هیومانزمیدا تاوتوێدەکرێت، ئەوەی هومان نەبێت، ئەوەی ئینسانی نەبێت پێوانەکاری ڕاستەقینەی خۆی لەدەستدەدات، ئەمەش یەکیکە لەدۆزەکانی قسەکردن لەدەسەڵات وەک فۆرمیکی بەڕیوەبردنی کۆمەڵگە مرۆییەکان. لەم سەرەتایەوە نێزیکدەبینەوە لەکتێبەکەی فەیلەسوفی ئەڵمانی (پیتەر سڵۆتێردایک) دەربارەی هیومانزم  لەم کتێبەدا لەگەڵ هایدگەردا گفتوگۆدەکات، ئەم کتێبە یەکێکە لەنوسینە گرنگەکانی سڵۆتێردایک، ئەم کتێبە لەبنەڕەتدا نوسینیک بووە کەلەشاری (بازل)  سویسری لەلایەن  سڵۆتێردایک لە  15.06.1997 خوێندراوەتەوە، کۆنگرەیەک بووە دەربارەی گرفت و فۆرمە(هەنوکەییەکانی هیومانزم) لەئێستادا. بەڵام ئەم نوسینە جاریکی تر لە ڕۆژنامەی زەمەن  (Die Zeit)ی ئەڵمانی لە 23.09.2011 بڵاو دەبێتەوە، لەدوایدا لەبەر گرنگی بابەتەکە جارێکیتر  لەفۆرمی کتێبیکدا بڵاودەبێتەوە.  کتێبەکە لەژێر ناونیشانی گوتارەکەیە کەلەلایەن دەزگای بڵاوکردنەوەی سورکامپ بەناوی (ڕێسایەک بۆ باخچەی  مرۆئاژەڵیەکان، وەڵامدانەوەی نامەیەکی هایدگەر دەربارەی هیومانزم) لە  1999بڵاودەبێتەوە.
بڕوانە:
Peter Sloterdijk, Regeln für den Menschenpark: Ein Antwortschreiben zu Heideggers Brief über den Humanismus (edition suhrkamp)
 لەم نوسینەدا هەوڵدەدەین خویندنەوەیەک بۆ هیومانزم بکەین لەڕوانگەی خوێندنەوەی کتێبەکەی سڵوتێردایکەوە.
 

خوێنەری نادیار
(لەڕاستیدا دەبێت وەها لەجەوهەری هیومانیزم تێبگەین، سێکتێکە، جڤاتێکە،  یان یانەیەکی فانتازیایە، کۆمەڵێک خەوبینەرن، کەقەدەرێکی سۆلیداریتێی کۆیاندەکاتەوە. سۆڵیدارێتی ئەوانەیە کەنوخبەیەکن لەخوێنەران و ئەوانەن توانای خوێندەواریان هەیە..ه.س.پ. ل١٠) سڵۆتێردایک لەو بڕوایەدایە کەخوێنەری نادیار  ئەو بەشەگرنگەی گەمەی نوسینە کەهەمیشە تێکستەکان بۆ ئەوان ئاڕاستەکراوە، دەقەکان بۆ ئەو خوێنەرە نادیارەیە کەلەهەر شوینیکی دنیادا بێت تێکست دەخوێنێتەوە و تەفسیری دەکات، خوێنەری نادیار بەم پێیە  وەرگری ئەو نامە نێردراوەن، کەنوسەرەکانیان نازانن وەرگرەکەی کێیە. کلتوری رۆژئاوایی لەسەر ئەو دەقانە دامەزراوە کەفەیلەسوفە یۆناییەکان لەڕێگەی نامەبەر و کاتیبەکانەوە دەیاناردە رۆما، لەئیتاڵیا ئیمبراتوۆریەتی ڕۆما وەرگری ئەو نامە نێردراوانە بوون کەلەفەیلەسوفە گریگەکانەوە دەنێردرا. ئەو تێکستە فەلسەفیانەی دەهاتن دنیایان تەفسیر دەکرد ، بێگومان بۆ خوێنەرە نادیارەکان نێردرابوو،  لێرەوە گەمەی ئەبەدی نێوان تێکست و خوێنەر ، گەمەی نوسەرە لەگەڵ خوێنەرە نادیارەکانیدا. لەم سەرەتایەوە سڵۆتێردایک  لەو بڕوایەدایە کەپڕۆسەی خوێندنەوە ،سەرەتای ئەو بڕوایە بوو، کەئەلفاباتیزەی، یان بەمانایەکی تر خوێندەواریکردن، مانای هیومانزمی دەگەیەنێت، مادامەکی هیومانزم مانای هاوڕێیەتیە لەگەڵ وشە و تێکستەکان، (لەزەمەنی سیسرۆ Cicro   هیومانزم بەمانا فراون و دیاریکراوەکەیەوە پابەندە بەئەلفاوباکردن) ه.س.پ. ل٧
هیومانیست لەم ڕوانگەیەوە لەگریکەوە بۆ ڕۆم ئەو کەسانەن کە خوێندەوارن، ئەوانەن کەخوێنەری نادیاری تێکستە فەلسەفیەکانین، ئەوانەن کەدەتوانن دەقەکان دەخویننەوە. ئەم ڕایە تائێستا ڕوانینی گشتی بەشیکی زۆری کۆمەڵگەکانە، بەوەی ئەو کۆمەڵگەیانەی کەئاستی خوێندەواریان تێدا نزمە، توندوتیژی دەرگاکانی خۆی لەسەر واڵاکردوون، ئەم تێزە هەمیشە لەوبڕوایەدا بووە کەئەلفابکردنی کۆمەڵگەکان پابەندە بەهیومانیزەکردنی کۆی کۆمەڵگە، کۆمەڵگە لەم تێزەدا پابەندە خوێندەواری وەک بەشێکی  گرنگ لەدروستکردنی قەوارەیەکی هیومانی، ژیاریەک لەڕوونمای خوێندەواریەوە، مرۆڤدۆستی تێدا لەئاستێکی باڵادایە. ئەم ڕوانینە کلاسیکیە قسە زۆر هەڵدەگرێت و یەکێکە لەو پارادۆکسانەی ناتوانێت بەئاسانی قەناعەتمان پێ بکات و لەدوایدا دێینەوە سەری.
خوێنەرە نادیارەکانی تێکستەکانی فەیلەسوفە یۆنانیەکانی وەک پلاتۆن و سوکرات و پرۆتاگۆراس و ئەرستۆ و ئەوانیتر، شانۆکانی هۆمێر و سۆفۆکلیس و چیرۆکی خواوەندەکان، تەواوی تێکستەکانی پلاتۆن لەمەڕ دەوڵەت و مرۆڤ و ئەخلاق و کارکردن لەلایەن خوێنەرە نادیارەکانی ڕۆماوە جێگەی گفتوگۆ و تەفسیرکردن بوون، لێرەوە  خوێنەوارەکانی ڕۆما، ئەو نوخبەیەن کەتوانای خوێندنەوەیان هەیە، وەک خوێنەری نادیار تەواوی شارستانیەتی ڕۆمانیان لەسەر ئەو بنەمایە داڕێژا، کەلەدواتردا فەلسەفەی یۆنانی لەلایەن خوێنەرە نادیارەکانی ڕۆماوە دەبێتە بنەمای ئەقڵی دەوڵەتی و فەلسەفەی گشتی هەموو ڕۆژئاوا.  من پێموایە ئەو بیرۆکەیەی لەپشت ئەم تێزەی سڵۆتێرادیکەیەوە ئەوەیە، کە تێزی هیومانزم و دامەزراندنی ژیاری ڕۆژئاوایی و پێکەوە گرێدراون، بەوەی تیکستی یۆنانیەکان و خواوەندەکانیان پێش مەسیحیەت و دوایش تێکستەکانی کتێبی پیرۆز ئەو تیکستانەن دەم و چاوی دەسەڵاتی کولتوری ڕۆژئاواییان دیاریکردووە، لێرەوە قسەکردن لەسەر نوخبەیەکی خوێندەوار قسەیەکە لەسەر نوخبەیەکی دەسەڵاتخواز بەمانا فۆکۆییەکەی، سڵۆتێردایک لەم تێزەدا کاریگەرە بەفۆکۆ بێیەوەی بەیەک وشە ئاماژەی پێبدات، یاخود لەوانەیە ئەم تێزە پشتە وێنەی تێزی هیومانزم بێت وەک نوخبەیەکی خوێنەوار کەبەردەوام لەژێر ماسکی هیومانزمیدا دەسەڵاتێکی کولتوری فراوندەکەن کەلەدواجاردا دەبێتە بەشێک  لەدەسەڵاتێکی سیاسی و میلیتاریستی. میلیتاریزم لەزەمەنی سیسرۆوە، لەزەمەنێکدا کاتێک ئیمپراتۆری ڕۆما دەیویست دیموکراسیەتی سینات لەناو بەرێت بەوەی لەشتادێۆنە(یاریگا) گەورەکاندا  پاڵەوانەکان دژی یەکتر دەچوونە بازنەی کوشتنەوە، ئەوەی دەیباتەوە جارێکی تر دەکوژێتەوە و جەماوەری تەماشاکاریش چەپڵەیان بۆ لێدەدەن و چێژی لێدەبینین، بەمەش لەجیاتی خوێندنەوەی کتێبەکان، لەجیاتی دەسەڵاتی خوێندەوارەکانی نێو سینات (پەڕلەمان)، کەداوای پاراستنی ڕۆمایان دەکرد  لەڕێگەی حوکمێکی دیموکراسی نوخبەوی، ئاوەها ئیمپراتۆر شیوازیکی تر لەکولتوری جەماوەری، کولتوری مێگەلی کۆمەڵایەتی دەخاتە گەڕ لەدژی خوێندەوارەکان، بەمشێوەیە کلتوری جەماوەری هەڕەمەکی، لەدژی  خوێنەری کتێبەکان لەکارادا بوو، کتێب لەدژی چێژی کاڵ و کرچی بازاڕی جەماوەری، لەم ڕوانگەیەوە ( ئەوەی خوێندەوارەکانی ڕۆما بەهیومانزم ناویان دەبرد، نەدەتوانرا مەزندە بکرێت، بەبێ زوهدیەت و سکهەڵگوشین نەبێت لەدژی کلتوری جەماوەری کەلەو نمایشە خوێناویانەدا خۆی بەرجەستەدەکرد..‌ه.د.پ. ل١٨ ). هیومانزم بەم مانا کلاسیکیەی، دوورکەوتنەوەیە لە کلتوری جەماوەری کەچێژ لەئاستێکی نزمدایە، ئەمڕۆش هەمان کێشە لەئارادایە بەوەی میدیای جەماوەری کەتەنها بەدووی مێگەلی کۆمەڵایەتیەوەیە، ڕۆژنامەکان تەنها هەواڵی حەیاچوونە سیاسی و ئەخلاقیەکان بڵاودەکەنەوە، هەواڵی ئەستێرەکان و کلیبە جەماوەرییەکان، مۆبایلە شیعر و شیعری کاڵ و کرچ و ڕۆژانەیی بێ بەهای ئەدەبی و زۆر گۆڤار و بڵاوکراوەی تر، ڕووی گشتی میدیای جەماوەریە. تەلفیزۆنەکان لەهەموو دنیادا بەدووی ڕاکێشانی بینەری زۆرن، بەجۆریک دەتوانین وەک ئەو ستادیۆنە سەیری بکەین کەگلادیاتۆرەکانی (پاڵەوانبازەکان)ڕۆما لەگەڵ پڵنگ و دڕندەکاندا دەکەوتنە زۆرانبازیەوە، دیمەنی خوێناوی و کوشتن و چێژبینین لەزەمەنی ڕۆماوە تائێستا بەردەوامە ، بەڵام شیوازەکان و فۆرمەکانی گۆڕاوە، ئیستا هەمان فۆیریسم و تەماشا چێژە  کەلەسەر ڕووبەری مۆبایل و یۆتۆب و تەنانەت فەیسبووکە کەدیمەنە ناشرین و سەرسوڕهینەرەکان دەبینین. لەئێستادا ئەوە  زۆرانبازی نێوان کتێب و کلتوری جەماوەرەی بەردەوامی هەیە، لەپشتیەوە کۆمپانیا و سیاسەت و حکومەتەکان وەستاون، ئەوانە ئەو ئیمپراتۆرە نوێیایەن کەلەپشت بازنەکانی چێژی گشتیەوە وەستاون، بێگومان لەدژی کتێب و نوخبەی خوێندەواری جیدی، لەدژی ئەوانەی نامەی حەکیمانە دەنێرن بۆ خوێنەرە نادیارەکانیان. لەزەمەنی ڕۆمادا کاتێک یەکێک لەخویندەوارەکان تەماشای زۆرانبازی وەهای بکردایە، لەدوایدا هەستیدەکرد لەهیومانیەتی خۆی دوور کەوتەوە، هیومانزم بەم پێیە(قوتارکردنی  مرۆڤە  لەبەڕبەڕیەت .. ل١٦).
هیومانزم وەک خوێنەرێکی نادیاری تێکستە فەلسەفیەکان و وەک خوێندەواری ئەلف و باتیزەکردنی کۆمەڵگە لەدژی بەڕبەڕیەت ، ئەو تێزە بوو کەلەسەدەی نۆزدەوە تاوەکو کۆتایی جەنگی جیهانی دووهەم بیروڕای باو بوو، بەوەی خوێندەوارەکان دەتوانن  مرۆڤ لەبەڕبەڕیەت بپارێزن. مۆدێرنە لەترۆپکیدا لەسەدەی نۆزدەدا بڕوایەکی پتەوی هەبوو کەبەها ئەدەبیەکانی ڕۆمانتیک، خوێندەوارکردنی نەتەوەو پتەوکردنی پایەکانی هیومانزمە لەکۆمەڵگەدا، بەڵام زۆر نابات لەنێو ئەو نوخبە خوێندەوارەدا، کاتێک زانین و زانست پێدەگات، لەدوای ڕێنیساس و لەدوایدا ڕۆشنگەری و پاشان مۆدێرنە وەک بەختەوەریەکی گەورەی خوێندەوارەکان بەوەی ئەوان دنیایەکی بەختەوەر  بینا دەکەن،   (بەهەقەت وابوو لە١٨٧٩ تاوەکو ١٩٤٥ خوێنەرە بەختەوەرەکانی هیومانزمی نەتەوەیی لەترۆپکدا بوون..ل١٢ )، ناسیونالیزم مۆدیلیکی هیومانستی ، وەک مۆدێلێکی ئەدەبی باڵا و چێژ بینین لەتێکست و موزیک و بەهاکانی خوێندەوە، بەکورتی مۆدێلی خوێندەوارێک پێشکەش دەکات، بەڕای خۆی، دنیا لەبەڕبەڕیەت دەپارێزێت. بەڵام  ئەوانەی داوای نەتەوەیەکی مرۆڤدۆستیان دەکرد لەڕێگەی خوێندەواریەوە، دوو جەنگی ترسناک بەرهەمدێنن، خوێندەوارەکان، ڕۆشنبیرە لوتبەرزەکان، بەمانایەکی تر هیومانیستەکان، دوو جەنگی وەحشی بەرهەمدێنن. ئیدی   خوێندەواری وەک مۆدێلی   زانست و زانین  و نوخبەی خوێندەوار ،  وەک دەسەڵاتێک گومانێکی گەورەی لێدەکرێت،.. هیومانزم لەسەدەی نۆزدە و بیستدا لەڕێگەی دەوڵەتی نەتەوەییەوە، خۆی لەسەر مۆدێلیکی ئەدەبی خوێندەواری دامەزراندبوو، بەمانای نموزەجی هەڵمەتی خوێندەواری  و ئەلفابتیزەکردنی نەتەوە  بۆئەوەی لەژێر چەتری دەوڵەتی نەتەوەییدا خۆی ڕێکبخات یەکیک بوو لەئامانجە گەورەکانی هیومانزم.بەڵام  هیومانیەتی خوێندەوارەکان لەنێو سەنگەرە پڕ لاشەکانی هوردوو جەنگی جیهانیدا  دەبێتەخەونێکی نەزۆک.. ئاوڕدانەوەیەکی کورت بۆ ئەدەبی کوردی لەسەدەی بیستدا، بەتایبەت شیعری کلاسیک و ڕۆمانسیەتی نەتەوەیی لەوەدا خۆی نمایشدەکرد کەڕزگاری میللەتی کورد لەڕێگەی خویندەواریەوەیە، بەجۆرێک کەجەهل و دواکەوتوویی و وەحشیەت هەمیشە پابەندبووە بەنەخوێندەواریەوە، ئەو وێنەیەی نەخوێندەوارەی کورد لەشیعردا دەیبینین، مرۆڤێکە پابەندە بەدواکەوتوویەوە. وێنەی جەهل و دواکەوتوویی وێنەی نەخوێندەوارە بەشێوەیەک لەشێوەکان. ئەم مرۆڤدۆستیە کوردیە کاڵو کرچە پابەندە بەدژایەتیکردنی وێنەی نەخوێندەوار لەکۆمەڵگەی کوردیدا، هیومانزم لەشیعردا هەمیشە ڕزگاربونی مرۆڤی کوردی لەخوێندەواریدا بینیوە. بەمەرجێک لەدوای کۆمەڵەی هیوا و دروستبوونی پارتی کوردی چاوەڕوانیەکان لەنوخبەی خوێنەوار لەو ئاستەدا نەبوو کەفانتازیای شیعری  نیگارکێشی کردبوو. نمونەیەکی تر لەساڵی ١٩٧٩ دەبوو، کاتێک  حکومەتی ئیراقی و بەعس  هەڵسا بەهەڵمەتی نەهێشتنی نەخوێندەواری، ئەو پڕۆگرامە پێنچ ساڵی خایاند و بەشێکی زۆری ئێراق بەکوردستانیشەوە بەر ئەو هەڵمەتە کەوتن. ئەو تێزەی بەعس دەیویست نیشانی دنیای بدات ئەوەبوو کەحکومەتیکی مرۆڤدۆستانەیە و دەیەوێت لەدژی وەحشەتگەری کۆمەڵگەی ئێراقی هەڵمەتێکی ژیاردۆستی و مرۆڤدۆستی دەستپێبکات، هەنگاوێک بوو بۆئەوەی مرۆڤی ئێراقی ببێت بەمرۆڤیکی ژیاری لەژێر سایەی زیاتر لەچەندەها دەزگای داپڵۆسێنەردا. بەمجۆرە دووفاقی ئەخلاقی بەعس لەم تێزەدا دەردەکەوت، کەدەیویست ماسکێکی مرۆڤدۆستانە ببەخشێت بەخۆی، ماسکێک دەیویست دەم و چاوی جەلادی خۆی پێ بشارێتەوە. بەڵام ئەوەی من دەمەوێت بیگەمێ ئەوەیە جۆرێک لەخوێندەواری لەم دەڤەرەدا پەیدابوو کەدەتوانم بە (خوێندەواری ماسکدار) ناوزەدی بکەم، جۆرێکە لەو مۆدێلەی کەبەعس خۆی لەپشتەوە دەشاردەوە، ئەویش ئەوەیە کەخوێندەوارەکان ڕوویەکی مرۆڤدۆستین. دیارە لەنێو ئەقڵی کۆمەڵایەتی کوردیدا، کاتێک خوێندەوارێک هەڵەیەک دەکات، توڕە دەبێت، شەڕدەکات، ئەوا سەرزەنشت دەکرێت بەوەی کەڕۆشنبیر نابێت کاری وابکات، لێرەوە وشەی ڕۆشنبیر بەمانا گشتیەکەی کەبەکاردەهێنرێت مەبەستی خوێندەوارەکانە لەهەر پلەیەکی خوێندەواریدا بن. ئەو بیرۆکەی لەپشت ئەم دەستەواژەیەوە ئەوەیە، کەخوێندەوارەکان ئۆتۆماتیکی مرۆڤدۆستن. دیووی دووهەمی ئەم تێزە ئەوەیە کەخوێندەوارەکانیش ئەو وێنەیە دەبەخشن بەخۆیان، مادامەکی خوێندەوارین کەواتە مرۆڤدۆستین، دیارە لێرەدا جیاوازی دەکەین لەنێوان ئەو وێنە ڕاستەقینەیەی خوێندەوارەکان و وەزیفە ڕۆشبیردا، ئەوەی ئەم مۆدێلەی بەرهەمهێنا ئەو وێنە شیعرییە بوو  کەئەدەبی کوردی تەقلیدی بەخشی بەخویندەوار وەک مرۆڤدۆستێک و ڕزگارکەرێکی نەتەوە و کۆمەڵگە لەدواکەوتوویی و وەحشەتگەری. لێرەوە خۆنمایشکردنی خوێندەوار و ئەفەندییەکان دەبینین بەوەی خاوەنی ڕۆحیکی باڵای مرۆڤدۆستی و ژیارین لەدەڤەرەکەدا، نوخبەیەک لەسیاسی بەرهەمدێنێت ڕەوایەتی مرۆڤدۆستی و باڵایی ئینسانی بەخۆی دەبەخشێت، وێنەی ئەوەی ئەوان دەتوانن لەکۆمەڵگەدا پرسە چارەنوسسازیەکان بەدەست بگرن، لەم گۆشەنیگایەوە مەلاکان هەستیان دەکرد کەڕکابەری گەورەیان بۆ دروستبووە، ئەوان پێش ئەوەی وێنەی خویندەوار، یان منەوەر، یان ئەفەندییە، پەیدان بن، هەبوون و دەبوایە بەرگری لەوێنەی خۆیان بکەن. ئەم فیگوری خوێندەوارە لەگەڵ دروستبوونی (کۆمەڵەی هیوا)دا توێژێک لەخاوەن بڕوانامە دەکاتە دەمڕاستی کۆمەڵگەیەک، کەنەخوێندەواری تێدا لەئاستێکی ترسناکدایە و لەم هاوکێشەیەدا لەنێوان خوێندەوار و نەخوێندەواردا، لەنێوان ئەوانەی ئەلفاباتیزەنین، مافی قسەکردنیان بەناوی کۆمەڵگەو جڤاتەوە لێ زەوتدەکرێت. ئەوە خویندەوارە بەمەلاو منەوەرەکانەوە مافی قسەکردنیان هەیە، ئەوانەن لەجیاتی هەمووان قسەدەکەن، لەجیاتی من و تۆو ئەوانی دیکە قسەدەکەن. لەجیاتی ئەوانەی کەبارودۆخیکی ناهەموار ڕیگەی نەداون ئەلفاوبا بخوێنینەوە و بنوسن، لەجیاتی ئەوانیتر قسەدەکەن و نوێنەرایتی دەکەن، کەکۆدەکانی ئەلفاوبا دەکەنەوە و دەخوێننەوە. لێرەوە مافی ئەلفاباتیزەکردن، دەبێتە مافی مرۆڤدۆستەکانی لەجیاتی جاهیل و وەحشیەکان قسەدەکەن، (خوێندەواری دەمامکدار) بەدەمامکی مرۆڤدۆستانە وەک فیگورێک هەموو هێڵەکان لەم دەڤەرەدا بەدەستەوە دەگرێت، هەموو شۆڕش و حکومەتەکان لەم دەڤەرە و تەنانەت لەبەشیکی زۆری جیهاندا مافی ئەلفابتیزەکان بووە بەرامبەر ئەوانەی نەیانتوانیوە لەڕێگەی وشەی نوسراو تەعبیر لەخۆیان بکەن، لەم گۆشەنیگایەوە (خوێنەواری دەمامکداری هیومانی) لەنێو ئێمەدا تاوەکو ئەمڕۆ مافی سیاسەت و دەسەڵات و قسەکردنی بەخۆی داوە. لەشەڕی نێوان بارزانی و تاڵەبانیدا لەزەمەنی شەستەکاندا، زۆرانبازی نێوان دوو خوێنەوارە، یەکێیان مەلایەکی ئاینیە لەخێزانێکەوە بەناوی موقەدەسی ئاینییەوە تاوەکو ئیستا حوکمدەکات، لەگەڵ خوێندەوارەکانی وەک ئیبراهیم ئەحمەد و جەلال تاڵەبانی وئەوانیتردا دەکەوێتە زۆرانبازیەوە. لەگۆشەنیگای سڵۆتێردایکەوە قسەبکەین هیومانیەت ڕزگارکردنی مرۆڤە لەبەڕبەڕیەت، بەمانای قوتارکردنی مرۆڤە بۆ ئەوەی نەبێت بەوەحشی  ئەم پڕۆسەیەی ناوناوە لەوەحشیەتکردن (Entbestalisierung) بەمانای هیومانزم ئەوەیە کەمرۆڤ نەبێت بەئاژەڵیکی دڕەندە، مادامەکی هیومانزم قوتارکردنی مرۆڤە لەبەڕبەڕیەت، کەواتە لێرەوە ئەلفوباکردنی مرۆڤەکان دۆخیکە لەدۆخەکانی هیومانزم. هیومانزمی کوردی لەڕێگەی ماسکێکەوە خۆی نیشانداوە و خۆی نمایشکردووە، ماسکێک لەپشتیەوە ناشرینی و بەڕبەڕیەتی سیاسی خۆی شاردۆتەوە، ئەم خوێندەوارە دەمامکدارانە بەدەمامکی هیومانزم بەشێک بوون، لەگەمەی سیاسەت لەژیانی کوردیدا، گەر بێگومان هەمووی نەبووبێتن.  مۆدیلی بەعس لەهیومانزم ئەوەیە، کەهەڵمەتی خوێندەواری پابەندکردبوو بەو ڕتوش و ماسکە هیومانیەی کەخۆدی خۆی پێ نمایشدەکرد، میکانزمیکی بەرگری بوو بەزمانی شیکاری دەروونی قسەبکەین لەو بەڕبەڕیەتەی لەنێو هەناویدا مۆڵی خواردبوو، بەهەڵمەتی نەهێشتنی نەخویندەواری نەک هەر کۆمەڵگەی ئێراقی و بەعس لەوەحشیەت ڕزرگاری نەبوو، بەڵکو دوو جەنگی  گەورەی ماڵ وێرانی بەسەر ناوچەکەدا هێنا کەدەمامکی هیومانزمی دەوڵەتی کەخۆی لەبەخوێندەوارکردنی کۆمەڵگەی ئێراقیدا دەبینیەوە، پوچەڵکردەوە.  لێرەوە مرۆڤ بەڕوانگەی هیومانزم  (ئاژەڵێکە لەژێر کاریگەری )، هیومانزم هەوڵدەدات ئەو دڕندەیە ڕامبکات ..

هایدگەر و زەمەنی ئاژەڵەمرۆییەکان
 هایدگەر لەدوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە نامەیەک دەنوسێت بۆ خوێنەریکی نادیار دەربارەی هیومانزم، لەو نامەیەدا، لە١٩٤٦ دا نوسیویەتی، ئیشکالیەتی هیومانزم تاتوێ دەکات، لەوانەیە گرنترین خاڵ لەم نامەیەدا هەستیپێبکەین، ئەو ڕەشبینیە گەورەیە، ئەو سکێپتیزمەیە بەرامبەر بەچەمکی هیومانزم، ئەم نامەیە دوای نوسینی کتێبە بەناوبانگەکەی (بوون و زەمەن) نوسیوە،دەستەواژە سکێپتیزمەکەی (ڕەشبین)  ئەوەیە کە (ئەم وشەیە هیومانزم، مانای خۆی ونکردووە .. ه.س.پ ل٢٢) .. بەمانای هیومانزم بەڕای هایدگەر زیاتر لەدوو هەزار ساڵە، لەفەلسەفەی یۆنانیەوە بیگرە تاوەکو کریستوم و مەسیحیەت  و تادەگاتە ئەوەی فۆرمی ڕۆشنگەری ، وەک فۆرمێکی بێ بیرکردنەوەی دووهەزارساڵە خۆی نمایشکردووە. هایدگەر پێیوایە کەهیومانزم مانای (دووهەزار ساڵی بیرنەکردنەوە)، لەکتێبەکە گرنگەکەیدا وەها سەیری هیومانزمی کردووە کەتێزیکە پێویستە بەجۆرێکی تر بیری لێبکرێتەوە، هایدگەر وەک لەزنجیرە بیرکردنەوەکانی سڵۆتێردایکەوە لێی نێزیک دەبینەوە، بڕوای وەهایە کەدەبێت بیرکردنەوە لەهیومانزم لەو چرکەساتەوە دەستپێبکات، کەخۆی لەمیتافیزیکیەتی ئەوروپایی قوتاردەکات، کەبڕوای وەهایە مرۆڤ ئاژەڵێکی ئەقڵانیە، مرۆڤ ئاژەڵێکە خاوەنی ئەقڵە. هایدگەر پێیوایە نابێت مرۆڤ لەم چوارچێوە ئاژەڵیە پێناسەبکرێت، بەڵکو دەبێت مرۆڤ لەچوارچێوەی مرۆڤبووندا پێناسە بکرێت. لەم خاڵەوە هیومانزم لای هایدگەر خۆی لەو چەمکە تەقلیدیە دەپارێزیت کەمرۆڤ وەک (ئاژەڵێکی ئاقڵ)  پێناسە دەکات، ئەم گۆشەنیگا میتافیزیکەیە، ئەقڵ دەکاتە پێوانە بۆ جیاکردنەوەی ئاژەڵ لەمرۆڤەکان، بەم پێیەش فەلسەفەی یۆنانی تەقلیدی و تەنانەت مەسیحیەت لەوبڕوایەدا بوون کەدەبێت لەڕێگەی بەهێزکردنی ئەقڵەوە، مرۆڤ مرۆڤبونی خۆی دەدۆزێتەوە، لەبەرئەوە مەسیحیەت کاری ئەوەبوو لەڕێگەی ئەقڵانیەتی ئاینیەوە مرۆڤ ئەقڵی خۆی وەگەڕ بخات بێگومان بۆ دۆزینەوەی ڕۆحی باڵای مرۆیی لەخۆیدا، بەمەش مرۆڤ لەڕیگەی ئەقڵەوە دەگاتە خواوەند و  مرۆڤبونی خۆی دەدۆزێتەوە. بەهەمان شێوەش (ژان ژاک ڕۆسۆ) دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی مرۆیی و پەروەردەی دروست، کەئەقڵ تێدا گەشەدەکات، بڕوای وەهایە مرۆڤ دەتوانێت لەڕیگەی ئەقڵیەوە بگات بەسروشتی خۆی ، بگات بەسروشت بەمانا باڵاکەی و خۆی لەئاژەڵبوون بپارێزێت. لێرەوە لەئانتیکاوە تاوەکو ڕۆشنگەری  کەدرێژبوونەوەی خۆی لەمۆدێرنەدا ڕادەکێشێت، بەڕای هایدگەر تائەو چرکە ساتە لەژێر ئەو کاریگەرییە میتافیزیکیە ترسناکەدا کاری کردووە کە مرۆڤ ئاژەڵێکی ئاقڵە..
هایدگەر  پێیوایە مرۆڤ دەبێت لەکاتیگۆری و چوارچێوەی مرۆڤدا پێناسەبکرێت، نەک لەچوارچێوەیەکی ئاژەڵیانەی ئاقڵدا. هایدگەر پێیوایە ئەوەی (مرۆڤ لەئاژەڵ جیادەکاتەوە ئەوەیە کەمرۆڤ جیهانی تایبەتی خۆی هەیە و لەنێو جیهاندایە، بەڵام ئاژەڵان لەدەورووبەریاندا دەمێننەوە.. ه.س.پ ل٢٥).  ئەوەی لەم  دەستەواژەیە تێدەگەین ئەوەیە، کەمرۆڤ خاوەنی جیهانی خۆیەتی و (خۆی لەخودی خۆیدا )  خاوەنی دنیای تایبەتی خۆیەتی، جیهانێکی تایبەت بەخۆی هەیە و بوونی خۆی لەنێویدا پەرشدەبێتەوە و کۆدەبیتەوە و بەردەوام خۆی لەنێو جیهاندا پێناسە دەکاتەوە. لەنێو جیهاندا بوونت  هەبێت ئەمە پرسیاری مرۆڤە بەرامبەر بەخۆی پاشان بەرامبەر بەدەرەوەی خۆی، ئەوە خودە، یان چاکتر وایە بڵێین ئەو سوبێکتە کەمن لەئاژەڵ جیادەکاتەوە، من و خودی خۆم لەنێو جیهاندا بوونم هەیە کاتێک خودی خۆم لەنێو جیهانی تایبەتی خۆمدا دەدۆزمەوە، کەواتە بوونی من، کاتێک هەیە کەلێرەبوونی خۆم، دازاینیDasein خۆم دەدۆزمەوە لەڕێگەی سەلماندنی بوونی خۆم لەجیهاندا. من کاتێک بوونم هەیە، کەدەتوانم لەنێو جیهاندا بم، کەواتە مەرجی مرۆڤبوونی  من لەوکاتەدایە کەلەنێو جیهاندام و مەحکومم بەجیهان. ئاژەڵەکان بەپێچەوانەی مرۆڤەکان تەنیا لەشوێن و مۆڵگەکانی خۆیاندا وەک بونەوەرێکی بایۆلۆژی خۆیان لەنێو چوار دەورووبەردا دەگونجێنن و دەژین، بەمەرجێک مرۆڤ کاتێک دەژیت کەجیهانی خۆی هەبێت، بەم پێیە مرۆڤ مەحکومە بەجیهان و لەنێو جیهاندایە، بەمەرجیک ئاژەڵان تەنها لەنێو جیهاندا دەژین و خاوەنی جیهان نین، مرۆڤ لە ڕوانگەی هایدگەرەوە لەنێو جیهاندایە و خاوەنی جیهانی تایبەتی خۆیەتی. خودی خۆت و خۆت لەنێو جیهاندا بوونت هەبێت خاڵی ئێکسێستێنتالیزمی، وجودی خودە بەرامبەر دنیا، کەواتە مرۆڤ لەنێو بووندایە، نەک پیناسەیەکی بایۆلۆژییە. ئەوەی ئێمە لەئاژەڵان جیادەکاتەوە ئەوە نییە، کەئێمە لەئاژەڵان ئاقڵترین، یان ئێمە ئاژەڵێکی ئاقڵین وەک فەلسەفەی کلاسیک و تەنانەت مۆدێرنەش لەوبڕوادایە بوو کەبوونمان وەک ئاژەڵێکی ئاقڵ و پەروەدەکردنی ئەو ئەقڵانیەتە مانای گەیشتمانە بەمەدارەکانی هیومانیبوون، بەڵکو بوونی ئێمە لەنێو  پیناسەی مرۆڤبوونماندایە. هیومانیبوون لەم تێزەی هایدگەردا پێناسەی مرۆڤە لەنێو چوارچێوەی خۆیدا وەک مرۆڤێک، بەمانای پێناسەی مرۆڤ لەخودی خۆیدا، نەک لەدەرەوەی خۆی، دەرەوەی خۆی مانای بەئاژەڵ بوونتە، ئاژەڵبوون مانای بوونە لەدەرەوەی پێناسسەی مرۆڤ ، ئەوەی هایدگەر خەمی لێ دەخوات دووبارە پێناسەکردنەوەی مرۆڤە  لەنێو خۆیدا وەک مرۆڤێک لەنێو جیهاندا، مرۆڤ لەنێو جیهاندا بوونی هەیە، نەک تەنها وەک ئاژەڵ لەنێو جیهاندا بژی. مرۆڤ نالەوەڕێت لەلێواری مێژوو، بەڵکو مێژووی بوونی خۆی بەدەستی خۆی دروستدەکات، مرۆڤ جیهان دروستدەکات و لەنێودا دەژی، لەنێو جیهاندا ژیان بەمانای بوونتە وەک مرۆڤێک لەنێو خودی خۆتدا. بوونی تۆ لەم هاوکێشەیەدا مانای پارێزگاریکردنە لەبوونت وەک ئەوەی هەیەت و وەک ئەوەی  بوویت، تۆ وەک مرۆڤ مەحکومیت بەپارێزگاریکردن لەسەر خۆت وەک ((شوانکاریکی بوونی خۆت)، وەک پارێزەرێکی بوونی خۆت..
ژیانی مرۆڤ وەک شوانکارێکی بوونی خۆی ، وەک پارێزەرێکی بوونی خۆی ، وەک بونەوەریکی وجودی ، وەهای لێدەکات کەتەنها لەچوارچیوەی مرۆڤدا پێناسەی بکەین، مادامەکی مرۆڤ بوونی هەیە کەواتە بوونی ئەو پابەندە بەزمانەوە، زمان بوونی مرۆڤە، زمان ماڵی بوونە، هایدگەر دەڵێت (زیاتر ئەوەیە کەزمان خانوو و ماڵی بوونە، لەنێو ئەو ماڵەدامرۆڤ بوونی هەیە، بەوەی هەقیقەتی بوونی خۆیەتی، هەقیقەتی بوونێک کەدەیپارێزیت و تایبەتە بەخۆی.. ه. س. پ. ل٢٦ ). لێرەوە ئێمە لەبەردەم مرۆڤداین وەک لەنێو زماندا، وەک پارێزەری بوونی خۆی لەپێناسە بایۆلۆجیەکەی خۆی دوور دەکەوێتەوە، مرۆڤ لەنێو زماندا بوونی خۆی دەپارێزێت، مرۆڤ دەبێتە ڕامکار و ڕاهێنەر و  پارێزەری بوونی خۆی.

دڕەندەبوون  و پەروەردەکردنی بوون
مرۆڤ دەبێت لەگەڵ بوونی خۆیدا هاوڕێ بێت، بەمەش بوون نامەدەنێرێت بۆ جیهان، مرۆڤبوون مانای ڕۆشنکردنەوەی بوونی خۆت، ئەم ڕۆشنکردنەوە لەفیکری هایدگەردا ، ئەو پڕۆسێسە بەهیومانیبونەیە کەخودی خۆمان لەدڕندەیی دەپارێزێت، ئێمە شوانکاری خۆمانین لەنێو خۆماندا و پارێزەری خۆمانین وەک بوونێک لەنێو خودی خۆمان. مرۆڤ شوان یان دراواسێی بوونی خۆیەتی، لەژیانیدا ڕۆڵی شوانکار دەبینێت.  کەواتە بوون نامەدەنێرێت بۆ ئەو دراوسێیانەی کەوەریدەگرن. هایدگەر بەمشێوەیە مرۆڤ پێناسەدەکات، کەڕۆڵی شوانکار و درواسێی بونی خۆیەتی بۆئەوەی لەدواجاردا مرۆڤبوونی  خۆی بدۆزیتەوە. لەم کێشە ئەنتۆلۆژیەدا  بوون پابەندە بەو رۆڵی شوانکاریەی خودی مرۆڤ بەرامبەر بەخودی  خۆی. لێرەوە خودگەرایی مانای گەڕانی خۆمانە بەدووی بوونی خۆماندا. لەبەر هیچ نا تەنها بۆئەوەی خۆمان لەوبەدڕندەیبوونە بپارێزین، کەجودامان دەکاتەوە لەئاژەڵان، ئەو ئاژەڵاناەی لەجیهاندا چەقبووستن و لەسەر دنیا دەلەوەڕێن، بەمەرجێک ئێمە لەنێو جیهانداین و جیهان دەدۆزینەوە لەنێو بوونی خۆماندا. هایدگەر پێیوایە کەمێژووی ئەوروپا مێژووی گەڕانی سوبێکتە بەدووی ئەو بوونە ئەوروپاییەدا، مێژوویەکە مافی بەخۆی داوە جیهان لەدڕندەیی و وەحشیەکان بپارێزیت، ئەم بیرۆکەیە کەبوونی هیومانی ئەوروپایی، مانای هیومانزمێکی ئەووروپاییە لەدژی دڕندەکان، چەندها مۆدیلی میلیتاریسزمی بەرهەمێناوە کەلە فاشیەتدا خۆی بەرجەستەکردووە. مۆدیلی بەلشەویەت و فاشیەت و ئەمریکانزم ، ئەو سێ مۆدیلەن کەلەژێر ناوی شوانکاری و پەروەدەکاری بوونی جیهان بۆ ئەوەی شارستەنیەت بەجیهان ببەخشێت، پەنای بردۆتە بەر میلتاریزەکردن و کۆلۆنیالیزەکردنی دنیاکانی تر بەناوی بڵاکردنەوەی هیومانزم، بەوەی هیومانزم ڕزگارکردنی ڕۆحی جیهانە لەبێستالیزم (لەوەحشیەتگەرایی) . ئەم سی مۆدێلە هەموویان  میتۆدی پەروەردەکار بوون بۆ بوونی جیهان، بەناوی پاراستنی هیومانزم. میلیتاریزم پەلاماری دنیای ئەوانیتری داوە کەدنیای ئەوانیتر مانای دنیای دڕندەکان و لەخودی خۆشیدا هیومانزمی ئەوروپایی لەو گۆشەنیگایەوە میتۆدی پەروەردەکاری خۆی بۆ ڕامکردن و بەخێوکردنی وەحشەکانی لەنێو کۆمەڵگە و دەرەوەی خۆی خستۆتە کار. ئەم سێ مۆدێلە کەدوانیان (بەلشەفیەت و فاشیزم) شکست دێنن، بەڵام مۆدێلی ئەمریکانزمی تائەمڕۆ بەناوی هیومانزمیەوە ئاپارات و ماشێنی گەورەی ئامادەکردووە بۆ ڕامکردنی ڕۆحی وەحشیتگەری جیهان، ئەمریکانزم هەمیشە خۆی وەک مۆدێلێکی هیومانزمی نمایش دەکات..
لەڕوانگەی هایدگەرەوە فاشیزم دەرئەنجامێکە، سانیتێزێکە،  لەنێوان  هیومانزم و بێستالیزم ( وەحشیەتگەرایی).  ئەمە مانای ئەوەیە (کەپارادۆکسێکی هاوزەمەنیە و لەنێوان چەپاندن و ئازادبووندا… ه.س.پ ٣١ ). سلۆتێردایک پێیوایە کەفاشیزم لەخوێندنەوەی هایدگەردا دەرئەنجامەیەکی بیرکردنەوەیە لەنێوان هیومانزم و وەحشەتگەریدا، دووزەمەن لەنێو ئەم مۆدێلەدا یاری خۆی کردووە، زەمەنی دڕندەییبون و زەمەنی هیومانزمی ئەوروپایی کەڕامکردن و پەروەردەکردن دەکاتە ئامانجی خۆی. ئەم دوو زەمەنە ناماقوڵیەتی لەوەدایە، پاردۆکسیەتی لەوەدایە، لەنێوان چەپاندن و ئازادیدا، لەنێوان ئەم دوو ئیدیایەدا یاری خۆی کردووە. هەردوو زەمەنەکە لەنێویەکتردا بوونیان هەبووە و لەمبەر و ئەوبەر  یاری خۆیان کردووە. هیومانزمی ئەوروپایی و میلیتاریزمی ئەوروپایی هاوتەریب و هاوزەمەن لەگەڵ یەکتریدا کاریان کردووە، میلتاریزمی ڕۆژئاوایی کەئەمڕۆ لەمۆدیلی مییلتاریزمی مارێنزی ئەمریکاییدا خۆی دەبینێتەوە، لەکاتی پێویستدا پەلاماری دیکتاتۆرەکان دەدات، پەلاماری سەدام حوسێن  و قەزافی دەدات، ئەم میلیتاریزمە ماسکێکی هیومانزمی هەڵگرتووە. لەنێوان میلتاریزم و دۆزی هیومانیزمدا هەردوو زمەنەکە لەچرکەساتی ڕووداوەکاندا یەکدەگرنەوە ،بەتایبەت کاتێک دیکتاتۆر لەگۆشەنیگای بەرژەوەندی ئابوورییەوە چیتر لەگەڵ ئەو کڵێشەیەدا ناگونجێت، ئەوسا ڕۆحی هیومانزمی بەرامبەر ئەو دڕندەیە وەئاگادێتەوە و لەدواجاردا بۆ ڕامکردن و پەروەردەکردنەوەی ئەو بێستالیزمە، میتۆدەکانی خۆی، کە میلیتاریزم میتۆدی دیارێتی، لەبەرامبەر دیکتاتۆرەکان بەکاردێنێت. نابێت ئێمە بڕوا بەو هیومانزمە بکەین کەپێشتر ئاشنا بووە  بەدیکتاتۆرانی  وەک موبارەک و قەزافی و سەدام و عابدین و عەلی عەبدوڵاساڵح و بینۆشیت و مۆبۆتو و زۆریتر..لەپڕێکدا ویژدانی هیومانزمی ڕۆژئاوا لێیان دێتە پێش و دەیانەوێت ڕامیانبکەن و دنیای وەحشیەتگەربوونیان جارێکیتر هیومانیزەبکەن. ئەم پارادۆکسە، ئەم تێکەڵبوونی دوو زەمەنەی بێستالیزم (وەحشەتگەری) و  هیومانزم، فینۆمینی ئێستای دنیایە کەلەسیاسەتدا خۆی نمایشدەکات. لێرەوە درۆی گەورە و هەڵەی گەورە لەچەمکی هیومانزمدا دەبینین کەمیتۆدێکە بۆ ڕامکردنی هەموو ئەو دڕندانەی کەخۆمان لەنێو خۆماندا و لەباخچەی ئاژەڵمرۆییەکاندا پەروەردەمان کردوون. لێرەوە تێگەیشتنی هایدگەر تێدەگەین بەوەی هیومانزم مانای دووهەزار ساڵە لەبیرنەکردنەوە، تێدەگەین کە هیومانزم  مانای خۆی ونکردووە.
قسەکردن لەسەر هیومانزمی هایدگەری دەمانباتە سەر کەنارەکانی بیرکردنەوە لەمرۆڤ وەک بوونەوەریک کەگرفتی یەکەمی ئاژەڵبوونە لەدنیادا، گرفتێکە دەیەوێت لەو ئاژەڵبوونە قوتاری بێت بەوەی ئەو مەحکومە بەقەدەری خۆی لەنێو زماندا، چونکە زمان ماڵی بوونی خۆیەتی، لەنێو ئەم ماڵەدا مرۆڤ لەئاژەڵەکان، لەدڕندەیی خۆی دەپارێزێت و هەوڵدەدات لەڕێگەی زمانەوە بونی خۆی ڕۆشنکاتەوە. هایدگەر دەستەواژەی ( ڕۆشنکردنەوەی بوون ) بەکار دەهێنێت (Lichtung des Sein) ، بەوەی مرۆڤ خودگەرایی خۆی ، سوبێکتیڤیتێتی خۆی  ڕۆشندەکاتەوە، مرۆڤ هەمیشە هەوڵدەدات، لەمەشقدایە بۆ ئەوەی بوونی خۆی ڕۆشنبکاتەوە، کەواتە مرۆڤ هەوڵدەدات شوانکارێکی ڕۆشنکرەوەی خۆی بێت. زمان دەبێتە ماڵی بوون و لەم ماڵەشدا مرۆڤ هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدایە بوونی خۆی ڕۆشنبکاتەوە، ئەم هاوکێشە بوونگەراییە، ئەنتۆلۆژییە تەوەرەی سەرەکی نامەکەی هایدگەرە لەمەڕ هیومانزم.من پێموایە  ئەوەی سڵۆتێردایک بەچەند دێڕێک ئاماژەی پێدەدا، بەشیکە لەو پڕۆژە فیکریەی  کەلەدوایدا لەکتێبە نوێیەبەناوبانگەکەی کەدووساڵ لەمەوبەر بڵاوبۆوە ( پێویستە ژیانی خۆت بگۆڕیت).  ئەوە ئەو  تێزەیە کەهیومانی بوون، مرۆڤدۆستی، لای سڵۆتێردایک مانای ئەوەیە کەمرۆڤ مەشقدەکات لەسەر ئەوەی زوهدیەت بێت، مرۆڤ دەبێت خاوەنی ئیرادەیەک بێت بۆ خۆ بێبەریکردن، خود بێبەریکردن  لەو چێژە گشتیانەی دوورماندەخاتەوە لەبوونی مرۆیمان. وەک چۆن لەنمونەی ڕۆماوە باسمان لێوەی کرد کەسیناتەکانی ڕۆم، ئەوانەی خۆیان بەخوێندەوار تێدەگەیشت، نەدەچوونە تەماشاکردنی زۆرانی خوێناوی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵەکان، پاڵەوان و گلادیاتۆرەکان لەگەڵ یەکتریدا. لێرەوە شەڕی کتێب لەگەڵ میدیای جەماوەری ئەو زوهدیەتە دەگەیەنێت دژی چێژی مێگەلی کۆمەڵایەتی کەبەشێوەیەک لەشێوەکان لەچێژە ئاژەڵیەکانەوە نێزیکە.  باڵاییبوون بەسەر ئەو چێژە ئاژەڵخوازیانە، ئەو ڕۆحە زوهدیەتەیە کەدەبێت بۆ ڕۆشنکردنەوەی بوون خۆی پەرشکاتەوە بەسەر بونی مرۆییدا. سڵۆتێردایک بەپێی تێگەیشتنی من ، مەشقکردنی مرۆڤ لەسەر زوهدیەت بەبەشێک لەهیومانیەتێکی تازە تێدەگات، کەهێشتا لەسوڕی لەدایکبووندایە.  ڕۆشنکردنەوەی بوون پابەندە بەو مەشقکردنە بەردەوامەی مرۆڤ بەوەی بەسەر چێژە ئاژەڵخوازیەکانیدا سەرکەوێت. من پیموایە مێژووی مرۆڤایەتی بەگشتی ، مێژووی زۆرانبازی ئەو دوو هێزییە، لەنێوان  مرۆڤدۆستی و هێزی ئاژەڵخوازی.
لێرەوە پەروەردەکردن و ڕامکردنی خود دەبێتە یەکێک لەکارە گرنگەکانی بوونمان بەهیومانی، هیومانزم لەم دۆزەوە بەشێکی گەورەی ڕۆشنکردنەوەی ڕۆحیکی مەشقخوازی بەردەوامە، بۆئەوەی مرۆڤ هەمیشە لەنێو جیهاندا بێت، هایدگەر دیسانەوە  دەگەڕێتەوە بۆ چەمکی (جیهان /Welt die ) و ئەو دەستەواژەیە بەکاردێنێت بەوەی مرۆڤ دەیەوێت (بوونی  لەنێو جیهاندا بێت.. in der Welt-Sein  ) کەواتە مرۆڤ لەڕۆشنکردنەوەی خودی خۆیدا دەیەوێت بەرەو پیری دنیا بچێت و ئەمەش مانای ئەوەیە دەیەوێت بەرەو زمان خۆی ئاڕاستەدەکات. بەڵام لێرەدا سڵۆتێردایک وەڵامی ئەم تێزەی هایدگەر دەداتەوە کەتەنها ئەوە نییە مرۆڤ دەیەوێت خۆی لەئاژەڵبوون بپارێزیت، لەبەر ئەوەی ئاژەڵان تەنها لەجیهانی خۆیاندا قەتس و نەجوڵاون، بەمەرجێک مرۆڤ خاوەنی جیهانە و خەمی ئەو جیهانە، بەڵکو ( ئەوە مرۆڤە کەشکستی هێناوە لەوەی ببێت بەئاژەڵ و وەک ئاژەڵێک بمێنێتەوە ه.س.پ ل٣٤)، ئەو ڕۆشنبوونەوەی خود کەقفڵی نامەکەی هایدگەرە لەسەر هیومانزم بەڕای سڵۆتێردایک ئەو ڕاکردنە بۆ نێو ماڵی زمان، بەڵام ئەمە مانای دۆزینەوەی سنوورەکانی هیومانزمی نییە، ئەوە مرۆڤە کەشکستی هێناوە لەوەی وەک بەئاژەڵی بمێنیتەوە، لەبەرئەوە  مرۆڤ لەم تێزەی سڵۆتێردایکەوە کەوەڵامی هایدگەر دەداتەوە  ( لەدایکبوویەکی  دەرەکیی و تیژپەڕە ، کەلەمەلۆتکەیەکەیەوە دەبێت  بەجیهان بوونیەک…ل٣٤ ) . سلۆتێردایک لەم تێزی ڕۆشنکردنەوەی بوونەوە جارێکی تر ئەم تێزەی هایدگەر هەڵدەگێڕێتەوە بۆ سەر شێوازێکی تر  کەتەنها مرۆڤ بوونی خۆی ، مرۆڤبوونی خۆی لەنێو ماڵی زماندا نادۆزێتەوە، بەڵکو مرۆڤ گردبونەوەیەکی زمانەوانییە لەنێو خانووەکاندا، ئەوە مرۆڤەکانن کەلەنێو خانووەکاندا، خانووە ڕاستەقینەکاندا گردبوونەوە و بوونی خۆیان تەنها لەڕێگەی زمانەوە ڕۆشن ناکەنەوە، بەڵکو ئەوە خانووە جێگیرەکانە کەبڕیاردەدات چ شێوازیکی ژیان دەگوزەرێت، لێرەوە هیومانزم تەنها لەنێوان خانوەکانی زمان و مرۆڤدا نییە، بەڵکو لەنێو شێوازی بیناسازی خانووەکاندایە!.
سڵۆتێردایک دێتە نێو تێزی پەیوەندی نێوان خانووەکان و بوون ، پەیوەندی نێوان بوون و جێگیر بوونەوە، ئیدی لەو سەردەمەوە کەمرۆڤ دەچیتە نێو خانووەکانەوە بوونی ئاژەڵێک پەیدا دەبێت کەدەچێتە نێو ماڵەکانەوە، ئاژەڵی ماڵێکراو لەگەڵ چەمکی مرۆڤی ماڵیکراودا یەکدەگرنەوە، مرۆڤەکان ئاژەڵەکان ڕامدەکەن لەنێو ماڵەکانیاندا، هەروەک چۆن خۆیان بەماڵیبوونی خۆیان لەنێو خانووەکانیاندا مەرجێک دەبێت لەمەرجەکانی مرۆڤبوونی خۆیان. لەم گۆشەنیگایەوە ئەوەی ڕۆشنکردنەوەی بوونە تەنها ئەوەنییە کەزمان دەبێتە ماڵێک بەڵکو ئەوە خانووەکانە دەبنە ماڵی بوون. سڵۆتێردایک گووتەنی مرۆڤ وەک بونەوەریکی بایۆلۆژی سیاسی لەنێو خانووەکاندا مرۆڤبونی خۆی ڕادەکێشێت، لەکوێدا خانووەکان دروستکران، ئالەوێدا بڕیاردەدرێت دەبێت مرۆڤەکانی نێو ئەو خانوانە چۆن بن.. لێرەوە وەک ئەرکی ماڵەوەی مرۆڤەکان بۆئەوەی ببن بەمرۆڤ لەنێو ماڵدا، لەنێو خانوودا کاری تیۆری بەرهەمدێنێن. لەوێدا تێۆرەکان پێدەگەن وەک چۆن ئاژەڵەکان ڕامدەکرێن، ئاوەها تێۆرەکانی پەروەدە و مۆڕال و ڕێساکانی ژیان بۆئەو مرۆڤانەی نێو ماڵەکان گەشە دەستێنێت. لێرەوە وێنەی مرۆڤ لەم نماشیکردنەوەی سڵۆتێردایکدا، لەچەمکی (بوون لەنێو خانووی زماندا) بازهەڵدەدات بۆ نێو (بوون لەنێو خانووەکاندا)، بەمانایەکی تر بوونی مرۆڤ وەک ئاژەڵێک لەنێو ڕێسای خانووەکاندا .

نیتچە وخانووی ئاژەڵەمرۆییەکان
 وەک ئاماژەمان پێدا لەکوێدا خانووەکان هەبن لەوێدا شێوازیکی ژیان بوونی هەیە، ژیان لەنێو خانوودا مانای ستایلێکی ژیان، مامانی شێوازی ژیانی سوبێکت لەپەیوەندیدا لەگەڵ جیهاندا. خانوو وەک فۆرمیکی ژیان لای نیتچە جیگەی سەرنج بووە، لە کتێبی (زەردەشت وەهای گووت) ، گەڕیدەیەکی وەک زەردەشت بەسەر ئەو حیکمەتە ئەخلاقیەتەدا دەکەوێت، کەخانووەکان شوێنای دەسەڵاتیکن، شوێنای فۆرمکردنی مرۆڤن، بێگومان لەهەمانکاتیشدا فۆرمی مرۆڤەکان، لەفۆرمی خانووەکاندا خۆی بەرجەستە دەکا، نیچە دەڵێت:
( زەردەشت ویستی بزانێت، لەم نێوەندەدا چی بەسەر مرۆڤەکاندا هاتووە، ئایا گەورەتر بوون، یان بچوکتر بوونەوە؟. جارێکیان ڕیزێک خانووی بینی سەریسوڕما و گووتی: ئەم خانووانە چ مانایەکیان هەیە؟ بەهەقەت هیچ ڕۆحیکی گەورە ئەوە دروست ناکات، هیچ ڕۆحیکی گەورە لەگەڵ ئەمەدا هاوسەنگ نابێتەوە. ..ئەم قادرمانە ئەو ژوورە بچوکانە، سەیرە! ئایا پیاوەکان دەتوانن بەنێویدا بین و بچن و بچنەدەرێ؟….زەردەشت لەشوێنی خۆی وەستاو بیری کردەوە و پاشان گووتی : هەموو شتێک بچوکبۆتەوە! …لەهەموو شوێنکێدا دەروازەی بچوک و نزم  هەیە، کەسانی وەک من بۆئەوەی پێیدا تێپەڕێت،  دەبێت خۆی دابنەوێنێت..من بەنێو ئەم میللەتەدا تێدەپەڕم و چاوم دەکەمەوە: چونکە ئەوان بچوک بوونەتەوە و هەمیشە بچوکتر دەبنەوە… ئەمانە لەبنەڕەتەوە دەیانەوێت تاک ڕەهەند و سادە و کاڵفام بن ، دەیانەوێت ئاوەها کەس ئازاریان نەدات، حیکمەت لەمە ئەوەیە ئەمانە دەیانەوێت بەم سادەیەی خۆیانەوە بمێننیەوە و داواکاریان نەبێت، دەیانەویت ئاوەها ڕامکراوبن. بەمەش گورگ ڕامدەکەن و دەیکەن بەسەگ و مرۆڤیش مرۆڤەکانی تر دەکات بەئاژەڵی ماڵیکراو ….ه.س.پ ٣٨)
خانووەکان هیچ مانایەکیان نییە کەڕۆحەگەرەکان تێدا نەژی، خانووەکان تەنها شوێن نین بۆ حەوانەوە بەڵکو بەرجەستەبوونی ئەو ڕۆحەن کەبەسەر شێوازەکانیەوە دەسوڕێتەوە. دیارە خانوو لەم تێزەدا تەنها مەبەست لەشێوازی بیناسازی نییە، بەوەی گەر مرۆڤێک دەرامەتی زۆربێت خانووی گەورەی هەبێت، مانای ئەوەیە ڕۆحیکی گەورە لەپشتیەوە وەستاوە!. هەروەها گەر خانووە بچوکەکان کەگەڕەکی میللی و گیتۆکانن مانانی ئەوەیە ڕۆحیان بچوکە. ئەوەی لێرەدا لەم تێزە فەلسەفیەدا باسدەکرێت پەیوەندی نێوان شوێن و ماڵیبوون و دەسەڵاتە. لەڕوانگەی  زەردەشتی نیتچەوە سەیری ئەم پەرەگرافەی سەرەوە بکەین، کڵێشەی گشتی ئەم تێزە لەوەدا کۆدەبێتەوە کەمرۆڤەکان لەهەوڵدانی بەردەوامدان، مرۆڤی دڕندە ڕامبکەن و بیانکەن بەمرۆڤ. لەم ڕوانگەیەوە  هیومانزم دۆزیکی ڕامکردن و پەروەدەکردنە، هیومانست ئەو کەسەیە کەدەیەوێت مرۆڤەکان بەئاقڵی دانیشن و  بخوێننەوە، خوێندەوار بن.  ئەوەی سەرنجی من ڕادەکێشێت ئەم پڕۆسەیەی تێگەیشتینی نیچەیە بۆ  هیومانزم، بەمانای هیومانزم لەپڕۆسەی پەرەوەدەدا ئەم دوو توخمە لەخۆیدا هەڵدەگرێت: دانیشتن بەئاقڵی و خوێندەنەوە. ئەم دوو توخمە کەمرۆڤەکان بەئاقڵی دانیشن و بخویننەوە و تێپەڕبن بەپڕۆسەی ڕامکردن و ماڵیبووندا، فەسڵێکی تاریکی ڕۆمانی هیومانزمە، بەوەی چەمکی مرۆڤی دڕندە و پێناسەی بەپێی دەسەڵاتی کۆمەڵێک مرۆڤ لەکۆمەڵگەدا دیاریکراوە، لەو پێوانەکاریەوە مرۆڤەکانی دیکە ڕامدەکرێن و پیناسەدەکرێن و ئاقڵ دەکرێن. وەهمی هیومانزمی لەوەدایە کەمیکانزمیکە بۆ ماڵیکردنی ڕۆحی ڕاستەقینەی مرۆڤ لەژێر هەر ناوێکدا بێت. لێرەوە نابێت لەوە تێبگەین کەکۆی ئەم کتێبەی سڵۆتێردایک دژەهیومانزمە، بەڵکو گەڕانێکە بەدووی وێنەی مرۆڤ لەڕووبەری فروانتر و ئازادانەتردا، ئەوەی نیچە بانگەشەی بۆ دەکات قسەکردنە لەسەر ڕۆحێکی ئازاد و جیاکردنەوەی لەڕۆحێکی کۆیلە. هەندێک هەن بچوک و بچوکتر دەبنەوە لەبەرئەوەی خۆیان شلکردووە بۆ ئەو پڕۆسێسەی ماڵیکردن  لەماڵدا، لەفەرمانگەکاندا، لەخێزاندا بەئاقڵی دانیشتوون و نایەوێت دەست لەدنیای نەخشەبۆکێشراو بدەن، دەیانەوێت بەقەناعەتە ساکارەکانیەوە بژین و تامردن ئاقڵ و تەمیز بمێننەوە. ئەم مۆدێلی مرۆڤی ڕامکراوە لەنێو کڵێسادا، لەنێو دەزگای ئایندا، لەنێو دەوڵەتدا، هیچ نییە جگە لەماڵیکردنی دڕندە نەبێت کەدەزگای ئاینی پێناسەی بۆ دڕندەو ئاقڵ دیاریکردووە، دەزگای دەوڵەتی مۆدێرن ڕامکردنی مرۆڤ بەناوی هیومانستیەوە بەئەنجامدەگەیەنێت، بێگومان بۆئەوەی مرۆڤەکان بەئاقڵی لەژێر سایەی ئەودا بژین. جۆری پێناسەی دڕندەو ئاقڵ، کێ دڕندەیەو کێ ڕامکراوە و کێ باڵایەو کێ بەخێوکاری ئەوانەیە، ئەمە خاڵی پارادۆکسی هیومانزمە کەلەکۆی ئەم پرسەدا کۆدەکاتەوە. سڵۆتێردایک پێیوایە کەڕەخنەی نتچە لەزاری زەردەشتەوە لەوەدا خۆی کۆدەکاتەوە کە(ڕەتکردنەوەی بێوەیی مرۆڤە.. ل٤٠) ، بەمانای دەبێت مرۆڤەکان ئاقڵ و بێوەی بن، ئەوانەی کەمرۆڤە دڕندەکان دەکەن بەمرۆڤی بێوەی، هاونیشتمانی ماقوڵ، ئەندامی پارتێکی گوێڕایەڵ، فەرمانبەرێکی ڕێک..هتد. ئەوانە خۆیان بەمرۆڤی  بەخێوکاری باڵا تێدەگەن. ئەم بەخێوکارە باڵایانە لەبەرامبەر مرۆڤەکانی دیکە دەچنە ژێر پڕسەی بەخێوکار و ڕامکاری ئەوانەوە، لێرەوە دەبێت باس لەو بەخێوکارانە بکەین کەپڕۆسەی ڕامکردنیان مۆنۆپۆلکردووە، ئەوە سیاسیە لەدەسەڵاتدا، فەرمانبەری گەورەیە، مامۆستایە و قەشەو مەلا  و ئەندام پەڕلەمان وشاعیری نەتەوەیە کەنوێنەرایەتی ئەو مرۆڤبوونە دەکەن لەکۆمەڵگەدا. لەنێوان ئەمانەو مرۆڤدۆستی دیکەدا زۆرانبازی هەیە. مێژووی مرۆڤایەتی بەڕای سڵۆتێردایک ، مێژووی نێوان چەندەها بەخێوکار و ڕامکاری جیاوازە، نیچە ڕای وەهایە ململانێیەکی سەخت هەیە لەنێوان (ڕامکارە گەورەکان و بچوکەکاندا). بەمانای ئێمە لەبەردەم دوو مۆدێل داین کەدژی یەکتری لەزۆانبازیدان، یەکێکیان هیومانیستە تەواوەکان  و ئەویتر هیومانیستە باڵاکانە، لەنێوان هاوڕیانی مرۆڤدۆست و سوپەر مرۆڤدۆستدا. لەنێوان مرۆڤی باڵای هومانیست و  هومانیستی بچوک و سادەدا جەنگێکی گەورە لەئارادایە. لێرەدا وەک ئاماژەمان پێدا نیتچە کەباس لەم زۆرانبازیە دەکات نایەوێت مرۆڤ بگەڕیتەوە بۆ وەحشەتگەری، بەڵکو باس لەوە دەکات کەئەم پڕۆسەیە مرۆڤ دەکات بەڕەمزیک بۆ ئاژەڵێکی ماڵیکراو، دیارە نابێت فاشیەت لەبیربکەین کەبەناوی پڕۆسەی بەخێوکردن و پاکردنەوەی مرۆڤ لەخەوش و ئەوروپاش لەوەحشیەتگەری، ماشێنێکی  گەورەیان لەڕامکردن و پەرەوەدەکردن خستبووە گەڕ، بەناوی مرۆڤی باڵا ناسیونال سۆسیالزمی ئەڵمانی گەورەترین جەنگی جیهانی هەڵگیرساند. لێرەوە جەنگی بینراو و نەبینراوی دنیا، جەنگی نێوان بەخێوکارەکانە، مرۆڤ هەمیشە لەگەڵ بەخێوکارەکاندا لەقەیراندایە، هەر وەک ئەوەی مرۆڤ لەدۆزی هیومانستیدا ئاژەڵێک بێت و لەباخچەی مرۆئاژەڵیدا ژیان بەسەربەرێت. ئەم تێزەی نیتچە کەمرۆڤ لەبەردەم پڕۆسەی بەخێوکردندایە، بەخێوکردنێک کەلەلایەن بەخێوکارە گەورەکانەوە بۆیان دیاریکراوە، هیومانیست بەتەعبیری سلۆتێردایک لەم دۆزەدا ئەوەیە کەگورگەکان دەکەن بەپڕۆفیسۆر لەزانکۆکانی بازلی سویسریدا. ئەوە دەسەڵاتی بەخێوکارەکانە بەسەر مرۆڤەکاندا کەجۆرێک میکانزمی لەنێو مرۆڤە پەروەردەکراوەکاندا پێکهێناوە کەبە(ماڵیبوون Domestikation) ناودەبرێت. بەمانای میکانزمیک هەیە کەمرۆڤەکان لەژێر چەتری بەخێوکارە گەورەکاندا خۆیان ڕێکدەخەن، لێرەوە ئێمە لەبەردەم پڕۆسەیەکداین کەنیتچە لایەنی تاریکی هیومانزم هەڵدەداتەوە، لایەنی تاریکی ئەو هۆشمەندیە هیومانیە کەقەشەکان و مامۆستا گەورەکان ئەوە دیاریدەکەن کامە دڕندەیە و چۆن مرۆئاژەڵیەک دەبێتە مرۆڤیکی تەواو. ئەوە هیومانستە گەوەرەکان کەهاوڕیی مرۆڤن پڕنسیبی مرۆڤبوون دیاریدەکەن، گورگەکان دەکەن بەسەگی ماڵی. مرۆڤەکان لەم پڕۆسەیەدا دەبن بەئۆبیکت و هەموو خودگەراییەکیان لێزەوتدەکرێت. بەمانای ئۆبێکتێکی بێ سوبێکتن، کار لەسەرکراوێکی خود زەوتکراون. لێرەوە بەخێوکردن هەیە بەبێ بوونی  بەخێوکار، بەمانای ماڵیکراوەکان خۆیان ماڵی دەکەن، ئەمەش ئەم توخمە (نێرەموکییە ) کەنیچە  باسی دەکات، بەوەی ماڵیکردن ڕوودەدات بەبێ بوونی ماڵیکار (Zucht ohne Züchter). نیچە ئەم لاپەڕە ڕەشەی هیومانیستی هەڵدەداتەوە بەوەی هۆشمەندی هیومانستی جۆرێکە لەفابریکیک بۆ بەرهەمهێنانی مرۆڤی بێوەی (Harmlosigkeit)، لێسەندنەوەی مرۆڤبوونی سەربەستانەی خۆیەتی کەهیومانست، لەفۆرمی قەشە، مامۆستا، پیاوی دەوڵەت و ڕۆشنبیری ڕەسمی ..هتد لەنوخبەیەکی تایبەتدا دەردەکەون و بەهاکانی مرۆڤدۆستی دیاریدەکەن، بڕیاردەدەن کۆمەڵگە چۆن مرۆڤدۆست دەبێت. ئەم پرۆسێسە چەندە لەڕووی کۆمەڵایەتیەوە بەشێکە لەپڕۆسەی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی، بەڵام بەدیوێکی تردا ئەو دەسەڵاتخوازیەیە کەپەروەردەکارە گەورەکان بەسەر پەروەردەکارە بچوکەکان و ئەوانیش بەسەر پەروەردەکراوەکاندا مومارەسەی دەکەن. پەروەدەکراوەکانیش خۆیان (خود ماڵیبوونێک / خود ڕامکردنیک) لەخۆیاندا بەرهەمدێنن و ماڵی دەبن، بەمانای  لەدڕندەوە دەبن بەمرۆڤ، لەگورگەوە بۆ سەگی ماڵی و لەوەحشەوە بۆ پڕۆفسیۆر..
لەم پرۆسەیەدا ئەلفاباتیزیرەی کۆمەڵگە بەشێکە لەو جیاکردنەوەی کۆمەڵگە لەنێوان خوێندنەوە و خوێندراوەدا، بەمانای نەوەیەک لەخوێندەواری باڵا هەیە کەتێکستەکان بۆ خوێندنەوە دەنوسێت، خوێنەریکی نادیار هەیە، هیومانی دەبێت بەتێکستەکانی هیومانتستە گەورەکان. خوێنەر و خوێندراوە، دەبنە دووجەمسەر کەیەکتری تەواو دەکەن، ئەوانەی دەخوێننەوە، کلتوری وشە دەبێتە بەشیک لەپەروەدەبوونیان، ئەم ئەلفاباتیزەیە، ئەم خویندەواریبوونە، مانای ئەوەیە کردەی خوێندراوە و خویندنەوەی تێکستەکان دەبێتە بەشێک لەکلتوری هیومانی بوون، چەندە ئەم کردەیە لایەنی جوانی تێدایە، بەدیویکی تردا کرۆکی دەسەڵاتخوازی هیومانزم لەخۆدەگرێت، وەک ئەکتێک بۆ ڕامکردنی کۆمەڵگە لەسەر ئەوەی چۆن بەپێوەرەکانی ئەوان  دەبن بەمرۆڤ. نابێت ئەوە لەبیربکەین کەشەڕی دێوەکان لەنێوان کلتوری نوسین و کلتوری دڕندەکاندا، لەئانتیکاوە  تائەمڕۆ درێژەی هەیە. ڕیگەکان پان و پۆڕ نییە بۆ هیومانستەکان بۆئەوەی دەسەڵاتی خۆیان لەکۆمەڵگەی مرۆییدا فراوان بکەن، ئەوان لەزۆرانبازیەکی سەختدان لەگەڵ ئەو شتەی کەمن دەتوانم بە (کلتوری وەحشیەکان )  ناوی ببەم. ئەم کلتورە لەگریکی کۆندا جەنگ بووە  لەنێوان کتێب و کلتوری وەحشیەتدا ، جەنگێک بووە لەنێوان ئاریناو یاریگای زۆرانبازی خوێناوی و شانۆی هۆمیرۆسدا ، لەنێوان حیکمەتی گریکەکان و کلتوری جەنگ و وەحشیەتی ئیسبارتیا، لەنێوان کلتوری فەلسەفە و حیکمەت و شانۆی گاڵتەجاڕی و زۆرانبازی گلادیاتۆرەکاندا…ئەمڕۆ ئەم زۆرانبازیە لەفۆرمیکی تردا خۆی نمایشدەکات، ئەوە گلەیی مامۆستا گەورەکان و پەروەردەکار و نوسەرەکانە لەوەی کەمیدیای بینراو و ڕۆژنامەی بۆلیڤار و حەیاچوونەکان جێگەی بەکلتوری خویندنەوەی کتێب و گۆڤارە جیدییەکان لێژ کردووە، ئەم دوو تیتانە، ئەم دوو دێوە گەورەیە، میدیای جەماوەری و کلتووری نوسراو لەجەنگێکی بەردەوامدان. لەنێوان کتێبی گرنگ  و یۆتۆب و فەیسبووک و سەتەلایت و بەرنامەی قەشمەرسازیدا، نەوەیەک پەیدا دەبن دوور لەکتێب و کلتوری نوسراو خۆی بینادەکات. شەڕی نێوان گلادیاتۆرەکان ئەمڕۆ هاتۆتە نێو تەلفیزۆنەکانەوە، لەشێوەی بەرنامەی چەنابازیی و تۆک شۆ و لەسەرێکی تردا کلتوری نوسراودا.  بەخێوکارەکن وەک خواوەندی ئەقڵ سیاسەت دادەڕێژێن و ڕۆڵی پڕنسیب ڕێژی حکومەت و دەزگاکانی پەروەردە و کلتور دەبینن. لەتەنیشت ئەمەوە هێزیکی تر هەیە کەلەنێو هەمان دەزگادا جۆریک لەتەوژمی چێژبەخشی لەدەرەوەی کولتوری نوسین پشتگیری دەکات، لەوانەیە لەڕۆژئاوادا (بێرلۆسکۆنی) سەرۆک وەزیرانی ئیتاڵیا نمونەی ئەو پیاوە بێت کەلەدەرەوەی کلتوری سیاسی، وەک پیاویکی میدیایی جەماوەری، وەک گلادیاتۆریکی میدیایی، وەک قەشمەرسازیکی ئیرۆتیکی  دێتە نێو دەسەڵاتەوە، سەرەڕای حەیاچونە سێکسوالیەکانی ، سەرەڕای ڕەگەزپەرستیە دەمامکدارەکەی، بێرلسکۆنی توانای ئەوەیە جەماوەر بۆ خۆی ڕابکێشێت و لەهەڕەمی دەسەڵاتی سیاسی ئیتالیدایە. ئەم دوو کلتورە، کلتوری ئارێناو یاریگاکان و کلتوری کتێب و نوسراو لەڕاکێش ڕاکێشیکی بەردەوامدان. 
من پێموایە شەڕ لەدژی تیتانەکان، چیرۆکی دروستبوونی خواوەندە ئاقڵەکانە، لەهەمانکاتیشدا چیرۆکی دروستبونی مرۆڤە لەسەر زەوی،  تیتانەکان خاوەنی کلتوری خوایەتی نەبوون ، منداڵەکانی خۆیان وەک کرۆنۆس قووت دەدا و لەگەدەیاندا بەندیان دەکردن ، نەبادا لەدەسەڵاتیان بخەن.  تیتانەکان  ئەو خواوەندە سەرەتایانە بوون، نەوەیەک بوون پێش خواوەندەکانی وەک زیۆس و پۆسایدۆن و هادێس و ئافرۆدیتا و  باخۆس ..هتد .. ئەم دوو نەوەیە نەوەیەک لەخواوەندی سەرەتایی کەلەدوایدا کوڕ و کچەکانیان دژیان دەوستنەوە و جەنگی تیتانەکان دەستپێدەکات. ئەم جەنگە جەنگی خواوەندی ئاقڵن و لەدژی تیتانە وەحشیەکان. لەدوای بردنەوەی زیۆس و براو خوشکەکانی ، دنیا دابەش دەکەن بەسەر دەسەڵاتەکانی جوانی و  مردن و جەنگ و سیکسوالیەت و مرۆڤ بەکلتوری خۆیانەوە مەحکومدەکەن..من پێموایە کاتێک زیۆس و هادێس و خواوەندەکانی تر لەدژی تیتانەکان، ئەوانەی بێ کلتورن، دڕندەن و خاوەنی پەرستگاو ڕێسایەک نین، دەجەنگن. جەنگێکی ئەو هیومانستانەیە کەدەیانەوێت خواوەند لەدڕندەوە ببێت خواوەندی مرۆڤ و گەردوون. لێرەوە زیۆس بەڕای من ئەو هیومانستە گەورەیە لەدژی وەحشەتگەری، بێستالیزم لەنێو دینای خواوەندەکاندا، بەمانای گەورەیی زیۆس وەک خواوەند لەوەدایە کەخواوەندی ڕامدەکات و لەوەحشیبون ڕزگاری دەکات، بەمانای لەوەحشیتکردنی خواوەندییە بەگشتی، ئیدی خواوەندەکانی تر بەو پرۆسەی ماڵیبوونەدا دەڕۆن بۆ ئەوەی ببین بەخواوەندی ڕاستەقینە، لێرەوە خواوەندی بوون لەیادەوەری مرۆڤاییدا بەشێکە لەو پڕۆسەی هیومانیبوونەی   ڕێسایەک دادەنێت لەنێوان تیتان و خواوەندا، لەنێوان دڕندە و خاوەن کلتوردا ، لەنێوان دڕندە و مرۆڤدا..بەڵام سڵۆتێردایک بەپێچەوانەی ئەم ڕایەی منەوە لەو بڕوایەدایە کەلەزەمەنی شەڕی خواوەندەکانەوە لەدژی تیتانەکان، مرۆڤ لەسەر ئەم زەویە بۆچارەنوسی خۆی بەجێهێڵهراوە،چیتر خواوەندەکان وەک تیتانەکان خۆیان لەژیانی مرۆڤەکان هەڵدەقورتاند، مرۆڤ بۆ یەکمجارە دوای ئەم جەنگە بەتەنێ دەمێنێتەوە و بەرامبەر کردەی ڕامکردنی خۆی دەبێتەوە.
لەم تێزەوە لەو خەمە گەورەیەی نیتچە تێدەگەین کەچۆن مرۆڤەکان لەنێو خانووەکانیاندا ئەو مرۆڤانەن ئیرادەیان نییە، بێوەین، بێوەی کراون و ئیرادە لەسەر کراون، چۆن هیومانزم هەڵگری ئەو مانا ئاشکرایەی دەسەڵاتخوازیە کەلەنێوان خوێندەوارە گەورەکان و ئەوانەی دەخوێننەوە، ئەوانەی بەخێوکاری گەورەن و ئەوانەی خۆیان ماڵیدەکەن و ماڵیبوون دەکەنە جۆرێک لەژیان، ئەم پەیوەندیە خۆی درێژدەکاتەوە. کەواتە ئاشنابوون بەوشە لەو گۆشەنیگایەی نیتچەوە بەشیکە لەو درۆ گەورانەی مۆدێرنە، وەرزیکی تری تاریکی دەسەڵاتخوازییە کە هیومانزم بەسەر مرۆدا دەیسەپێنێت.                     

هیومانزمی نوێ،  ئارشیفیستەکانی ئێستا..
پلاتۆن باس لەبەخێوکارەکان دەکات، وەک جۆریک لەفیگوری هەڵبژاردە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت، کۆمەڵگەکان، میللەتان لەدیدی پلاتۆنەوە دەکرێت بەدووبەشەوە بەشیکیان (قۆچدار) و بەشێکی تریان (بێ قۆچ). بۆ ئەم مەبەستە لەزمانی قسەکردن لەگەڵ بێگانەیەکی نادیاردا پلاتۆن لەکتێبی ( پۆلتیکۆس/ سیاسی / Politikos)تەعبیر لەبیروڕاکانی خۆی دەکات. لەم کتێبەدا پلاتۆن هونەری بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە و دەوڵەت بەشوانکاری دەچوێنێت، لای ئەو شوانکارە باشەکان دەتوانن لەڕیگەی دۆزینەوەی ڕێسای ئەقڵانی مرۆڤەکان ڕامبکەن و بەڕێوەیان بەرن. بەڕای پلاتۆن (ئەفلاتۆن) ئێمە لەبەردەم (زۆیەک/ باخچەی ئاژەڵانێک / Zoo) گەورەداین کەپێویستە یاسا و ڕیسای ئەقڵانی بۆ بدۆزێتەوە، بیگومان  بۆ ئەوەی لەدڕندەییەوە ببین بەمرۆڤی ئاقڵ. بەگەڕانەوە بۆ زنجیرە بیرکردنەوەی سڵۆتێردایک لەوەتێدەگەین کەپشت بەستن بەچەمکی (بیرکردنەوە) لەئانتیکاوە ئەو مانایە دەگەیەنێت کە بیرکردنەوە (بردنەوەی هەقیقەتە لەڕێگەی بەڕیوەبردن یان بەشکردنی چەمک و شتەبابەتیەکان ..ه.س.پ٤٧) ، بیرکردنەوە لەگریکی کۆنەوە مانای بەشکردنی ڕاستیەکانە بەسەر چەمکەکاندا، گەڕانە بەدووی هەقیقەتدا لەڕیگەی دابەشکردن و بەڕێوەبردنی بابەتەکانی نێوان کۆمەڵگە و مرۆڤ و خواوەند، بەجۆریکی تر لەم دەستەواژەیە بیربکەینەوە، بیرکردنەوە ئەو بوارەیە کەدنیای ئێمەی لەنێویدا تەفسیردەکرێت و دابەشکرێت و بەڕێوەدەبرێت. سیاسەت لەم گۆشەنیگایەوە بەڕێوەبردنی دنیای هەبووەکاندا لەنێو چەمک و ئیدارەیەکدا، بەشێوەیەک کەسیاسەت دەبێتە دۆزیکی دەسەڵاتخوازی، ژیانی مرۆڤەکان لەم باخچە گەورەیەدا کەناوی کۆمەڵگەیە ڕێکدەخات. ئەم بەڕێوەبردنە مرۆڤەکان بەڕای پلاتۆن دەکات بەدوو بەشەوە، بەشێکیان مرۆڤە شاخدارەکان و ئەویتریان بێوەی و بێ قۆچەکانن. لەنێوان هەردوو جۆرەکەدا کەپلاتۆن دیاریکردووە دووجۆر شوانکار پەیدادەبن، ئەوەی کەتوانای ئەوەیە مرۆڤەشاخدارەکان ڕامبکات و شوانکاریان بکات، و ئەوەی کەدەتوانێت مرۆڤە بێ قۆچەکان بەڕێوەبەرێت. سەرکردەی ڕاستەقینە کاتێکە کەمرۆڤەکان ماڵئاوایی لەمۆدیلی شوانکاری شاخدار دەکەن. ماڵئاواییکردن لەم تێزەدا مانای بەڕێوەبردنی مرۆڤی شاخدار و بێ شاخە بەمیتۆدێکی هیومانیانە. پلاتۆن لێرەدا لەسەر زاری گفتوگۆ لەگەڵ بێگانەیەکی نادیاردا، باس لەوەدەکات کە پادشای چاک یان باسیلیاس basileis ئەو پادشایە کەدەتوانێت لەگەڵ مێگەلە بێ قۆچەکاندا بلەوڕێت.. پادشای مرۆڤ دۆست ئەوەیە هونەری بەڕیوەبردنی دەوڵەتی ئەوەندە مرۆڤدۆستانەیە کەدەتوانێت مرۆڤە قۆچدارەکان بەڕێوەبەرێت. دیوی دووهەمی ئەم بیرکردنەوەیە ئەوەیە کەهیومانزم دیسانەوە لەنێو ئەو نوخبە تایبەتەدا گەشەدەکات، کەفۆکۆس و زوومی کردۆتە سەر قۆچدار و بێ قۆچ، بێوەی و دڕندە. هەردوو جۆرە مرۆڤەکان بەلای هیومانزمەکان گرنگ نییە، بەقەد ئەوندەی بەچ میتۆدیک دەکرێن بەهومان و مرۆڤ. ماناهەڵگری هیومانزم لەوەدایە گرنیگدەدات بەدابەشکردن و بەڕێوەبردن و دیاریکردنی مرۆڤەکان بەسەر چەندەها کڵێسە و کاتیگۆری جۆراوجۆر، لەدواجاردا ئەم دابەشکردنەوە و بیرکردنەوەیە لەمرۆڤ لەپێناو ئەوەدایە مرۆڤەکان ببن مرۆڤی ڕاستەقینە لەچوارچێوەی کۆمەڵگەیەکدا، کەوەک باخچەیەکی ئاژەڵانی مرۆیی وەهایە. لەبەرئەوە  سەیر نییە لەم دنیایەی ئێمەدا  ناوی باخچەکان، پارکەکان پێناسەیەکە بۆ کۆمەڵگەیەکی مرۆیی تەواو، وەک  باخچەی نەتەوە، ناسیونال پارک، باخچەی شار، سیتی پارک، ئیکۆنۆمی پارک و لای ئێمەش  بەهەشتی شار و  باخچەی دایک و باخچەی سامی و باخچەی گشتی چەندەها ناوی تر کەلەدنیادا هەن.. مرۆڤەکان بەپێی ئەم تێزەی سڵۆتێردایک دابەش دەبن بەسەر باخچەکاندا، کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی هیچیتر نییە لەڕوانگەی هیومانزمەوە جگە لەدابەشکردنی مرۆڤەکان نەبێت بەسەر باخچەکاندا، کەلەدوایدا دەبن بەزوویەکی، بەباخچەیەکی ئاژەڵمرۆیی گەورە. لەم باخچە مرۆئاژەڵیەدا، مرۆڤەکان دابەشدەبن  بەسەر دووچین و توێژدا، ئەوانەی وەک ئاژەڵ مرۆیی لەکۆمەڵگەدا لەژێر دەسەڵاتی ئیداری و کلتوری  نوخبەیەکی تایبەت لەبەڕێوەبەرانی باخچەکە خۆیان ڕێکخستووە. قوک مامۆستا گەورەکان، فەیلەسوفەکان، ڕۆشنبیران و مەلا و سیاسیەتمەدار و زانایان، بەگشتی ئەو نوخبەیەن کەباخچەکە بەڕێوەدەبەن، لێرەوە کۆی ئەو خانووانەی تێدا دەژین و شێوازی ماڵداری  پڕۆسەیەکە بۆ ماڵیکردنی مرۆڤەکان کەدەیانەوێت هیچیان نەوێت! جگەلەوەی پێیان دەوترێت بتانەوێت.. بەمانای ئێمە لەبەردەم ئیرادەیەکی زەوتکرواین لەژێر چەتری پرۆسەیەکی  بەهیومانیبوون کەئەو هۆشمەندیە موزیەف و پوچگەرا و هەڵەیەت پێدەبەخشێت ،بەوەی کەئەوەی دەتەوێت ئەوەیە کەمرۆدۆستی دەیەوێت، بەجۆرێکی تر دەتوانین بڵێن ئیمە ئەمڕۆ لەدنیای پۆست مۆدێرندا لەبەردەم مرۆڤێکداین کەوەها مەزندە دەکات ئەو ئیرادەیەی هەیەتی  هی خۆیەتی، بەڵام لەجەوهەردا ئەو ئیرادەیە ئەوەیە کەئیرادە بۆکراوە، ئیرادە خوازراوە، لەلایەن بەڕیوبەرانی  باخچەکەوە بەناوی هیومانیبوونەوە وەک چەترێکی نهێنی و نەبینراو هەڵکراوە. لەم مۆدیلە نوێیەدا ئێمە لەبەردەم ئەو پادشا و نوخبەیەیەن دەتوانێت لەگەڵ مێگەلە قۆچدار و بێقۆچەکاندا بلەوڕێت و بەحیکمەتیکی هیومانیەوە مرۆئاژەڵییەکان لەنێو باخچەکەکاندا بەڕێوەبەرێت..
من لێرەدا هەڵوێستەیەک دەکەم لەسەر ئەم تێزەی سڵۆتێردایک و لەوبڕوایەدام ئەم تێزە گەڕانەوەیەکی (میشێل فۆکۆ) یانەیە بۆ چەمکی دەسەڵات، فۆکۆ کەلەکۆی کارەکانیدا خود و سوبێکت دابەشدەکات بەسەر نەخشەی گشتی دەسەڵاتی گشتی کلتوری کۆمەڵگە و زانست و زماندا.  خود هیچ نییە جگەلەپێکهاتەیەک و پڕۆیەکتێکی دەسەڵات نەبێت، دەسەڵات لەزانستەوە بیگرە تا دەگاتە پەروەردە و دەروونزانی و بیناسازی و زمانی نوسین، هیچ نییە جگە لەو دەسەڵاتەی کەخود، سوبێکت، بەوێنەکانی خۆی بارگاوی دەکەن، بێگومان کاراکتەری خود لەکۆمەڵگەدا لەژێر چاودێریەکانی هەموو ئەم هێزە زانستی و ڕۆحانی و زمانەوانییەدا بەندکراوە، بەجورێکی تر بیر لەسوبێکت بکەینەوە دەتوانین بڵێین: کەسوبێکت بوونی نییە، تەنها لەوچرکەساتەدا نەبێت کەلەڕیگەی دەسەڵاتەکانەوە خۆی نمایشدەکات… ئەگەر بەندیخانەکان و کڵێساکان لەسەدەی ناوەڕاستدا دیار و ئاشکرا و بینراوبن بۆ خود، ئەوا بەندیخانەکانی ئەقڵانیەتی ڕۆژئاوایی لەشێوازی سوستمیکی چاودێری و سزادانی ڕۆحی و ئابووریدا، خود دەخاتە بەردەم هەڕەشەیەکی بەردەوام. کەواتە خود چییە لەدنیای ئێمەدا جگە لەخۆگونجاندن نەبێت لەگەڵ ئەو هۆشمەندیە گشتیەدا، کەدەسەڵات لەژێر ماسکێکی هیومانیەوە نمایشیدەکات.
 هیومانزم لەڕوانگەی (میشێل فۆکۆ) وە سەیری بکەین هیچ نییە جگە لەمیتۆدیکی دەسەڵاتخوازی بۆ ڕامکردنی سوبێکت نەبێت، کەواتە سوبێکت هیچ نییە جگە لەسوبێکتێکی هومان نەبێت کەلەژێر چەتری هومانیەتی کولتوریدا ژیان بەسەر دەبات. ئێمە چیتر خود نەماوین بەقەد هێندەیەی فۆکۆ گووتەنی: خود وەک دەم و چاوێک وەهایە لەسەر ڕووبەرێکی لم، زۆرنابات خودی ئێمە شەپۆلی هەڵکشاوی دەریا دەیسڕێتەوە.  بەدیوێکی تردا من پێموایە هیومانزم وەک ئەو (هاوڕێیەکی هەڵە)  یان چاکتر وەهایە بڵێم هاوڕێیەکی موزەیەف وەهایە کە(سڵاڤۆ ژیژاک) باسی دەکات، مۆدێلی ئەو هاوڕێیە وەهایە کەبواری ئەوەت نادات ڕقت لێی بێت، بەڵکو  هەمیشە ئەوەی دەیەوێت لەگەڵتدا بیکات لەچوارچێوەی هاوڕێیەتیدا و بەنازی هاوڕێیەتی بەخەڵکانی دەوروبەری دەکات. سڵاڤۆ ژیژاک نمونەی ئەو بەڕێوبەرە دەهینێەوە کەلەگەڵ کرێکار و فەرمانبەرەکانیدا بەبزەوە مامەڵە دەکات و قاوەت لەگەڵدا دەخواتەوە و گوێڕایەڵی خەمەکانە و ڕۆژانە وەک هاوڕێیەک لێت دەپرسێت، ئەم هاوڕێیەتیە ساختەیە چیدی بوار ناهێڵێتەوە بۆ هەڵگەڕانەوە و شۆڕشکردن لەدژی ، میتۆدەکانی ئەوەندە هیومانین کەمن لەم نوسینەدا بە(هیومانیەتی ماسکدار)  ناوی دەبەم، وەها دەکات کەهەڵگەڕانەوە لێی مانای نامرۆڤدۆستی و  دڕندەییت دەگەیەنێت. ژیژاک وەک فەیلەسوفیکی چەپڕە و لەو بڕوایەدایە کە پۆست کاپتیتالزم وەک ئەو هاوڕێ موزەیەفە وەهایە لەژێر ناوی مۆڕاڵی مۆدێرن و هیومانستیەوە دەم و چاوی ناشرینی خۆی، چەوساندنەوەی خۆی دەشارێتەوە. ئەم دووتێزەی فۆکۆ و ژیژاک نێزیک دەبنەوە لەمەدارەکانی بیرکردنەوەی سڵۆتێردایک لەمەڕ هیوامانزم وەک دۆزیک کە بێستالیزمی، وەحشیگەرایی دەکات بە مرۆڤ و ڕێکیان دەخات لەباخچەیەکی ئاژەڵمرۆیی ڕێک و جواندا.
سڵۆتێردایک لەوبڕوایەدایە کەلەزەمەنی تیتانەکاندا دەسەڵاتی خواوەندەکان زاڵبوون بەسەر مرۆکاندا، مرۆڤەکان لەلایەن خواوەندەکانەوە شوانکاری دەکران، بەڵام لەدوای زیۆسەوە خواوەندەکان مرۆڤیان بۆ چارەنوسی خۆیان جێهێشتووە و ئیدی مرۆڤایەتی  دەبێت خۆی  شوانکاری خۆی بدۆزێتەوە و خۆی شوانکاری خۆی بێت. نابێت ئەوە لەبیر بکەین کە فەلسەفەی ئیسلامی لەزاری پەیامبەرەوە چەمکی بوون بەشوانکاری خۆت و ئەوانیتری لە گوتەیەکدا چڕکردۆتەوە کەدەڵێت ( کلکم راع وکلکم مسؤل عن رعیتیە.. ) .. بەمامانی هەموو یەکێک لەئیمە شوانکارە بەشیوەیەک لەشیوەکان و لێپسراوین لەمێگەلەکەمان، مامۆستا و فەقیه و والی. بەمانای نوخبەیەکی دیاریکراوی شوانکار هەیە لەفیکری ئیسلامیدا کە مێگەلەکە بەڕێوەدەبات. لەم پەروەرەدە ڕۆحانی و سپریتوالیەوە، ئەم کڵێشەیە لەمەسیحیەتدا ڕەنگدەداتەوە بەوەی پاپی گەورە لەڕۆم شوانکاری ڕۆحی کۆی مێگەلی کریستومە لەدنیادا. لەم چەمکە ئایینیەوە دەتوانین بڵێێن کەلەدوای پاشەکشەی خواوەندەکان مرۆڤ بەردەوامە لەبەرهەمینانی شوانکاری بۆ ڕێکخستنی مێگەلەکەی کەلەدنیای مۆدێرندا لەباخچەیەکی مۆدێرندا، لەلایەن نوخبەی شوانکارە پۆست مۆدێرنە هیومانستەکانەوە بەڕێوە دەبرێن. سڵۆتێردایک پێیوایە نەک تەنها خواوەندەکان لەم زەمەنە نوێیەدا پاشکەشەیان کردووە، بەڵکو ئەوە حەکیمەکانیش پاشەکشێیان کردووە لەژیانی ئێمە، ئەوەی کەلەحیکمەت دەمێنتەوە تەنها کولتوری نوسین و خوێندەنەوەیە، ئەو نامە گرنگانەن  کەبۆ خوێنەری نادیار نوسراون. دنیای ئێمە چیتر نامەی لەلایەن حەکیمەکانەوە بۆ نانێردرێت، چیتر وەک ڕۆم نامەی لەفەیلەسوفەکانی یۆنانەوە پێناگات. دنیای ئێمە لەژێر چەتری هیومانستەکاندا ڕێک و دابەشکراوە و چیتر حیکمەتی تر قبوڵ ناکات، سڵۆتێردایک لەچاوپێکەتنیکی تەلفیزۆنیدا لەگەڵ کەناڵی سویسری باس  لەحەکیم دەکات و جوادای دەکاتەوە لەو هەموو  پسپۆڕە لەبوارە جیاوازەکاندا کەڕاوێژکاری دنیای تازەن، بەڕای ئەو سیحری حەکیم لەوەدایە کەخۆی یەکێکە لەکەسە شکستەخواردووەکانی ئەم دنیایە، حیکمەت لەوە پسپۆڕییەوە پێکنایەت ، بەڵکو لەو ئەزمونە مرۆییەوەن، کەدەبن بەکتێب و نامەی ژیان دەنێرن بۆ خوێنەرەکانیان، ونبوونی حەکیم لەژیانی ئیمەدا مانای ونبوونی ئەو کتێبانەن کەتوانای ئەوەیان نییە نامە بنێرن بۆمان، بۆ ئێمەی خوێنەری نادیار. کتێبەکان لەم سەردەمەدا بوون بە (ئۆبیکتی ئەرشیفکراو)، ئەوە کتێبەکانە کەلەژێر زەمینەکانی کولتوری پۆست مۆدێرنەدا کەڵەکە بوون. دەبێت کەی بێت ئارشیفست لەژێرزەمینەکانەوە بێتە دەرێ و بانگەشەی تێکستێک بکات، دەمێکە لای خۆیان تۆزی لەسەر نیشتووە. سڵۆتێردایک لەهایدگەرەوە دەستەواژەی (ڕۆشنکەرەوەی بوون)  هەڵدەگێڕێتەوە و ئەو پرسیارە دەکات: دەشێت لەداهاتوودا ژێرزەمینەکانی ئەرشیف ڕۆشنایی بەخش بن!  پێدەچێت ئەرشیفەکان لەداهاتوودا جێگەی هیومانستەکان بگرنەوە. ئەو ئارشیفستانەی بەڕێکەوت بیر لەوە دەکەنەوە  لەو کەڵەکەبونەی کتێبەکان نامەیەک بنێرن بۆ خوێنەری نادیار. سڵۆتێردایک هیومانزم بەوەڵامێکی شێواو تێدەگات کەلەلایەن کەسانێکەوە پرسیار کراوە، کەنەیانزانیوە چۆن پرسیار بکەن. لەم تێزەوە هیومانزم وازی لەوە هێناوە نامە بێت بۆ خوێنەری نادیار، وازی لەوە هێناوە حیکمەت بێت بۆ مرۆڤایەتی، وازی لەوەهێناوە ڕۆشنایی بێت بۆ بوونی مرۆڤ، وازی لەوە هێناوە وەڵامێکی ڕاستەقینە بێت بۆ مرۆڤ. وازی لەوە هێناوە مرۆڤ وەک مرۆڤ تەماشا بکات، بەڵکو وەک چۆن هایدگەر دژی ئەو پێناسە ئاژەڵییە بۆ مرۆڤ، وەک ئاژەڵێکی ئاقڵ، ئاوەهاش سڵۆتێردایک هیومانیەت وەها دەبینێت کە دابەشکردنی مرۆڤە لەلایەن هیومانستە تەواوەکان و سوپەر هیومانیستەکان  کەئیدارەی ئەو زۆیە و  باخچەیە دەکەن، ئەو باخچەیەی پڕێتی لەئاژەڵەمرۆییەکان…
 
چەند سەرنجیک لەسەر کاڵفامی هیومانزمی کوردی
 شتیک نییە ناوی لێ بنێین هیومانزمی کوردی کەبتوانین بەتەواوەتی لەژێر ئەم چەمکەدا پێناسەی بکەین، ئەوەی کەهەیە دیاردەیەکەی حکومەتیە لەدوای دامەزراندنی حکومەتی هەرێم لەشێوەی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤی سەر بەپارتە سیاسیەکان و لەدوایشدا لەچوارچێوەی وەزارەتێکدا خۆی نمایشکردبوو. سەیر لەوەدابوو کەئەم وەزارەتە لەبەردەم هەموو پێشیلکردنەکانی مافی مرۆڤ تاوەکو ڕۆژی ئەمڕۆ بێدەنگ و کەڕە، بەجۆرێک کەئەمنستی ئەنتەرناسیوانال وەک ئۆرگانێکی بێگانە بەووردی ڕاپۆرتی خۆی دەربارەی ڕەوشی خراپی مافی مرۆڤ پێشکەشکرد. کەچی ئەم وەزارەتە پەی بەیەکێک لەو هەقیقەتە سادانەی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ نەبردووە ، چاکتر وایە بڵێین هیچ ڕەخنەیەکی جیدی لەپارت و گروپ و حکومەت  لەکوردستاندا نەگرتووە،  بەکورتی ئێمە لەبەردەم مافی مرۆڤێکی ساختەداین کەجگە لەگاڵتەجاڕی نەبێت بەمافی مرۆڤ هیچیتر نییە.  ئەوەی لای من لەم نوسینەدا گرنگە ئەو بیرکردنەوە سەیرەی پارتی کوردییە دەربارەی هیومانزم کەلەشێوازی ڕێکخراوی کارتۆنی  مافی مرۆڤ و وەزارەتەکەیدا خۆی نمایشدکردووە، لەسەرێکەوە ئەم هیومانزمە کوردیە لەو بڕوایەدایە کەهیومانزم مانای  زۆربوونی ژمارەی خوێندەوارانە لەکۆمەڵگەدا، ژمارەی زۆری خوێندەوارانی زانکۆ مانای هیومانگەرایی و مرۆدۆست گەرایی ئەم حکومەتە دەگەیەنێت. سەیر نییە کاتێک بەڕێز تاڵەبانی دەچێت بۆ شارۆچکەیەک خێرا پەیمانی کردنەوەی زانکۆیەک، کۆلێژێک، پەیمانگایەکیان پێدەدات. ڕەمزیەتی ئەم پەیمانە لەوەدایە کەسەرکردە مرۆڤدۆستی خۆی لەڕێگەی کردنەوەی زانکۆ و فێرگەکانی خوێندندا دەسەلمێنێت. لەپشت ئەم ئیدیا بچوکەوە دەتوانین لە (هیومانزمی کاڵفامی کوردی) تێبگەین کەکردنەوەی ئەم هەموو زانکۆیە و دەرچوواندنی هەموو خوێندراکان بۆ زانکۆکان و کردنەوەی هەموو ئەم زانکۆیانەی کەلەژێر قەیرانی قوڵی زانستی و مەعرفی و سلوکیدا دەناڵێنین. لەو بیرۆکەوە سەریهەڵداوە لایەنی باشی پارتی کوردی بەرامبەر دنیا نیشانبدات. لەلایەکی ترەوە هاندانی خوێندەواری و بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا ئیدایاکە کەپارتی کوردی لەدوای ڕاپەڕینەوە وەک بەشێک لەو ڕووبەرانە تەماشای کردووە کەپێویستە مۆنۆپۆڵ بکرێت. بەهەقەت ئێمە لەم ساڵانەی دوای ڕاپەڕین لێپسراوەکانی حیزبیمان بینی بەلێشاو خۆیان کرد بەزانکۆکاندا و لەسەر کورسی خوێندکاری زانکۆ دادەنیشتن و بەهەر جۆریک بێت بڕوانامەکان بۆ خۆیان مۆنۆپۆل کرد. ئەم هێرشە بەجۆرێک بوو کەلەماوەیەکی کورتدا لەبەر دکتۆراو ماجستێری ئەندامە حیزبیەکان، چیتر موزەیف لەڕاستەقینە جیانەدەکرایەوە و ئێستاش ئەم قەیرانە بەردەوامە. لەدوای بەدەستهێنانی بڕوانامەی زانکۆیی چیتر لێپسراوی حیزبی و  حکومی خۆی بە(بێگانە / نامۆ) نەدەزانی لەکۆمەڵگەی نوێدا، ئیدی ئێمە لەبەردەم ئەو لێپسراوانەدا بووین کە جلی کەتافە و چەکەکانیان گۆڕی بە قات و بۆینباخ و سەر و سمێڵ ڕەشکردنەوە، چەکەکانیشیان بوو بەبڕوانامەی بەرز. لێرەوە ئێمە لەبەردەم وێنەی جەنگاوەرێکی شەڕکەرداین وەک دەرکەوتن، وەک ئەوەی چاوی گشتی دەیبینێت، وەک بینراوێک. ئەم دیکۆرە نوێیە بۆ پڕکردنەوەی پۆستەکانی حکومەت بوو لەژێر ماسکی خویندنی باڵاو بڕوانامەدا، لەجەوهەردا ئەم خوێندەواریە نوێیە، هیچی لەڕوانینی پارتی کوردی و ئەندامەکانی نەگۆڕی بەرامبەر کۆمەڵگەی کوردی، بەمانای خوێندنی باڵا و بڕوانامەکانی ئەو هێزە نەبوو کەجەنگاوەرێکی بەتەماع بکات بەفەرمانبەرێکی دڵسۆزی حکومی.  لێرەدا ئێمە لەبەردەم (دیکۆرێکی هیومانزمی کوردین) کەدەوێت بڵێت:  جەنگاوەرەکان لەڕێگەی خوێندەواریەوە بوون بەمرۆڤدۆست. ئەم مۆنۆپۆڵکردنە بۆ ئەوە بوو کەلەگەڵ ئەو کڵێشەیەدا بگونجێت کەدەوڵەتی نوێ و حکومەتەکە نوێیەکان هەیانە. بەڵام ئاڕاستەی ڕاستەقینەی دەسەڵاتداری سیاسی لەناوەڕۆکدا و لەپشت ئەم ماسکەوە هەر بەمیتۆدەکانی  زمانی توندو تیژی و میلیشاییەوە کاری خۆی دەکات. لەتەنیشت ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە ، چەندەها دەزگای حزبی  و ژێرزەمین و بەندکردن و فڕاندن و تەنانەت کوشتن هەیە لەتاریکیدا. دۆسیەکانی ڕێکخراوە مرۆڤدۆستە ڕاستەقینەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕەوتی ڕووداوەکانی لەخۆپیشاندانەکانی حەڤدەی فێبرواری ٢٠١١  ئەو ماسکەی بەتەواوەتی هێنایەوە سەر ئاستی گومانکردن. ئیدی لەڕیکخراوەکانی مافی مرۆڤی پارتەکانەوە  بیگرە تاوەکو وەزارەتەکەی و  پڕۆسەی خوێندەواری بوون، لەخزمەتی ئەو ماسکە هیومانیەدایە  کەدەسەڵاتی کوردی خۆی لەپشتەوە دەشارێتەوە. ماسکی هیومانزمی کوردی ئەو ماسکەیە کەبەردەوام هەوڵی خۆ ئارایشتکردن دەدات لەنێو کڵێشەیەکی مرۆڤدۆستی پوچگەرادا.        
بەدیوێکی تردا ئەو جەختکردنە لەسەر کردنەوەی بەردەوامی زانکۆ و پەیمانگا و بەلێشاوکردنی قوتابیان بەزانکۆکاندا، لەو بیرۆکەیەوە سەری هەڵداوە کەدەبێت (مرۆڤەکان  دانیشن و ئاقڵ بن)، دانیشن و ببن بەهاوڵاتی خوێندەوار، ئەو وڵاتەی هاوڵاتی خوێندەواری زۆر بێت، وڵاتێکە هیومانی و مرۆڤدۆستە، ئەمە بیرکردنەوەی دەسەڵاتی کوردیە لەمەڕ کۆمەڵگە. دەزگاکانی هەرێم ئەو ماسکە هیومانیە لەدانیشتن و خوێندندا دەبیننیەوە، هەر وەک لەخوێندنەوەی سڵۆتێردایکەوە ئاماژەمان پێدا، کەچەمکی (ماڵ ، خانوو) لەو ڕستە بەناوبانگەی هایدگەرەوە لێیبڕوانین کە(زمان ماڵی بوونە)، کەواتە خانووی بوون کەزمانە، ئەو وێنەیەمان لەلا دروستدەکات کەمرۆڤەکان لەنێو خانووەکاندا دادەنیشن و لەوێشدا دەخوێنن، بێگومان وەک سڵۆتێردایک لەو ئیشکالیەتە قوڵ و پارادۆکسە ئاماژەی پێدەکات کەئەم خوێندەواریە لەنێوان خوێندراوەو خوێندنەوەدا، لەنێوان ئەوانەی تێکستەکان دەنوسن و ئەوانەی دەیخۆێننەوە و ئەوانەی خاوەن ئیرادەن و ئەوانەشی خاوەن ئیرادەبۆکراون ، پەیوەندەیەکی ئاڵۆز و پڕ گرفت خۆی ڕاکێشاوە.  ماناهەڵگری ئەم پڕۆسەیە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کەخوێندن  لەنێو ماڵدا، خۆی لەخۆیدا پڕۆسەیەکی ماڵیکردنی مرۆڤەکانە لەکڵێشەی ماڵ و نیشتەجێبووندا. ئاوتۆریتێتی (دەسەڵاتخوازی) ئەم پرۆسەیە لەوەدایە کەمرۆڤەکان بەئاقڵی دادەنیشن و دەخوێنن،  هیومانزمی سادەی کوردی لەم گۆشەنیگایەوە دەیویست شکستیەکانی نەوەیەک لەزانکۆی شکڵیدا بەندبکات، بەهیوایەی کەڕێکخراوەکانی خوێندکاران و قوتابیان ئەو دەستەمۆکردنەی مرۆڤە دڕندەکان بگرنە ئەستۆ. لێرەوە زانکۆکان کردەیەکی  ئامبیڤالێنتنAmbivalenz  ، دوو دژەمانان، دژە ویژدانین لەڕووی سایکۆلۆژیەوە، بەوەی مرۆڤەکان کەخوێندەوار دەبن، دەبنەوە ئەو مرۆڤەی کەلەنێو کۆمەڵگەی پڕ مافی مرۆڤی کوردیدا ژیان بەسەر دەبەن و بەئاقڵی دادەنیشن، ئەمە ئەم بیرۆکە نەستیەیە لەپشت ئەم پڕۆسەی زۆربوونە سەیرەی دەرچوانی زانکۆ وە وەستاوە. بەڵام لەڕاستیدا زانکۆکانمان هیچ نین جگە لەفابریکێک بۆ بەخشینی ماسکێکی هیومانی نەبێت بەحیزب و دەسەڵات، هیچ نین جگە لەبەتاڵکردنەوەی مانا مەعریفەیەکانی پڕۆسەی خوێندەواری نەبێت لەجەوهەری ڕاستەقینەی خۆی، هیچ نین جگە لەپڕۆسەیەکی ماڵیکردنی ئاژەڵمرۆییەکان نەبێت بۆ دەسەڵات. لەدوای خۆپیشاندانەکانی حەڤدەی فێبراورەوە بینیمان لەپڕێکدا لەهەولێر لەلایەن ڕێکخراوەکانی قوتابیان دەرگای زانکۆ دادەخرێت، ئەو چرکەساتە، چرکەساتی بەربوونەوەی ئەو ماسکە هیومانی و مەعرفیە کەدەسەڵاتی کوردی هەڵیگرتبوو، ئەو چرکە ساتە، چرکەساتی کەشفبوونی ماناڕاستەقینەکانی کردنەوەی زانکۆکانە لەلایەن حیزبەوە، بەوەی مادامەکی خوێندەوارەکان بەئاقڵی لەزانکۆکاکاندا دانانیشن، کەواتە بابچن لەماڵەوە دانیشن و ئاقڵ بن، خوێندکارانی هەولێر لەو چرکەساتەدا لەماڵدا ماڵیکران. 
لەڕوانگەیەکی ترەوە سەیری کۆی دەسەڵاتی سیاسی کوردی بکەین و لەو ئەزمونە مێژوویانە بڕوانین کەدەسەڵاتی بەدنیای کوردیەوە پابەند کردووە، لەبەردەم کولتوری دەسەڵاتی نوخبەیەکی سیاسیداین، کەچەقی بیرکردنەوەی هەموو شتێک بووە، تەنها مرۆڤ نەبێت. ئەمە بێگومان لەپرۆژەکانی ئاوەدانکردنەوەشدا ڕەنگی داوەتەوە، بۆنمونە ئەوەندەی خێرا جادەکان پاندەکرێت و پردی سەقەت دروستدەکرێت، ئەوەندە گرنگی نادرێت بەشوێنای پەڕینەوە. گرنگی نادرێت بەخەستەخانەکان، خەستەخانە هەیە ساڵانێکی دوورودرێژە هێشتا لەهەیکلدا کاری لەسەر کراوە، نەک هەر ئەوە لەجیاتی ئەوەی لەشوێنی هێمن و خامۆشدا بن، لەنێو سروشتدا بن، لەسەر جادەی خێرای پڕ ئۆتۆمبێلی تیژڕەو دروستدەکرێن. ئەقڵیەتی ئەندازیاری ئەوەندە دوور لەمرۆڤ کاری خۆی دەکات، کەجادەی بازنەیی مەلیک مەحمود لەسلێمانی و جادەکانی دیکە شوێنای پەڕینەوەی بەدەگمەن تێدایە، جەنگی مرۆڤەکان لەکوردستاندا لەدژی ئۆتۆمبێل جەنگێکی قورسە. بیرکردنەوە لەکەمئەندام و پیر لەنەخشەی بیناسازیدا لەغیابدایە. بیرکردنەوە لەنەخۆش و پەیوەندی بەشوێن  لەئارخیتیکتۆری ئێمەدا فەرامۆشکراوە. قوتابخانەکان لەبیناسازیدا لەبەندیخانە دەچن و پۆلەکان ئەوەندە قەرەباڵغن بەجۆرێک منداڵان وەک ماسی نێو قوتوو لەچوارچێوەی دیوارەکاندا قەتیس بوون، ئەمە لەکاتێکدایە کەبەهەشتی شار و پارکەکان و هەواری شارەکان و باخچەی ئاژەڵییە مرۆییەکان لەزیادبووندان.
کڵێشەی بیرکردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی کوردی نایەوێت ئەم مێگەلە کۆمەڵایەتیە بکات بەمرۆڤی ئاقڵ، بەڵکو کاری ئەو قوڵکردنەوەی کولتوری وەحشیگەراییە کەلەگەندەڵیدا دەگاتە ترۆپک.. لەجەوهەردا کولتوری دەسەڵاتی کوردی نەهیومانیە لەفۆرمدا و نەخوێندەوارە لەفۆرمیکی تردا، بەڵکو هەڵگری ناوەڕۆکێکی وەحشیگەراییە، بەجۆریک کەتوند و تیژی فیزیکی بەکاردێنێت بۆ ڕامکردنی کۆمەڵگە،  لەدەرکەتن و نمایشگەراییدا لەژێرماسکی هەڵبژاردن و دیموکراسی و مافی مرۆڤدا ئەو مرۆدۆستیە نیشانی دنیا دەدات.
دیوی دووهەمی  (ماسکی هیومانستی) لەڕۆژئاوادا خۆی درێژدەکاتەوە،  ئەو هیومانستیە دۆرینەیە  یاریکردنە لەگەڵ ئەم چەمکەدا، هەر وەک چۆن من ئاژەم بە ماسکی هیومانستی دا  لەپرۆسەی دەسەڵاتخوازی کوردیدا، ئاوەهاش ئەم ماسکە لەڕۆژئاوادا لەفۆرمێکی دیکەدا دەردەکەوێت، نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کەسڵۆتێردایک لەم کتێبەیدا پەردە لەسەر ئەو هەڵەکارییە هەڵدەداتەوە کەناوی  هیومانزمە، بەدرێژایی خویندنەوەمان بۆ ئەم کتێبە گرنگە، ئەو ماسکە دەبینین کەلەڕۆژئاوادا بەناوی هیومانزمەوە دەسەڵاتخوازی خۆی مومارەسەدەکات.  درۆی هیومانستی ڕۆژئاوایی لەو خۆبێدەنگکردنە لەهەموو ئەو تاوانە ترسناکانەی بەرامبەر مرۆڤ دەکرێت، خۆی بەرجەستە دەکات،  کەحکومەتە دیسپۆتەکانی دنیای ڕۆژهەڵات و  حکومەتەکانی دیکەی دنیا بەرامبەر میللەتانیان پەیڕەوی دەکەن. ئێمە لەبەردەم هیومانیەتیکی درۆیینەداین، دنیای ئێمە شانۆیەکە پڕێتی لەئەکتەری ڕۆژئاوایی و ڕۆژهەڵاتی کەلەژێر ماسکی هیومانزمەوە خۆیان نمایشدەکەن.
نمونەیەکی خێرا لەمەڕ ڕووداوەکانی ئەم دواییە ئەو کاردانەوەی ئەمریکاو فەڕەنساو وئەوروپادا بوو لەبەرامبەر هێرشی قەزافی بۆ هاوڵاتیانی خۆی لەلیبیا، ئەم بڕیارە چەندە هیومانستی گەورەی ڕۆژئاوایی نیشاندا، ئەوەندەش ڕووداوێکی تر کۆدی ئەم هیومانیستیەی  پوچەڵکردەوە. بۆ نمونە فەڕەنسا و سارکوزی یەکەم کەس بوون کەپەلاماردانی سەربازیان لەپێناو پاراستنی خەڵکی سیڤیل بەتوندی مەحکومکرد و  هەستی  مرۆڤدۆستی خۆیان لەدژی خوێنڕشتنی هاوڵاتیان بانگەشەکرد، سەیر لەوەدایە لەهەمانکاتدا لە (کەناری عاج) لەدوای هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری، سەرۆک کۆماری کۆن نەیدەویست دان بنێت بەسەرۆکی تازەدا، لەگەڵ ئەوەی لەهەڵبژاردندا براوە بوو. بەمشێوەیە لەشەو و ڕۆژێکدا هێزەکانی سەرۆک کۆماری نوێ و تازە  قەسابخانەی گەورەیان لەیەکتری نایەوە، بەجۆرێک لەشەو وڕۆژیکدا سێ سەد کەس لەژن و منداڵ و گەنج و پیر قەسابخانەکران، رۆژانی دواییش بەهەمان شێوە. سەیر لەوەدابوو هەموو دنیا ئەوەندەی سەرقاڵبوون بەقەزافی و ڕاپەڕینی لیبیا، ئەوەندە ئاوڕیان لەوڵاتە ئەفریقایە نەدەدایەوە، بەتایبەت فەڕەنسا کەکەناری عاج  کۆلۆنی پێشووی خۆی بووە، سەرۆکی هەڵبژاردەی وڵاتەکە لەفەڕەنسا پاڕایەوە بۆ ئەوەی بەهێزێکی سەربازی بەشداری بکات، کەچی فڕۆکەکانی فەڕەنسا و جیهانی ئەوەندەی بەئاسمانی لیبیا چالاکی سەربازیان ئەنجامدەدا، ئەوەندە بەلایانەوە گرنگ نەبوو لەکەناری عاج چەندە مرۆڤی تر بەر ساتوری یەکتری دەکەون. ئەم هەڵبژاردنە سەیرە کەسیاسەتی ڕۆژئاوایی پیادەی دەکات، ئاماژەیەکی ترسناکە بۆ ئەو ماسکە هیومانیەی کەڕۆژئاوا و دنیای پۆست مۆدێرن هەڵگرێتی. ئەم هەڵبژاردنە و پراگماتیە ترسناکە بەشێکە لەو ئەقڵانیەتە ترسناکەی کەخۆی بەهەڵگری چەمکەکان دەزانێت، بەڵام ئەم ئەقڵە گاڵتەجاڕە، ئەم ئەقڵە سینیزمە دیووی نەبینراوی بیری ڕۆژئاواییە، ئەم سینیزمە ڕۆژئاواییە کەسڵۆتێردایک لەکتێبە بەناوبانگەکەیدا ( ڕەخنەگرتن لەئەقڵی گاڵتەجاڕی ) بیۆگرافیای دەگەێڕێتەوە، هەڵگری ئەو ئامبیڤالێنتە ترسناکەیە کەلەنێو خودی پڕۆژەی مۆدێرنەدا گەمەی گاڵتەجاڕی خۆی دەکات. نمونەی دوو ڕوویی بیرمەندێکی ڕۆشنگەریی  ناتورالیستی (جان جاک ڕۆسۆ) مان بۆ دەهێنتەوە و دەڵێت ( گەر سەیری زیرەکی و نەرمی ڕۆسۆ بکەین  ئەو دەبڵ مۆڕاڵ و دووڕووییە دەبینین، کەدەیویست  سروشت و منداڵی  و ئیدیای  پەروەردەیی  پێکەوە گرێبدات. بەڵام خۆی منداڵەکانی بەدەستی خۆی ناردە هەتیوخانە ئینکاری باوکایەتی خۆیەتی کرد، ئەمە تێگەیشتنێکە لە تێکشانی  نێوان زانین و ژیان… ل١٢٧)  
بڕوانە: پیتەر سڵۆتێردایک: ڕەخنەگرتن لەئەقڵی گاڵتەجاڕی، سورکامپی ئەڵمانی ل١٢٧
Peter Sloterdijk, Kritik der zynischen Vernunft, suhrkamp 1983, S127

چیرۆکی ئەم ئەقڵە گاڵتەجاڕییە لەسیاسەتی گشتی ڕۆژئاوادا بەرجەستە بووە، لەسیاسەتی هەڵبژاردندا بەرجەستەیە کەهەڵبژاردنی بەپێی ئەو پێوەرانە نییە کەخۆی بانگەشەی بۆ دەکات، بەڵکو بەپێی ئەو نەخشە دەسەڵاتخوازییە کەخەونی خۆی پێوە ڕاگیرکردووە. ئەوە ڕۆژئاوایە کەدەیەوێت لەبەر سیاسەتی نەوتی خۆی بۆ ماوەی زیاتر لەچارەکە سەدەیەک بڕیاردەدات کە قەزافی و سەدام حوسێن دڕندەنین و پیاوی دەوڵەتن و ئەوە ئەویشە لەپێچکدا چرکەساتی هیومانستی خۆی زیندوو دەکاتەوە و بڕیاردەدا کەئەمانە دڕندەن و دەبێت بخرێنە قەفەسەوە، چونکە تاوانکارن لەدژی مرۆڤایەتی. ئەم دووفاقیە، ئەم دەبڵ مۆڕالیە لەکۆی سیاسەتی ڕۆژئاوایدا، بریتیە لەو ئەقڵانیەتە بەخێوکارەی کەهیومانزمی رۆژئاوایی لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتووە، ئەو بڕیاردەدا کێ دڕندەیە و کێهاش دەبێت ڕامبکرێت، سیاسەتی جیهانی هیچ نییە جگە لەوەی جیهان دەبێتە پارکێکی گەوەری ئاژەڵەمرۆییەکان و نوخبەی تایبەت (بەخێوکارە مەزنەکان) مافی دەستەبژێری ڕامکردن و ماڵیکردنیان  لەئەستۆ گرتووە.       
خاڵیکی تر گرنگە ئاماژەی پێدەم ئەو گەمە هیومانستیەیە کەلەنێوان هێزەکانی نێو کۆمەلگەی کوردیدا لەئارادایە. بەگشتی ئێمە لەبەردەم گەمەیەکداین کەهێزەکۆمەڵایەتیەکان لەبەرامبەر یەکتری بەرەو ڕووی یەکتری دەبنەوە، هەر یەکە خۆی بەخاوەنی دۆزێکی مرۆڤدۆستانە تێدەگات، ئەویتر دەچێتە خانەی دڕندەکانەوە، گەمەی دڕندە و مرۆڤدۆستی لەنێوان ئۆپۆزیسیۆن و پارتەکانی نێو دەسەڵات، بەجۆریکە کە ئەم ئەویتر قبوڵ نەکات، ئەم کردەیە کەدەتوانین بڵێین پشتە وێنەکەی ئەو کلتورە وەحشیگەراییەیە کەگەورە بچوک دەخوات و بچوکیش بچوکتر..ئەم داروینزمە کۆمەڵایەتیە کۆی پڕۆسەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دابەشکردووە بەدوو بەشەوە، بەشێکیان بەخێوکارە مەزنەکان  و ئەویتر بەخێوکارە تەواوەکانن،   ئەوانی تریش  ئاژەڵەمرۆییەکانن کەدەبێت لەپارکی ئاژەڵمرۆیی کوردیدا ڕامبکرێن و ماڵیبکرێن. ئەوەی سڵۆتێردایک لەکتێبەکەیدا ئاماژەی پێداوە ئەو کڵێشە نیتچەویە لەنێوان مرۆڤ و مرۆڤی باڵادا، بەمانای ئێمە لەبەردەم مرۆدۆستە تەواوەکان و مرۆڤدۆستە باڵاکانداین، بەجۆریکی تر قسەبکەین ئێمە لەبەردەم بەخێوکارەتەواوەکان و بەخێوکارە باڵاکانداین، شەڕی دنیای ئێمە ململانێی نێوان ئەم دوجۆرە بەخێوکارەیە. هەمان تۆبۆگرافیای فیکری لەنێوان گەمەی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتدا دەبینین، کەدەسەڵاتی کوردی لەچوارچێوەی بەخیوکاری باڵای کوردی تێدەگات، پارتە کۆنزەرڤاتیڤەکان خۆیان لەگەڵ وێنەی باوکی سەرکردە یەکخستووە، بەجۆریک کەبەخێوکاری گەورەن، لەنێوان بەخێوکارە تەقلیدیەکان و پڕۆژەی ئۆپۆزیسیۆنی داهاتوودا، دوو مۆدیلمان هەیە لەجەنگدان.  دەکرێت بڵێین لەنێو خودی ئۆپۆزیسیۆنی کوردیدا بەئیسلامیەکانیشەوە چەندەها مۆدیلمان هەیە، کەهەندێکیان کۆپیکردنەوەی وێنەی بەخێوکاری گەورەیە و گاڵتەجاڕانە لەنمونەی ئیسلامی سیاسیدا ئەم مۆدێلە تەقلیدیەی بەخێوکاری باڵای باوکسالاری  خۆی دووبارە دەکاتەوە، بەڵام وەک گوتمان لەفۆرمی ئۆپۆزیسیۆندا خۆی نمایشدەکات.. هەردوو بەخێوکارەکان  هەڵگری نۆرم و بەهای مرۆڤدۆستین، هیومانستن بەڕێگەی خۆیان، لەنێوان ئەم دوو بەخێوکارە باڵ او تەواوەدا زۆرانبازیەکی سیاسی و کۆمەلایەتی و ئایدۆلۆژی لەکاردایە.        
ئێمە لەدنیای پۆست مۆدێرندا لەبەرامبەر هۆشمەندیەکی هیومانین، کەهۆشمەندی سوستێمە، نەک مرۆڤ ، مرۆڤ وەک خۆی لەدەرەوەی پێناسە ئاژەڵیەکەی وەک هایدگەر ڕەتی دەکاتەوە، تائەمڕۆ لەکێشەدایە. مرۆڤ تائەمڕۆ لەدۆزی هیومانیتیدا هایدگەر گوتەنی خاوەنی هەزارەها ساڵ لەمێژووی هەڵەیە. ئەم هۆشمەندیە هەڵەیە لەنێو بیرکردنەوەی تاکەکاندا ژیانی مرۆڤەکانی کۆنترۆل کردووە، ئەم هۆشمەندیە بەناو هیومانستیە، بەپشت بەستن   سڵۆتێردایک کە(هۆشمەندی  هەڵە  Falsches Bewusstsein) ناوی دەبات،  هۆشمەندیەکی  هەڵەی هیومانستیە. من پێموایە دنیای نوێ هیچیتر نییە جگەلەسوڕانەوە نەبێت لەنێو مەدارەکانی ئەم هۆشمەندیە هیومانستیە هەڵەیەدا، ئەم هۆشمەندیە بۆتە سوستێمی هۆشمەندی تاکەکان لەپەیوەندیاندا لەگەڵ کار و سەرمایە و خێزان و پەیوەندەیە کۆمەڵایەتیەکاندا، ڕەدوکەوتنی ئەو کڵێشانە مانای دروستبوونی ئیرادەیەکە کەئیرادەی ڕاستەقینەی خودی مرۆڤ نییە،  ئیرادەی سوبێکت نییە وەک خۆی، بەڵکو ئیرادەیەکی دروستکراوی بەخیوکارە مەزنەکانە. من پێموایە هیومانزمی ڕاستەقینە کاری کەشفکردنی ئەو کۆدە هەڵانەیە کەمرۆڤەکان بەسوستێمی ماڵیکردنەوە دەبەستبێتەوە، هیومانزم ئەو حیکمەتەیە کە نامەی نوسراو  دەنێرێت  بۆ خوێنەرە نادیارەکانی، کاری فیکریش بەڕای من هیچ نییە جگەلەوەی دەبێتە نامەیەکی ڕاستەقینەی حەکیمانە  بۆ خوێنەرێکی نادیار…     

   نورنبێرگ 08.04.11
ئیسماعیل حەمەئەمین

سەرچاوەکان
1.    Peter Sloterdijk, Regeln für den Menschenpark: Ein Antwortschreiben zu Heideggers Brief über den Humanismus (edition suhrkamp)

2.    Peter Sloterdijk, Kritik der zynischen Vernunft, suhrkamp 1983,

3.    Protagoras, Der Mensch alle Maß der Dinge,  Vortrag von Dr. Philip Florian Roth