فانی ته‌واوکه‌ری قوتابخانه‌ی شیعریی نه‌ته‌وه‌یی خانی و حاجی قادری کۆیی6
بیرى فە لسەفى و ڕەخنەیى فانى
بیرۆکه‌ی فانی ده‌رباره‌ی جیهان:
لە ڕوانگەى ڕاستەقینەى ژین و مەرگەوە، جیهان فەزایەکە بۆ بوون و ژیان و پێشکەوتنى مرۆڤزاد.. بەڵام هەر لەو کاتیشدا دەشێ بڵێین کوشتارگەیەکى زه‌به‌لاحی مرۆڤ و لە ئاکامدا گۆڕستانى بە کۆمەڵى هەر نەوەیەکى مرۆڤە. له مه‌دا حه‌داله‌تێکی تاریک هه‌یه، هه‌موو که‌س ده‌مرێ و ده‌بڕێته‌وه‌و ده‌بێته ژێرزه‌میننشینی گۆڕستانه به کۆمه‌ڵییه‌که. مانه‌وه‌ی ژیان به مانا ئه‌بستراکته‌که ته‌نیا کاری جوانی پاشمه‌رگه بۆ مرۆڤایه‌تی به‌رده‌وام: :
بزانە ئەم جیهانەى تۆى لە ناوى
کوشندەى پاکیى ئەبنائى جیهانە
ئەجەل دەگرێ یەخەى شاهو گەدامان
ئەگەر ئەم خەڵکە پاشا یا شوانە
کەوایه بۆ بەشەر گەنجى دوو عالەم
لە عالەمدا بەخۆشیى خۆى ژیانە
نەڕێژى وەک نەزانان ئابڕووى خۆت
لە ژینا بەهرە ئەخلاقى جوانە
حه‌قیقه‌تی ژیان:
ژیان وەکو شتێکى رەها ئەبەدیی نییە، ئەمە بۆشاڵێکى ( بۆشخەیاڵ ـ وەهم) ى مرۆڤە کە بۆخۆى دروستکردووە، ژیان لە ڕێژەى تەمەندا هەیەوهیچى تر ، بۆیە ژیان وەک تەمەن دیارى کراوە، ئەمانەتە لامان ، کاتێکى خواستراوە کە دەبێ بیدەینەوە بە شێوەیەکى ڕەها هیچ کەس لەم دادوەرییەى پێشبڕیارەى دانەوەى قەرزى ژیان بەدەر نییە ، فیرعه‌نه‌کان و قاروونه‌کان و لاته‌کان.. هه‌موو ژیانیان به قه‌رز دراوه‌تێ. کەس نازانێ کەى خاوەن قەرز لە دەرگات دەدات ، خانووه کرێکه‌ت لێده‌ستێنێته‌وه‌و بۆ ناو گڵ راتده‌کێشێ:
خەتایە ئەم هەموو جەورو جەفایە
لە گێتى بۆحەیاتى موستەعارێ
وەکو تۆ بوون چە فیرعەون و چە قاروون
بە نامەردى بە گڵدا چوونە خوارێ
کۆزانی (چه‌مکی) کات:
لاى فانى کات دوو شێوەى هەیە کاتى دەرەوە و کاتى ناوەوە ، یان کاتى جیهان/ سروشت و کاتى مرۆڤ و تەمەن. کاتى دەرەوە شتێکى ئەبستراکت نییە … کات وەک هەر سەرچاوەیەکى دى سەرچاوەیەکى بە کارهێنانە بۆ مرۆڤ، سەرمایەیەکى خۆڕایىیە ، کات کەرەسەیەکى خاوە تەنیا ئەو کاتە دەبێتە بەرهەمی ماددى کە بە کاربێت ، گەر بە کار نەیە بەفیڕۆدەڕوا . بەم مانایە کات لاى (فانی زیوى خاوە ) وکانیاوێکە بێ وچان دەڕوا ، هەر بەشە ئاوێک،بەشە کاتێک، کە لەم کانیاوە رۆیى و بەکارت نەهێنا کاتى لە دەست چووە ، بەرهەمى فەوتێنراوە سامانى بە فیڕۆ دراوە جیاوازى شارستانى لە نێوان میللەتاندا لە شێوەى کات بە کارهێنان و سوود وەرگرتنیانە لە کات:
. ئەم وەختە زێوى خاوە، بێگانە بەو پیاوە
مانندى کانیاوە، دەڕوا بە بێ وچانى
لەم ئاوە تا نەنۆشى، بێ هۆش و گۆش و جۆشى
شێتێکى بێ پەرۆشى، کوێرێکى شارەزا نى
لەم وەختە کۆمەڵى کورد، زۆر بێ بەشن زل و وورد
هەر کەس کە وەختى ون کرد، نێزیکە مل شکانى
کات زیوى خاوە. وڵاتانى بێگانە بوونە گەورە و سەروەر و دەسەڵاتدار بە سەر گەلانى دیکەدا چونکە ئەو کاتە، ئەو زیوە خاوەیان، وەک سامانێکى بێ بن بۆ خۆیان بەکارهێناوە.
کات وەک کانیاوێکە، وەک رووبارێکە ده‌ڕواو دووباره نابێته‌وه، ، کەوایە گرنگ خێرایى و دەست و بردییە لە بەکارهێنانى کات بۆ ئەوەى نەیدۆڕێنێ.
گەر تۆ فریا نەکەوى و لە و ئاوەى کاتە نەنۆشى، واتە بەکارى نەهێنێ و نەکەیتە بەرهەم و دەست کەوت بۆ خۆت، ئەوە لە ماناى ژیان تێ نەگەیشتووى و مرۆڤێکى بێ هۆش و جۆش و گۆشی و کار و دەست و بردیت نییە.
کورد بێ بەشە لە کات چونکە کات-ناس و کات- زان نییە و ناتوانێ بیکاتە سوود و دەستکەوت. کات ون دەکا. هەموو بەرهەمە بەرزەکانى مرۆڤ و بناغە ئەقڵییەکانى ژیان ئەنجامى پرۆسەکانى کاتن، لە زیوى خاوەوە، لە ئاوەوە، بۆ دەستکەوتى ماددى و مەعنەوى بەرچا و و بەر دڵ :
دەفتەرى فەرهەنگ و زەکا وەختە بەس
گەنجى بەش و ئاوى بەقا وەختە بەس
تاجى هونەر، ظللى هوما وەختە بەس
دەرخەرى تەحسین و ته‌ما وەختە بەس
وەختە بناغەى خێرەد و ژینى تۆ
وەختە ضیاى چاوى جیهان بینى تۆ
– کاتى ناوەوە: کاتى مرۆڤ
وەک چۆن کات لە دەرەوە بێ پەروا دێ و دەروا و گەر بەکارى نەهێنى ون دەبێ و تووشى کوێریى و ملشکانت دەکا، کاتى ناوەوەش هەروا دێ و دەوەرێ. کاتژمێرى بایۆلۆژیى بێپەروا لێدەدا و بەرنامەى خۆى دەگەیەنێتە خاڵى کۆتایى. بۆیە بیرۆکە و باسى وەک (گەنجێتى) وەک بیرێکى گشت و ئەبستراکت بێ مانایە. لاوێتى ماناى (وەختى لاوێتى) .. وەک ئاوە رۆیشتووەکە ، ئەو (کانییەى) ناوەوەش بێ پەروا دەڕوا.. کەواتە گەنجێتى ((گەنجى وەختە)) سەرمایەی وەختەکە بە دەستەوەیە یا باشى بەکاردەهێنى، یا خەسارى دەکەى، یا لە کارى بە دو نابەجێدا سەرفى دەکەى.
گەنجە گەنجییت گەنجى وەختە رۆژ و شەو نەیکەى خەسار
حەیفە زۆر ئەو گەنجە بکرێ سەرفى بەدفیعلى و قوومار
شەو مەنوو رۆژ دامەنیشە کەسبى ئینسانى بکە
دڵ بە نوورى رۆژى زانین پاک و نوورانى بکە
سەرمایەى کات کاتى ناوەوە و دەرەوە ئەو کاتە بەرهەم دێنن کەپێکەوە کار بکەن. کاتى ناوەوە بە(رەنج) بەکار دەهێنرێت ئەو (رەنجە) مرۆڤییەش کار لە کاتى دەرەوە دەکا و دەیگۆڕێ بە(کەسبى ئینسانى) واتە بە بەرهەم دەستکەوتێک کە قازانجى مرۆڤى تێدایە.
– شوێن / زەمین / خاک
شوێن / سروشت / وەک کات حاڵەتى ماددەیە. شوێن، وەک کات، بەڵام بە شَوەیەکى بەرچاو تر، سەرچاوەى ماددى ژیانە. بەڵام گرنگ بۆ مرۆڤ بەشە پەنهانەکەیەتى. خاک پڕە لە کانگە، بەڵام بە هێزیى هۆشیاریى مرۆڤ کە زانینە ئەو سامانە پەنهانە دەبێتە سەرمایە و سەرچاوە و سامانى ماددى. بە بێ زانین زەبەندیى سروشت بە شاراوەیى دەمێنێتەوە:
ئەم خاکى نیشتمانە دەشتێکى پڕ لە کانە
تا گەل وەها نەزانە، گەنجێکە زۆر نیهانى
زەمین بۆ هەموو کەسە. دایکى راستەقینەى مرۆڤە. وەک چۆن دایک شیر دەبەخشێ، زەمینیش مەمکى شیرى بۆ هەموو کەس هەیە. بەڵام کەسێ ئەو مەمکە ناخاتە دەمتەوە. دەبێ بەزانین و رەنجى خۆت مەمکێ ببینیەوە و شیرى لێ بمژى.
برا دایکى حەقیقیمان زەمینە
بەشەر لەو دایکە پیشەى شیر مژینە
ئەگەر کوێر و سەقەت نى چوستو جۆ کە
لە کەس مەخوازە خۆت مەمکێ وەبینە
زانین
زانین خەستەى پەرەسەندنى مێشکى مرۆڤ و هۆشمەندى خڕکراوەى بوونى مرۆڤایەتییە. زانین کلیلى کردنەوەى قفڵەکانى تەبیعەت و ژیانە. زانین ئامڕازى بەکارهێنانى کات و دەست بە سەراگرتنى شوێنى بە وجودى سروشتى و گەردوونى ئەودیو زەمینەوە جیاوازى دەسەڵات و بێ دەسەڵات لە جیاوارى پلەى زانین دایە.
زانین قوودرەتى بێپایانى هۆشمەندیى مرۆڤە و بۆى دەلوێنێ مەحاڵەکانى ئەمڕۆ بکاتە بەدیهاتووەکانى سبەینێ:
ئەوانەى وەک هەڵۆ دەفڕن بەجەودا
لە زستانا، لە بارانا، لە شەو دا
لە فەیزى عیلم و زانست و زەکایە
کە ئەو بێ باڵە وەک باڵندە وایە
بە نوورى عیلمە رووناکى لە شەودا
بە باڵى عیلمە هاتوچۆ بە جەودا
زانین لە ئەنجامى خڕبوونەوەى ئەزموون و تەجروبەدا بەدى دێت. هەر کاتێ زانین بە دەست هات، تواناى ئیشکردن و فەرمان بەجێ هێنان دەدات بە مرۆڤ و ئەزموونەکەى دەوڵەمەندتر و دەوڵەمەند تر دەکات. زانین، توانینت ده‌داتێ، توانینیش هه‌موو ئه‌رک و فه‌رمانێکت بۆ ئاسان و خۆش ده‌کات هه‌رجه‌ند قورسیش بێت::
فانى دنیاى زۆر دیوە، تەجرەبیاتى پەچنیوە
ئەم ئیشەى باش زانیوە: زانین، توانین، فەرمان خۆش.
کۆزانی مرۆڤ
مرۆڤ ئاژەڵە و دەشێ وەک زیندەوەرانى دى بەردەوام لە حاڵەتى وەحشەتگەریى و ژیانى سەرەتاییدا بمێنێتەوە، ئەزموونى شێوە ئاژەڵیانەى مرۆڤ سنوردارە و زۆر جار لە حاڵەتى سەرە تایى حەیوانى تێناپەڕێنێ.
تەنیا ئەوکاتەى مێشکى مرۆڤ بۆ ئاستى هۆشیاریەکى باڵا بەدەست دێنێ، ئەوسا مرۆڤ دەتوانێ بەسەر کات و سروشتدا زاڵ بێ و وەک سەرچاوەى ژیان و سەرمایەی پێشکەوتن بەکاریان بێنێ. ئەو مرۆڤانەى کۆمەڵەکەیان دەگاتە ئەو ئاستە پێشکەوتوون. ئەوانەى نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەى کار و بارى ژیان و کۆمەڵ و نیزامى خۆیان بە زانین و زانست رێک خەن، بەم شێوە ژیانێکى سەرەتایى مرۆڤانەشیان هەبێ، هەر لە حاڵەتى دواکەوتوویى و دابڕاوى و پارچە پارچەیى و خۆخۆریدا دەمێننەوە. کورد یەکێکە لەو میللەتانەى کە لە رۆژى خەلقەوە نەگۆڕاون و بە خۆخۆرى ماونەتەوە چونکە لە بەهرە و بە کاربردنى زانین بێ بەرى بوون. گەر ئادەم زیندوو بێتەوە سەرسام دەمێنێ کە کورد چۆنى بەجێ هێشتوون نەگۆڕاون و لەبەرى زانستیان نەخواردووە.
دەزانێ ئەو کوڕانەى هیچ نەزانى
نەیان دیوە لە دارى مەعریفەت بەر
وەک خۆى چۆن بەجێى هێشتوون لە گێتى
وەها برسین و حەیران و قەلەندەر.
****
تا ئەم دەمارى جەهلە لە لەش رانەکێشنە دەر
وەحشین و وەحشیانە هەموو شت خەرا دەکەن
مێژوو
کات یان مێژوو خۆى لە خۆیدا قۆناغ و حەتمیەتى پێشکەوتنى نییە. کۆمەڵێ لە زانین و بێبەشى و دابڕا و دەشێ سەدان و تەنانەت هەزاران ساڵ بە دوا کەوتوویى بمێنێتەوە. بەڵام هاتنى زانستى گەلانى پێشکەوتوو و ئەو (جیهانى بوونە) ى بەهۆى زانین و زانست و تەکنۆلۆژیاوە یان دەسەڵاتى سیاسیەوە دروست دەکەن، دەشێ کار بکاتە سەر گەلانى دیکە و بیان جووڵێنێ.
جیهانى بوون:
جیهانى بوون لە دوو رێگاوە دێتە دى:
یەکەم: تەکنۆلۆژیا. ئەمە یەکسەر شۆڕشگێڕانە سنوورەکان دەسڕێتەوە و جیهان وا لێک نزیک دەکاتەوە هەر وەک کۆڵانى یەک شاربن.
فانى نموونەى بەهێز و کاریگەرى (رادیۆ) بۆ سەلماندنى ئەم شۆڕشە گەورەیەى جیهانى بوونە بەکار دێنێ و ئەم وەسفە جیهانکارییەى رادیۆ دەکات
چاوى ناترسێ لە مردن رادیۆى شیرین وتار
پەند دەرێژێ، حەق دەبێژێ، چى بەسەر سوڵتانەوە
رادیۆ دنیاى وەکو باخى بەهەشت رازانەوە
شادومانى و بەختیارى خستە ناو هۆزانەوە
ئەمریکا و ئەورووپا و ئەفریقا و ئاسیاى
کردە شارێکى وەها کۆڵان بەسەر کۆڵانەوە
میللەتان ئاگا لە رەنج و بەختیاریى یەکترن
دەنگى ئەمریکایى لاتین دێتە کوردستانەوە
بەشخوراوانى هەژارى خستە سەر رێگەى خەبات
خوێنمژانى موفتە خۆرى بردە ناو زیندانەوە
ئەمە وەسفێکى جوان و بەهێزى هێزى جیهانگیرى رادیۆیە :
. رادیۆ وەک ئامێرێکى تەکنۆلۆژى بچووک و سادەى بێ گیان، بەڵام خاوەن دەنگ و وتارى شیرین، ناترسێ و هەرکەسێ دەستى بگاتە دوگمەى، خزمەتى گەورە و بێ پایان و پاداشتى خۆى پێشکەش دەکا. رادیۆى نەترس هەق چۆن بێ و لە هەر کوێ بێ دەیبێژێ و گوێ ناداتە هەڵوێست و هەڕەشەى سوڵتانەکانى دەسەڵات.
.ئیستا دنیا هەموو بەکیشوەرە مەزنەکانى ئەمریکا و ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقاوە هەمووى وەک کۆلانى بەسەریەکەوەى یەک شارى لێ هاتووە. دنیا بۆتە شارێکى بچووک بەهۆى رادیۆوە. هەر ئێزگەیەکى رادیۆ ئەوەندە بە ئاسانى لە پاڵ یەکەوە دەبیسترێن وەک گەڕەکێکى شارە بچووکەکە وایە…
جاران زەحمەت بوو مرۆڤ وا بەئاسانى گوێى لە دەنگ و باسى دراوسێکەى خۆشى بێ. ئێستا بەهۆى رادیۆوە میللەتان لە خۆشى و ناخۆشى و رەنج و بەختیارى یەکدى بە ئاگان. ئێستا دەنگى گەلانى ئەمریکاى لاتینى دێتە کوردستانەوە و هەواڵى خەبات و قارەمانێتى ئەوان کوردان هۆشیار دەکەنەوە.
بەم هەواڵ و باس و خواسە خۆشى و شۆڕشگێرییانە کە رادیۆ ئازادانە و ئازایانە دەیان هێنێ، بەشخوراوانى گێتى لە یەکتر فێر دەبن و ئیلهام بەیەکتر دەبەخشن و لە ئەنجامدا هەموو گەلانى مافخورا و ریچگەى خەبات و شۆڕش دەگرنە بەر.
ئەم لێکدانەوە فراوان و زیرەکانە نیشانەى تیچگەیشتنى (فانى) یە هەر لە چلەکان و پەنجاکانەوە تەکنۆلۆژیا لە دیاردەى (جیهانى کردن) دا.
فانی ئه‌م وه‌سفه‌ی جیهانگیریی ده‌کا به‌رله‌وه‌ی ئاگاداری سه‌رده‌می کۆمپیوته‌رو ئینته‌رنێت بێت، به‌لام له یه‌ک ئامرازی ته‌کنۆلۆجییه‌وه پێگه‌شه (پۆتێنشیاله) مه‌زنه‌که‌ی جیهانیبوون و دامێنه که‌لتووریی و سیاسییه‌کانی لێکده‌داته‌وه
دووەم: لافاوی سیاسه‌ت
هۆکارى گەورە و دووەمى بەهێز جیهانى کردن لاى فانى ((لافاوى سیاسەتە))..سیاسەت واتە بەر بەرەکانى دەسەڵات لە ئاستى جیهانیدا، وەک لافاوێک وایە کە رۆژ لە دوا رۆژ گەورەتر و گەورەتر و بەربڵاوتر دەبێ تا هەموو دنیا دەگرێتەوە و چارەنووسى گەڵانى گەورە و بچووک دیارى دەکات. ئەوانەى نەزانن و لەم دیاردەیەى ئەم سەردەمەى جیهانیبوونە تێناگەن دەبنە قووربانى و دەفەوتێن : لە هۆنراوەیەکدا کە لە ساڵى (1951) دا نووسیویەتى دەڵێ :
ئەم عه‌سرەیە عەسرێکە کەلافاوى سیاسەت
بۆ فه‌وتی نەزانان لە هەموو لاوە دەدا جۆش
رێکیخە لە زانست و عەمەل کەشتى و پاپۆڕ
خۆ دەربەرە لەم گێژە وەکو عالەمى تر تۆش
دیارە هەردوو دیاردە و میکانیزمەکەى (جیهانى بوون) واتە تەکنۆلۆژیا و دەسەڵاتى سیاسى و ئیمپریالیستى یەکتر تەواو دەکەن .. بەهۆى زانین و سەرکەوتنى تەکنەلۆژیایەوەیە کە ئەوروپا و (دوایى ئەمەریکا) وەک سەردار و خاوەن دەسەڵات و فەرمانڕەوا بە دنیا دا بڵاوبوونەوە فانى لە چلەکاندا دەنووسێ :
چۆن دەبوو بۆ کەسێ موبەسسەر تێکەڵاوى شەرق و غەرب
نوورى زانین گەر نەبایە پێشەوا ئەى نیشتمان
زانین ئامراز و میکانیزمى دەسەڵاتى جیهانى واتە جیهانی بوونە.
ئێستا دەیبینى کە ئەوروپا نشینان یەک بە یەک
نەهەنگى شه‌تن و شابازى فەزا ئەى نیشتمــــــــان
گەرچى ئەوروپایە ئەسڵى مەرکەزى ئەجدادییان
چوونە ئەمریکا و دێنە ئاسیا ئەى نیشتمـــــــان
حـــــاکمى بەحر و بەڕن سوڵتانى خاوەن ئیقتیدار
بچنە هەر جێ گەورەن و فەرمان رەوا ئەى نیشتمان
چەکى ئەتۆمى
لایەنێکى دیکەى گرنگى جیهانى بوونى سیاسەت و پاشەڕۆژى هەموو مرۆڤایەتى دەرکەوتنى چەکى ئەتۆمە لە ماوەى دوای شەڕى جیهانى دووەم. فانى بە ووردى لە هۆنراوەیەکى سیاسى زۆر زیرەکانەدا راستى جیهانى بوونى ئەو چەکەو مەترسییەکەى و بەربەرەکانی و پێکدادانى نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا لێک دەداتەوە: لەکاتى کێشەى نێوان سۆڤیەت و ئەمریکا لە ساڵى 1962 دا فانى هەست بە مەترسى شەڕى ئەتۆمى دەکاو دەنووسێ:
لەگەڵ یەک ( جۆن) و (نیکیتا) ئەگەر سازش نەکەى دنیا
بە نوورى زەڕڕە سەر تاپا وەکو کەشتى لە سەر ئاوە
مه‌به‌ست جۆن که‌نه‌دی و نیکیتا خرۆشۆف – ی ئه‌مریکاو روسیای سۆڤێتی ئه‌وسان که دوا بڕیاری شه‌ڕو ئاشتی به‌ده‌ست ئه‌وان بوو.
جیهانى بوون لەوە زیاتر دەبێ چ بێ ؟ شەڕى ئەتۆمى هەموو دنیا خاپوور دەکا و وەک تاقە کەشتییە شکاوێکى لێ دێ بە سەر دەریاوە
هەروا (فانى) ئەو ناکۆکییە جەوهەرییە دەرک پێ دەکا کە لە خودى دیاردەى جیهانى بووندا شاراوەتەوه
لە لایێ عیلم و زانایى خەریکى کەشفى ئەکوانە
لە لادیێ حیرس و نادانیى خەریکى جەنگ و رووداوە
بەشەر گەر ئاسمان بگرێ بە باڵى عیلم و بینایى
بەشەڕ هەر ئارەزوومەندە و شەرابى خۆشى خوێناوه.
کارەساتى سروشتیی
ئەو هەڵبەستەش کە فانى بۆ (باڕەش) ى نووسیوە دەکرێ بخرێتە خانەى جیهانى بوونەوە، وەک هەرەشەو کارەساتێکى سروشتى کە کار لە هەموو وڵاتان و گەلان دەکاو پێویستى بە چارەسەرییەکى زانستى هەیە. رامکردن و کپ کردنى بەڵاى باڕەش بەهۆى زانستەوە ،سوودى هەموو گەلانى جیهانى تێدا دەبێ
