فانی ته‌واوکه‌ری قوتابخانه‌ی شیعریی نه‌ته‌وه‌یی خانی و حاجی قادری کۆیی5
شیعر و هۆنراوە (نەزم)
هۆنراوەیەکى دى کە تیایدا فانى بە درێژى بیرو راى خۆى دەربارەى ئەرکى شیعر و هۆنراوە (وەک نەڤم) دەردەبڕێ ئەو نامە شیعرییەیە کە لەوەرامى نامەى محمد فیدا دا لە ساڵى 1948 دا نووسیویەتى و لەبەرگى یەکەمى دیوانەکەیدا بە ناو نیشانى خەم و نامەیەک و شیعر (چاپى 1976 ) بڵاوکراوەتەوە.
هەوڵدەدەین شیکردنەوەیەکى بیرەکانى ئەم هەڵبەستەش بکەین کە بەشێوەى شەش خشتەکى نووسراوە.
ئەى کاکە فیدا گوێ گرە لەم باس و بەیانە
ماددیى لە جیهان زلترین هیواى نەزانە
گەنجى ئوودەبا شیعرى تەڕ و نەزمى جوانە
ئەو روو لە فەنا کردنە ئەم روو لە ژیانە
ماددى نییەتى مەنزیلەت و قەدرى مەعانى
تەحێیلى مەعانىکە بە دڵ تا دەتوانى
ستراکتوورى بیرى فانى دوو کۆدژەى یان ( دوالیزمى ) زانین / نەزانین ە
شیعرەکانى دیکەى کایەى زانگەیى ئەم دوو دژەیە، لە چەندین بیرو بیرۆکە و وشە گەلى دژ دا دێنرێنەوە. لێرەدا دوو دژە یەکى هاو مانا یان زێدە ماناى ئەو دو الیزمە سەرەکىیە دژایەتى نێوان ماددى و مەعنەوىیە، یان ماددە و مەعنا. مادییەت، بەماناى پارە و دەوڵەت، گەورەترین هیواى نەزانە. کەوایە ماددییەت بەماناى پارە پەرستى (نەک دروستکردنى سامان) وەک درێژبوونەوەى بیرۆکەى ئامانجى نەزانینە. بەرامبەر (مەبەستى ماددیى) نەزانو فانی(گەنجى ئەدەبى) ئەدیبان دادەنێ.
ئەو گەنجى ئەدەبەش بە دوو شت دیارى دەکات :
شیعرى تەڕ و نەزمى جوان. لێرەدا فانى جیاوازى لە نێوان شیعر و هۆنینەوە دەکات و دوایى زیاتر ئەم جیاوازییە روون دەکاتەوە. ئەوەى لێرەدا سەرنجى دەدەین ئەو ئاوەڵناوانەیە کە بۆ (شیعر) و (نەڤم) بەکاریان دێنێ.
بۆ شیعر ئاوەڵناوى تەڕ بە کاردێنێ (شیعرى تەڕ) بەڵام بۆ نەزم ئاوەڵناوى جوان بەکار دێنێ ( نەزمى جوان). هەڵبژاردنى ئەم دوو ئاوەڵناوە گەرچى دیارە ئەنجامى بیرێکى خۆ رێژ ((عەفەوى)) یە، هێشتا گرنگە و تێگەیشتنى رەخنەیى فانى لە شیعر نیشان دەدا.
(تەڕیى) سیفەتێکە جیا نابێتەوە لە وەسفکراوەکە، چونکە تەڕى بەماناى ئاوداریى و لەزەتى ناوەوە دێ وەک میوەى تەڕ و ئاودار.. شیعرى تەڕ بەم مانایە سیفەتى خۆشبەخشینى هونەریى لە ناوەوەى خۆى هەڵدەگرێ واتە دەبێتە بەشێک لە مانا و بابەتەکە، یان جیاکردنەوەى شێوە و ناوەرۆک لەکارى شیعرى هونەریى بەرزدا کارێکى ئەستەمە. بەڵام نەزم (نەڤم) هۆنینەوەى شیعرى verse بە جوان وەسف دەکا. دیارە (جوان) و (جوانى) دەکرێ لێکدانەوەى زەبەند و جیاواز هەڵبگرن.. بەڵام مەبەستى فانى لێرەدا دیارە کە جوانى دەرەوەیە، جوانى وەک سیفەتێک کە لە دەرەوەرا بۆى زیاد بکرێ یان رووکەشى بێ یان رواڵەتیى وەک جوانى ئافرەتێک بە هۆى ماکیاژەوە.. واتە نەڤم دەکرێ جوان بێ، ئارایشت کرابێ، رازابێتەوە، سەرنج راکێش بێ، بەلام ناکرێ (تەڕ) بێ، بە هەر حاڵ مەبەستى فانى لەم پارە شیعرییەدا ( پارە: بە ماناى پارچە کە دەشێ لە جیاتى بەشە شیعرێک هەرچەند بچووک یان گەورەبێ یان لە جیاتى پەرەگراف لە نووسینى پەخشانى دا بەکارى بێنن) تەنیا ئەوەیە جیاوازى فەلسەفى نێوان ماددە و مەعنا یان دەوڵەمەندیى ماددى و دەوڵەمەندی ئەدەبیى دەربخا. یەکەمیان دەوڵەمەندییەکە، کە روو لە لەناوچوونە، دووەمیان دەوڵەت و سامانێکى مەعنەوییە، کە روو لە ژیانە، واتە تا کاتى زیاتر بەسەرا تێپەڕبێ (نرخى بوون) ى زیاتر دەبێ. لەبەرئەوە، ئەوە شتێکى بەڵگە نەویستە کە (ماددى) بەهاو پلە وپایەى (مەعانى) نییە.
2. هەر شیعرە کە رێى راستى و چاکە نیشان دا
هەر شیعرە شرینقەى ئەدەب و خوو لە نەزاندا
هەر شیعرە وەکو گىنجى موخەللەد لە جیهان دا
هەر شیعرە کەوا هێزى تەقەددوم بە گەلان دا
هەر شیعرە زەکا بەخشى دڵ و لابەرى خامى
هەر شیعرە کوڕى زیندەى خەییام و نیزامى
شیعر رێبازى راست و چاک نیشانى گەل دەدا. شیعر شرینقەى ئەدەب و خووى جوان لە نەزانان دەدا. لێرەدا سەرنج دەدەین بیرى (دەرزى قەڵەم) کە لێرەدا بۆتە (شرینقەى ئەدەب) بە تەواوى دەچێتە خانەى ئاخاوتنى پزیشکىیەوە.
شیعر (نەک شاعیر) کراوەتە کەسێک کە شرینقەى ئەدەب و خووى جوان لە نەزانان دەدا. واتە لێرەدا حاڵەتێ یان تەکنیکى هونەریى (کەساندن personification) هەیە. کەساندنى شیعر وەک دکتۆرى رەوشت . بیر و هەستە جوانەکانى شیعریش دەبنە ئەو دەرمانەى کە حاڵەتى خەستەیى (بەدکارى و زبر خوویى) نەزان دەگۆڕێ بۆ رەوشت و کار و هەڵوێستى جوان.
دیسانەوە فانى ((نەمریى)) شیعر و مانەوەى وەک گەنجینەیەکى ئەبەدى لە جیهاندا بۆ نەوەکانى گەل و هەموو گەلان دەسەلمێنێتەوە.
شیعر وەک سەرچاوەى هێزى پێشکەوتنى گەلانیش دادەنێ. بەوەى کە شیعر دەتوانێ و دەکرێ بکرێتە هێزێکى پەروەردەیى مەزن : بۆ پەروەردەى هەست و هۆش و دروستکردنى هاو هەستیى و هاو بیریى و چێژى هونەریى لاى خەڵک. بەم پێیە شیعر بەهرە و زانست بە دڵ دەبەخشێ و (خامى) واتە حاڵەتى کاڵى و هەرزەیى و خاویى ناهێڵێ .. نموونەیەکى زیندووش بۆ سەلماندنى نەمرى ئەدەب بە ناو هێنانى شیعر وەک (کوڕى زیندوو) ى شاعیرانى بەناوبانگى ئێرانى (خەیام)ء (نیزامى) پێشکەش دەکا.
گەر (خدرى زیندە) ئەفسانە بێ، ئەوا بوونى ومانەوەى شیعر وەک (کوڕى زیندە) ى خەیام و نیزامى و معەرری و حاجى قادرى کۆیى (کە ئەم دووانەى دوایى کوڕیان نەبووە) ئەفسانە نییە و راستییەکى نەمرە.
3. هەر نەزمه کەوا دانەرى تەرتیب و نیزامە
هەر نه‌زمه جڵەو کێشى بەرەو پێش عەیامە
هەر نه‌زمه کە شیرینترى گوفتار و پەیامە
هەر نه‌زمه کە چاتر محەکى پۆختەو و خامە
هەر نه‌زمه پزیشکێ کە دڵى خەستە دەوا کا
هەر نه‌زمه شەرابێکە بەسەر نەشئە عەتا کا
فانى جیاوازى تەواو لە نێوان پێناسە و بیرى (شیعر) و پێناسە و بیرى (نه‌زم) یان هۆنینەوە دەکا و دیارە شارەزاى ئەو جیاوازییە بووە کە رەخنە گران لە نێوانى ئەم دوو جۆرە نووسینەى هەڵبەستیان کردووە.
فانى (نه‌زم) بە دانەر یا رێکخەرى (تەرتیب و نیزام) دەبەستێتەوە. واتە (نه‌زم) دەورى راستەوخۆى زیاترە لە رێکخستن و تەرتیب کردنى شتەکان و ستراکتوورى کۆمەڵدا. ئەمیش لەبەرئەوەیە کە نه‌زم وەک نووسینێکى راستەوخۆ کە دەکرێ خێراتر و ئاسانتر و بەربڵاوتر بۆ کارى پەروەردەیى و رۆشنبیرى بە کاربێ دەکرێ بکرێتە (جڵەو کێشى خەڵک) بەرەو پێشەوە – واتە راکێشەرى خەڵک بێ بۆ پێشکەوتن.بەکارهێنانى کەساندنى (جڵەو کێشى) بۆ (نه‌زم) لە حاڵەتى خۆ کردى و خۆڕێژیى و هێز و ووزەو جوانى ناوەوەى شیعر جیاى دەکاتەوە. نه‌زم دەکرێ بکرێتە (جڵەوێک) و خەڵکى هەڵبەتا لەگەڵ جۆرە هێز و فشارێکیش، بۆ پێشەوە پێ رابکێشرێ.. هۆنینەوە (چ وەک هۆنراوە چ وەک پەخشان) دەکرێ وتار و پەیامێکى هەرە شیرین و سەرنج راکێشبن و خەڵک حەز لە خوێندنەوەیان بکەن. هۆنینەوە (نه‌زم) دەکرێ بشکرێتە محەکێک، پێوانەیەک، بۆ دیارى کردن و دەسنیشان کردنى ئەوانەى کاڵ و کرچن لە ناو کۆمەڵدا.
فانى دیسانەوە ئاخاوتنى پزیشکى دوبارە دەکاتەوە و (کەساندنى) نه‌زم دەکا وەک پزیشکآ .بەڵام ئەمجار وەک پزیشکێک هۆکارو شێوازى ڕۆتینى (بآ تەرزى هونەرى و دەرزى قەڵەم) بۆ چارەسەر کردنى دڵى خەستە بەکاردێنآ.
دەشکرێ لە ئاستێکى جوان و شیرینى وا داڕێژرآ کە وەک شەراب سەران مەست کات.
لە بەشێکى دیکەدا فانى دێتەوە سەر دەورى کۆمەڵایەتى و نیشتمانى شیعر بۆ بەرەو پێش بردنى (مەسڵەحەتى زل زلى میللەت) .ئەو شیعرە دەبآ بەم جۆرە بآ:
4. شیعره کەقەڵاى جەهل و نەزانى بڕمێنێ .
داوى تەمەعى موستەبیددان هەڵبوەشێنێ
تۆوى شەرەف و یەکێتى و چاکە بچێنێ
لاوانى جەفا دیدەیى گەل پێبگه‌یه‌نێ
ئەم شیعرەیە چاتر لە هەموو گەنجى نەزانە
ئەم رابەرى رێکییە، ئەو کانى زیانە
فانى لێرەدا جەخت لەسەر دەورى شیعر لە دژایەتى کردنى جەهل و نەزانیى و رماندنى قەڵاکەى دەکا ….داوى تەماع و نیازى خراپى ستەمگەران هەڵدەوەشێنێتەوە (بەئاشکراکردنىنهێنیەکانیان)و تۆوى شەرەف و یەکێتى و چاکە دەچێنێت .دیسان جەخت لەسەر دەورى شیعر لە تێگەیاندن و پێگەیاندنى نەوەى نوێی لاوان دەکا .
فانى و قوتابخانەى بیری نەتەوەیى حاجى قادر
وه‌ک له به‌شه‌کانی دوایی ئه‌م لێکؤلینه‌وه‌دا بۆمان ده‌رده‌که‌وێ: فانى تەواوکەرى قوتابخانەى بیرى نەتەوەیى ڕەخنەیى شۆڕشگێڕى حاجى قادرى کۆیى نەمرە لە هەموو ڕوویەکى کۆمەڵایەتى، ڕۆشنگەریى، ستراتیژى نەتەوەیى و سەربەخۆیی خوازیء خەبات بۆ کۆمەڵێکى شارستانى کە لە سەر بنچینەى زانست و هۆشیارى و هاوتێکەڵى لەگەڵ پرۆسەى جیهان بووندا، دامەزرابێ. لە هۆنراوەیەکدا بۆ لاوى کوردستان لە ساڵى 1950 دا فانى ئاوا باسى حاجى قادر دەکا:
حاجى قادر شاعیرى مەشهورو دەوڵەت خواهى کورد
شیعرەکانى شاهیدن بۆ فیکرو بەرزى فیترەتى
هەروەکو باوکێکى موشفیق چۆنە بۆ ئەولادى خۆى
دەرحەقى کوردانى گێتى وا بوو رەحم و شیفقەتى
بۆ ئەوەى ئیرشادى کوردو نەشرى سەربەستى بکا
دایە سەر شیعرو ئەدەب تا رۆژى مردن ئولفەتى
حاجیا حەیف و تەئەسوف میللەتى نادانی تۆ
بەم هەموو بەندانە جاهیل ما نەگۆڕا حاڵەتى
گەڕ لە ناوقەومێکى زانا بایە حاجى بێگومان
تا زەمانى ئاخرەت دەکرا سوپاس و مەدحەتى
فانى وەسفێکى وردی (حاجی) وەک
رێبەرێکى ئایدۆلۆژى و نەتەوەیى مەزن ده‌کات. لای فانی: حاجى (شاعیرى دەوڵەت خوا) بوو، واته دەوڵەتى کوردستانی دەخواست، هەموو کوردى بە ڕۆڵەى خۆى زانیوەو شیعرو ئەدەبى کردۆتە خوو-و پەیامی خۆی بۆ ڕێنوێنى کورد و بڵاوکردنەوەى بیرى ڕزگاریخوازى بە کارهێتاوە. سەیرە دواى ئەو بیرە بەرزانەى حاجى کە قوتابخانەیەکى تەواوى بیرى نەتەوەین ، کورد نەگۆڕاوە و کەڵکى لە ئامۆژگارى و بیرەکانى وەرنەگرتووە. گەر حاجى لە ناو هەر مێللەتێکى ترى دنیا دا بایە ، دەکرا بە کەسێیتیەکى هەرە بەناوبانگ و نەمر و تا ئەبەد نرخى دەزانراو سووپاسى دەکرا.
