Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
دۆزی فەلسەفەو كێشەكانی

دۆزی فەلسەفەو كێشەكانی

Closed
by January 6, 2008 گشتی

 دۆزی فەلسەفەو كێشەكانی لەگفتوگۆیەكی فیكریدا لەگەڵ..
 كاوە جەلال شارەزا لەبواری فەلسەفە 
 ….." ترادسیۆن خۆی قرچەڵۆك بووە، ئامرازی پوختی پێنییە، هەروەها میتۆدی گونجاوی نییە بۆ خوێندنەوەی كێشەكانی سەردەم"….
 
سازدانی: غەفور هیرانی…..
                                                                   
 فەلسەفە جیهانێكی فراوان و پڕ پرسیارو دنیابینی جیاواز جیاوازی هەیە، هەر سەردەم و كات و شوێنێك ئاوێزانی گرێو نەغمەی تایبەت بەخۆییەتی لە بواری مەعریفەدا. پرسیارەكانی مرۆڤ لە بابەت ئەوەی ئێمەچین و لە كوێوە هاتوین و دەچینەوە كوێ، هەرلەگەڵ پەیدابوونی مرۆڤەوە كراون و بەردەوام دەشكرێن. بەردەوامیدان بەژیان یانی بەردەوام بوون لە پرسیارو بەدواداچونی مرۆڤ بۆ كێشە سیاسی و مرۆیەكان دەتوانرێ بەفەلسەفە ببینرێنەوە، جیهانی ڕۆژ ئاوا وەك لانكەی پەیدابوونی فەلسەفەو دواتر ڕێنیسانیس و ڕۆشنگەری پرسیاری گەورەو هزری تایبەت بە فەلسەفەی بەدوای خۆیدا هێنا، هاوكات لە بەرمبەر ئەوەشدا فەلسەفەو هزری خۆرئاوا كەوتە بەر ڕەخنەو دیدگای فەلسەفی و ئەدەبی و هونەری جۆراوجۆر كە بەبڕوای من خاڵی زیندووی و پرشنگداری ئەوێ پێكدەهێنێ ..
 ئێمە بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانەو گرێ و كێشەكانی فەلسەفەو دۆزی فەلسەفە لە پەیوەند بە خۆرئاواو هەروەها گرنگی ئەو بوارە لە كوردستان دیدارێكمان لەگەڵ ڕۆشنبیرو مامۆستای زانكۆو شارەزا لە فەلسەفە (كاوە جەلال) سازداوە ..
 كاوەجەلال: لە ساڵی 1957 لە شاری سلێمانی لەدایك بووە، لە ساڵی 1979 ئامادەیی پیشەسازی لە حەڤدەی تەموز بەشی كارەبا تەواو كردووە، هەر لەو ساڵەوە كوردستانی جێهێشتووەو ڕووی كردۆتە ئەوروپاو لە وڵاتی ئەڵمانی نیشتەجێ بووە. لە ساڵی 1995 لە زانكۆی(ئۆتۆخەت فریدریش بامبێرگ)خوێندنی زانكۆی تەواو كردووە لەوێ بەشی فەلسەفەی وەك بەشی سەرەكی و هەروەها، سایكۆلۆژیاو زانستی سیاسیی وەك بەشی لاوەكی خوێندووە هەروەها هەر لە بەشی فەلسەفە ماستەری لەهەمان زانكۆ تەواو كردووەو ماستەرەنامەكەشی بەناوی(ڕەخنەی بنەما هزریەكەی ئدمون هسڕێڵ لەلای تیۆدۆر ئادۆرنۆ)یە . لەساڵی 2004 وە گەڕاوەتەوە كوردستان و مانگی حەوتی هەمان ساڵ لەزانكۆی كۆیە وەك مامۆستا دامەزراوە، ئێستاش مامۆستابەشی فەلسفەی كۆلێژی زانستەمرۆڤایەتیەكانە لەرانیە و وانە دەڵێتەوە. 
 غەفور هیرانی: زۆرێك دەڵێن فەلسەفە كۆتایی هاتووە و زانست جێگای تێڕامانی مرۆڤی گرتۆتەوە، یاخود قەیرانەكان دەگەڕێننەوە بۆ ئەم ئاماژانە كە تەكنەلۆژیا و پێشكەوتنی عەقڵ سایەدەكات. ئەمە بە لای تۆوە مانای چیە و ئێمە بەڕاستی لە كۆتایی ئاوابوونی فەلسەفەداین.  ئەی فەلسەفە بە ڕای تۆ دەتوانێ چ ڕۆڵێك لە ژیانی مرۆڤدا بگێڕێ و ئێمە لە فەلسەفەوە چی فێردەبین؟
 كاوەجەلال/ ژمارەیەك پرسیارت لە یەك پرسیاردا كۆكردبۆوە، هەوڵ دەدەم هەتا بكرێ لەگەڵیاندا بكەوەمە خەریكبوون. پرسیارێكی ئاڵۆز ڕوو دەكاتە نەمانی سەردەمی فەلسەفە، بەڵام ئێمە دەبىَ هاوكات بپرسین، لە پرسیارێكی بەم چەشنەدا مەبەستمان لە چ سەردەمێكە، چونكە سەردەم هەمیشە بەندە بە شوێنێكی تایبەتییەوە، یان بە ناوەندێكی مێژوویی كولتووری-كۆمەڵایەتی تایبەتییەوە.
   گەر مەسەلەكە ڕووبكاتە خۆرئاوا، ئەوا من باوەڕ ناكەم پەیوەست بەم ناوەندەشەوە بتوانین ببێژین كە سەردەمی فەلسەفە بەسەرچووە و زانستەكان جێگەی تێڕامانی فەلسەفیان گرتۆتەوە. بەڵگەی ئەم تێڕوانینە ئەوەیە كە هەتا ئەمڕۆ مرۆڤ ناتوانێ دەستبەرداری پرسیارە بنەڕتیە فەلسەفیەكان بێ، پرسیارەكانی وەك: ئێمە لە كوێوە هاتووین و بۆ كوێ دەچین، ئایا كات و شوێن هەمیشە بەردەوام دەبن، ئایا ئێمە دەتوانین بە بڕیارێكی ڕەها بەسەر هەر بەرهەمێكی هونەریدا هەستین؟ و.. هتد، ئەمانە ژمارەیەك پرسیارن كە هەمیشە لە نوێوە سەر هەڵدەدەنەوە و ڕاستەوخۆ لەنێو كایەی فەلسەفەدان، ئێمە هەتا ئەمڕۆ لە هەر شوێنێكی ئەم جیهانەدا بین ئەم پرسیارانە دەكەینەوە.باشترین كایە كە تێیدا بتوانرێ وەڵامی ئەم پرسیارانە بدرێتەوە كایەی فەلسەفەیە.
   بەڵام ئێمە كاتێك كە لە كوردستان دەربارەی ئەم كێشەیە دەدوێین، ئەوا پرسیار ئەوەیە كە ئایا ئێمە دەتوانین لەنێو خودی ئەم وڵاتەدا، ئەم جوَرە پرسیارە بكەین؟
      مۆدێرنەی ئەورپی بۆ نموونە زۆر خێرا و زەبرنوێن بوو، ئەمەش چ لە بەرهەمهێنان و چ لە پەیوەنیدییە نێومروَڤییەكاندا، پاشان پرسیارێك لەنێو خودی مۆدێرنەوە سەری هەڵدا كە بریتی بوو لەوە كە ئاخۆ مۆدێرنە خاڵی نەبووبێتەوە و ئێستاش ئێمە نەچوبێتینە نێو سەردەمێكی دیكەوە، ئەوە بوو ئەو كەسانەی ئەو پرسیارانەیان دەكرد، بۆ یارمەتیدانی خۆیان تێگەیشتێكیان بەكار هێنا كە لێرەش زۆر بیستراوە، مەبەست لە تێگەیشتى (پۆست مۆدێرنە)یە، بەڵام گەر تەنانەت لەخودی بەرهەمەكانی ئەم جۆرە كەسانە بڕوانین، بۆ نمونە لە لای (ژۆ بودریا) یان لە ئەڵمانیا لەلای (ڤوَلڤگانگ ڤێلش)، ئەوا دەبینین هێشتا ئەوان دەسبەرداری پرسیارەكانی مۆدێرنە نەبوون.
    بەناوبانگترین كتێبی (ڤێلش) ئەم ناونیشانەی هەیە: (مۆدێرنە پۆستمۆدێرنەكەمان)، هەروەها خودی (بودریا) لە چاوپێكەوتنێكدا دەبێژی كە ئەو نازانێ كە ئاخۆ دەبێ پۆستمۆدێرنە چی بێ جگە لە تەنها وشەیەك. ئەم نموونەیەم بۆیە هێنایەوە، هەتا ئاماژەیەك بۆ ئەو كێشانە بدەم كە فەلسەفە پێیانەوە خەریكە، ئەمەش لە سەردەمانی جیاوازدا، واتا ئێمە بەڕاستى دەبىَ ئاگادار بین لەوەى كە سەردەمەكان و پرسیارە كروَكییەكانیان بە یەك تێكەڵ نەكەین.
    هێشتا بە بڕوای من ئەو سەردەمە بەسەر نەچووە، هۆكەیم لە سەرەوە باسكرد، بەڵام ئایا ئێمە دەتوانین لەم ساتەدا كە سەبارەت بە كێشەكانی فەلسەفە خەریكی گفتوگۆین، ببێژین سەردەمی فەلسەفە نەماوە؟ ئایا دەتوانین بپرسین زانست جێگەی تێڕامانی فەلسەفی گرتۆتەوە؟ ئایا لە كوردستاندا مەبەستمان لە چ سەردەمێكە، ئایا مەبەستمان لە چ زانستێكە كە هێندە ئاوەڵا و گشتگر بێت و جێگەى فەلسەفەى گرتبێتەوە؟
    گەر بە گشتى بڕوانین، ئەوا هەمیشە كردنەوەی پرسیارە بنەڕەتیەكانی فەلسەفە خۆی لەخۆیدا ئاماژەیە بوَ ئەوە كە سەردەمی فەلسەفە هێشتا هەر ماوە، هەروا هێشتا فەیلەسوفان هەن خەریكی فەلسەفاندنن، ئەمەش ئاماژەیەكی دیكەیە بۆ ئەوە كە هزرمەندان لە زەرورەوە ناتوانن دەستبەرداری پرسیارە فەلسەفیەكان بن. پرسیارە فەلسەفەیە بابەتتێنراوەكان لە كتێب و گوتاردا هەر ماون، هەتا ئەمڕۆ گرنگترین پرسیارە فەلسەفیەكان هێشتا هەر لە شێوەی نووسیندا دەكرێنەوە، وەك چۆن چەند هەزار ساڵ لەمەو بەر پلاتۆن و ئەڕیستۆتێلیس پێی هەستاون.
   گرینگترین ڕۆڵی فەلسەفە بەبڕوای من ئەوەیە كە ئەو توانای هەیە ڕێكخستنێك بە هزرینی ئێمە بدات. بوَ ئەوەى هۆشی ئێمە شێواو نەبێت، بوَ ئەوەى پرسیارەكانی ئێمە بە ناپوختی و ناجەختی نەیەنە دەربڕین، ئەوا باشترین كایە كە هانای بۆ بەرین لە ڕووی ئۆبژێكتیڤیەوە فەلسەفەیە، كە یارمەتیمان دەدەات بە ڕێكخستنی هزرینی خۆمان  هەستین، فێرمان دەكات بە پوختی هەستی خۆمان بوَ هزرینى ئاقڵ وەربفوَرمێنین و لێرەشەوە دەربڕین دەربارەی ئەو كێشانە ئەنجام بدەین، كە لەنێو هەستەكانماندا وەك پرسیار سەریان هەڵداوە. ئێمە دەتوانین لەتەك ئەریستۆتێلیس ببێژین، كە فەلسەفە بە تێڕامان سەرچاوە دەگرێت. ئێمە لە حاڵەتی ئەم تێڕامانەدا هەستێكمان هەیە، ئێمە خۆمان لە دۆخی هەستێكدا دەبینینەوە، كە لە شێوەی پرسیاردا دێتە دەربڕین، وەك پێشتر گوتم: پرسیاری ئایا كات و شوێن هەتا ئەزەل بەردەوام دەبن؟ ئایا چی دەبێ گەر خوایەك هەبێ، ئایا چی دەبێ گەر خوایەك نەبێ؟ ئایا هەر بڕیارێكی ڕەها بەسەر هەر بەرهەمێكی هونەریدا دەشێ؟ ئایا دەتوانین بەڕاستی ببێژین (مۆزارت) گەورەترین بلیمەتی موزیكە؟ ئەمانە بریتین لەو پرسیارانەی كە زۆرجار لە هەستەوە سەرهەڵدەدەن و فەلسەفەش هەوڵدەدات لەنێو زەیندا، واتا بەهێزی عەقڵ، وەڵامیان بداتەوە. كەواتە لە هزرینی فەلسەفیدا هەمیشە پەڕینەوەیەك لە هەستەوە بۆ عەقڵ هەیە.
   ئێمە دەتوانین هاوكات ببێژین، كە فەلسەفە دەتوانێ زەمینەیەكی پوخت بە سەرجەم بەشە زانستیەكان بدات. پرسیارێكی بەشە زانستیەكان، یان پرسیارەكانیان بەپێی بەشەكانی خۆیان، بە گریمانی جیاواز هەڵدەستن، بۆ نموونە مێژوونوسێك گریمانی ئەوە دەكات، كە هۆی شەڕی نێوخۆیی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ "سروشتی مرۆڤی كورد"، یان فیزیكیەك گریمانە دەكات كە ئەستوو (ماتەرى) لە مۆلێكیول پێك دێ و هتاد. زانستەكان بە گشتى بە هزرین دەربارەی جیهان هەڵدەستن، لێرەشدا فەلسەفە بە روونى لێیان جیادەبێتەوە، چونكە فەلسەفە دەربارەی جیهان ناهزرىَ، بەڵكو ئێمە لە فەلسەفەدا هزرینمان دەربارەی هزرین دەربارەى جیهان هەیە. واتا ئێمە لە فەلسەفەدا خودی ئەو گریمانانەی كە زانستەكانی دیكە دەربارەى جیهان دەیان كەن، دەخەینە ژێر پرسیارەوە، ئەمەش جارێكى دى ئەو واتایە دەگەیەنىَ، كە فەلسەفە لێرەیە و توانای ئەوەی هەیە، بە پرسیارە گشتگرەكانی، ئەو كایە یان ئەو بەشە جیاوازانەی لە زانكۆكاندا دەخوێندرێن، بخاتە سەر زەمینەیەكی پوخت. هەموویان دەتوانن بوَ پرسیاركردن دەربارەى خودى گریمانەكانیان، خودى دەربڕینە زانستییەكانیان ئاوڕێك لە فەلسەفە بدەنەوە و بە یاریدەى دەربڕینەكانیان بپشكنن.
   بێگومان كێشەیەكی دیكەی فەلسەفە هەیە، ئەویش خەریك بوونە بە خودی خۆیەوە. لە فەلسەفەدا هەمیشە لەنوێوە ئەو پرسیارانەی كە فەیلەسوفە مەزنەكان كردوویانن، دەكرێنەوە، هەروەها ئێمە زۆرجار لەتەك خودی ئەو فەیلەسوفانەدا بە خوێندنەوەیەكی نوێی پلاتۆنێك، ماركسێك یان سارتەرێك هەڵدەستین.
 غەفور هیرانی: بەڵام دیدگایەكی تر هەیە كە دەڵێ فەلسەفەی یۆنانی هەموو شتێكی گوتووە، بە تایبەتى ئەفڵاتون و سوكرات، واتا هەموو ئەو شتانەی ئەمڕۆ بەناوی فەلسەفەوە دەگوترێن، هەمان قەوانی كۆنە، بەڵام بە بەرگێكی تازەوە و پێشتر ئەم مەسەلانە لە یۆنانی كۆن بڕاوەنەتەوە.
 كاوەجەلال/  ئەمە ڕاست نییە. لەو ڕوانگەیەوە كە بوَ نموونە پرسیارەكانی سەردەمی ڕۆشنگەری پەیوەست بوون بە سەردەمەكەی خۆیانەوە، ئەوا ئێمە فەلسەفاندنێكى نوێمان هەیە. بۆ نموونە لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا زانیننومای مافی سروشت هاتبووە ئاراوە و مرۆڤ لەنێو دۆخێكی سروشتیدا دەهێنرایە پێش چاو، پاشان هزرێنەر دەكەوتە هزرین دەربارەى شیمانەكانی ئاوەڵابوونی كوَمەڵایەتییانەى ئەو مرۆڤە. لێرەدا فەیلەسوفان هەن كە قۆناغێكی سروشتی یەكایەتی دیاری دەكەن، بۆنمونە (هۆبس و لۆك)، یان فەیلەسوفی دیكە هەیە كە لە گوَڕان و ئاوەڵابوونى مروَڤى كوَمەڵایەتیدا ڕێگەیەكی مێژوویی دەگرێتە بەر، بۆ نمونە (ڕوسۆ). بەڵام گەر ئەو كەسانەی بەو دەربڕینە هەڵدەستن مەبەستیان لەوە بێت، كە ئەو پرسیارانەی پلاتۆن و ئەریستۆتێلیس ئاوەڵایان كردوون، بە چەشنێكی هێندە كلاسیكی دایان ڕشتوون، كە ناچارمان دەكەن هەتا ئەمڕۆ پێیانەوە خەریك بین، ئەوا ئەمە دەربڕینێكى نەگونجاو نییە و لە راستییەوە نزیكە.
   هەروەها گەر لێرەدا مەبەست لەوە بێت، كە بەڕاستی تێگەیشتن لە پلاتۆن و ئەریستۆتێلیس،  پرسیارە هزریەكانمان هێندە تۆكمە دەكاتەوە، كە بتوانین ئاسانتر لە فەیلەسوفانی دی تێبگەین، ئەوا بە بڕوای من ئەمەش ناڕاست نییە.
    بەڵام گەر لە دووبارەكردنەوە بدوێین، یاخود گوایە فەلسەفە دوای ئەوان شتێكی زیادەیە، من ئەمە ناو دەنێم ناماقوڵی، ئەمەیش لەو ڕوانگەیەوە ناماقوڵیە، چونكە ئەوان خوَیان لە سەردەمی خۆیاندا پەیوەست بە شێوازى هزرینى گریكیەوە هزریون و لەم ڕوانگەیەشەوە هزری ئەوان سنورداربووە. 
 ئەمە بە نموونەیەك ڕوون بكەمەوە: دەروون لە لای گریكەكان شتێكی نەمر بووە، ئێمە هەمان نەمری دەروون چ لە لای پلاتۆن و چ لە لای ئەریستۆتێلیس دەبینین. بێگومان مەبەست لەو بەشەی دەروونە كە لە لای پلاتۆن كایەی داناییە و دەتوانێ لە جیهانی ئیدێكان تێبگات، یان ئەو بەشەى دەروون كە لە لای ئەریستۆتێلیس كایەی زەینی خاوێنە. ئەم كایانە بوَ ئەوان بەشە نەمرەكانی دەروونن .
    بەڵام نەمریى دەروون بڕواى گشتیى گریكەكان بوو، ئینجا خودى پلاتوَن و ئەڕیستوَتێلیس وەك كوڕی سەردەمەكەیان لەنێو پرۆسەیەكی (سۆسیالیزاسیۆن) بەكوَمەڵایەتیكردنى تایبەتمەندى گریكیدا پێگەیشتوون. ئەوان درەنگتر هەر ڕێگەیەكیان گرتبێتە بەر، سەرەتا وەك كوڕی ئەو كولتوورە هزریون و ئێمە ئەم جۆرە هزرینەیان لەنێو فەلسەفەكەیاندا دەبینین.
   بەڵام گەر لە هەمان كێشە بڕوانین، بۆ نموونە نەمریی دەروون، ئەوا ئەم پرسیارە لە ئەمپیریزمی (فەلسەفەى ئەزموونگەرایى) ئینگلیزیدا نامێنىَ. ئێمە لێرە بە پرسیارێكی دیكە دەگەین، كە پلاتۆن و ئەریستۆتێلیس نەیان توانیوە بیكەن، واتا كە ئەوە ئەزموونە دەبىَ بە گەیەنەرى دەرككردنەكان بە مەوداى هوَش. راستە كە لە لاى پلاتوَنیش لە ئەزموونى زێنزییەوە (حسسەكانەوە) بە كایەى ئێدێكان دەگەین، هەروەها راستە كە ئێمە لە لاى ئەڕیستوَتێلیس فەلسەفەیەكى ئەزموونگەراییمان هەیە و دەروون ناتوانىَ بەبىَ پێشبینییە زێنزییەكان بهزرىَ، بەڵام كاتێك پلاتوَن سەرجەمى زانین بوَ تێگەیشتە لە ناخدا زایێنراوەكان دەگەڕێنێتەوە و پروَسەى زانینیش وەك یادهێنانەوە دیارى دەكات، ئەوا ئەڕیستوَتێلیس زانینى شتە تاكەكان، كە لە فوَرم و كەرەسە پێكهاتوون، وەك زانینێكى پاسیڤ وەردەگرىَ، كە پاشان بەرێى زەینى ئەكتیڤەوە (چالاكەوە) دەئەبستراكتێنرى (تەجرید دەكرىَ)، بەڵام ئەم زەینە چالاكە نەمرە و لە دەرەوە هاتوَتە نێو دەروونى مروَڤەوە. بەڵام ئەم ئەبستراكتاندنە جیاوازە لەوەى لوَك. چونكە لە لاى ئەڕیستوَتێلیس لەم پروَسەیەدا بونیادى هوَشەكیى بوون دەناسرێتەوە، بەڵام ئەبستراكتاندن لە لاى لوَك پروَسەیەكى پسیكوَلوَژییە و تەنها روو لە گوَڕانى پێشبینییەكان دەكات، هەر بوَیە تێگەیشت لە لاى ئەم تەنها پێشبینییەكان كوَدەكاتەوە بەبىَ ئەوەى روو لە بونیادى بوون بكات.
 جگە لەمە پلاتوَن و ئەڕیستوَتێلیس نەیان توانیوە ئەم جوَرە پرسیارانە بكەن، چونكە ئەوان لەنێو پۆڵیسدا (شارەدەوڵەت یان كوَمەڵى گشتگردا) پێگەیشتوون و ئینجا گەر ئێمە ئێستا گریكیانە بهزرێین، ئەوا دەبێت بڵێین ئەوان وەك مرۆڤ خۆیان برێتی بوون لە پۆڵیس. كەواتە لەم روانگەیەوە پوَڵیس تەنها ناوى شارەدەوڵەت نەبوو، بەڵكو مروَڤ خوَى هاوكات سەرجەمێكى پوڵیس بوو، بوَیە ئەوان نەیان دەتوانی ببن بە (سەبژێكت)، واتا بە بكەرێك كە لە سەرەتای نوێكاتی ئەورپیدا سەرهەڵ ئەدات. ئەم پرسیارەى سەبژێكت روو دەكاتە شیمانەكانى كردن، واتا كردنى زانست بوَ مەبەستى دەسەڵاتنواندن بەسەر سروشتدا. بەڵام فەلسەفە لە لاى گریكەكان بوَ مەبەستى روانین بوو لە هەقیقەت. واژەى "ئیدێیا"، كە لەى خوَمان بە ئینگلیزى وەك "ئایدیا" دەدرێتەوە، واتاى لێڕوانین دەگەیەنىَ. بەڵى، فەلسەفە لە لای گریكیەكان بریتی بوو لە ڕوانینى حەقیقەتەكان، بەڵام فەلسەفە لەتەك فرەنسیس بەیكن، یان لە بەیكن بەدواوە، دەكرىَ بە زانستێكى گشتكر بوَ ئەوەى توانا بە مروَڤ بدات، وەك (دێكارت( دەبێژىَ (ببىَ بە خاوەن و سەروەرى سروشت)، واتا تەشەنە بە دەسەڵاتى مروَڤ بەسەر جیهاندا بدات، بۆ ئەم مەبەستەش دەبوو مرۆڤ بە بیركردنەوەی میتۆدی خوَى بكات بە سەبژێكتێك (بكەرێك)، تاكو لێرەوە بتوانێت ببێت بە دروستكەری ئۆبژێكتەكەی و دەسەڵاتی بەسەردا بنوێنێ. بەیكن دەبێژێ: زانین بریتیە لە دەسەڵات، كە جیهان لە جادوو پاك دەكاتەوە. كەواتە مەبەستە سەرەكیەكەی فەلسەفەی گریكی لە نوێكاتی ئەورپیدا واز لێدەهێنرێ، ئامانجێك دادەنرێ كە بریتییە لە تەشەنەی دەسەڵات بەسەر جیهاندا. یان با نمونەى دێكارت بهێنینەوە. لە لای دیكارت ڕێگای گومانی مێتۆدیمان هەیە، هزرێنەر بە دەسوێژى گومان، واتا بە هزرین، هێدی هێدی خۆی لە جیهان دەپچڕێنێ و تەنها لەنێو ناخی خۆیدا بۆ حەقیقەتێك دەگەڕێ، ئەویش بەوە كە سەرجەمی شتە ئەستویەكان و تەنانەت زێنزەكانی خۆی دەخاتە ژێر پرسیارەوە و بەو پرسیارەش دەیەوێ دەرفەتێك بۆخۆی چێبكات، كە ڕەنگە بە شتێكی بگەیەنێ.
   بۆ نمونە دیكارت دەبێژێ: (دەمەوێ بۆ نێو ناخی خۆم ڕۆ بچم، هەتا بە شتێكی مسۆگەر دەگەم، جا با تەنانەت مسۆگەریى نەبوونی هیچ مسۆگەرییەك بێ). بێگومان دیكارت ئەم ڕێگای گومانی مێتۆدیە دەگرێتە بەر، چونكە لە دەرەوەى خوَى هیچ راستییەك نابینىَ و ئێستاش دەیەوىَ لەنێو ناخى خوَیدا پنتگەیەكى چەسپ وەك بوونێكى شیاوى لەسەر راوەستان دابینبكان، ئەم پنتگەیەش برێتیە لە (من بیركەرەوەم)، یان موَدێرنتر ببێژین: (من دەهزرێم) ئەم منەش لە روانگەى دێكارت شتێكە كە بوَ هزرین هیچ شتێكى دیكەى لە دەرەوەى خوَى گەرەك نییە.
  مەبەستم لەم نمونەیە ئەوەیە، كە مرۆڤ دەبىَ سەرەتا خۆی بكات بە سەبژێكتی زانست، ئەویش بە مێتۆد دەكرێت، واتا بە رێگەبڕینێك كە لە سفرەوە سەرچاوە دەگرێت. گریكەكان ئەم سفرەى مێتوَدیان نەدەناسى، بوَ نموونە زانین لە لاى ئەڕیستوَتێلیس لە "جێگە"ى تایبەتیى بوونەوە ئاراستە دەگرىَ و لەبەر ئەم هوَیەش زانستەكەى لەتەك نوێكاتدا چیدى وەك زاست نابینرىَ. بە كورتى، یەكێك تایبەتمەندیەكانی نوێكاتی ئەوروپی ئەوەیە، كە مەبەستە سەرەكیەكەی گریكەكان، كە بریتی بوو لە ڕوانین لە ڕاستیەكان، واز لێدەهێنرێ.
 غەفور هیرانی: لە ئێستادا بیری پۆست مۆدێرنیزم برەوێكی زۆری هەیە و ڕووبەرێكی فراوانی ڕۆشنبیری داگیر كردووە، لەتەك ئەوەشدا تێزێكی تازەی فەیلەسوفی ئەمەریكی ئالڤین تۆفلەر كە باس لە شەپۆلی سێهەمی كۆمەڵگای مەدەنی دەكات، ئایا ئەمە گوازرشتە لە قەیرانی فەلسەفە و بیری تازە لە خۆرئاوا، یان گوزارشتە لە دۆخێكی تازەی فكر و پێویستی ئەم سەردەمە؟
 كاوەجەلال/ گەر ئەو كەسانەی خۆیان نوێنەری پۆست مۆدێرنەن و زۆر پێیان ئاڵۆز بێت وەڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە، ئەوا بۆ كەسێكی وەكو من هێندەى دی ئاڵۆز دەبێ. جگە لەمە بوَ من هزرین بە كوردى كێشە سەرچاوەییەكەیە و بوَیە بەتایبەتى روو لە شێوازەكانى هزرین و دەربڕین لەم دەڤەرەدا دەكەم. من پەیوەست بەمەوە هێندە دەبێژم، ئەو كەسانەی بەو جۆرە كێشانەوە خەریكن، دەتوانن پرسیارەكان ئاوەڵا بكەن و ئەمەش كارێكی ناڕەوا نییە، چونكە ئێمە ناتوانین لە هزریندا هەمیشە ڕێگەی مێژوویی بگرینە بەر، لەو واتایەدا كە گوایە جارىَ سەردەمى ئەم جوَرە پرسیارانە لە لاى ئێمە نەهاتووە و دەبىَ بە پرسیارە كوَنترە گونجاوەكانەوە خەریك بین.
 هەروەها گەر بۆ كەسێك داهێنانی ئازادى بكەریانە بریتی بێ لە بڕیارە خۆییەكەی، ئەوا ئەو كەسە ڕێگەی خۆی هەڵبژاردووە و دەیگرێتە بەر. گەر كەسێكی دی لەو پرسیارانە تێبگات كە پۆست مۆدێرنە دەیانكات، ئەویش بڕیارى خوَى داوە. بۆ نمونە لە ئەدەبدا كولتوورى باڵاى ئێلیتییانەى (نوخبەیى) موَدێرن و كولتوورى نزم و جەماوەریى هەڕەمەكى، تێكەڵ دەكرێن و ئەمەش موَركى پوَستموَدێرنەیە، چونكە نوێنەرانى ئەم جوَرە ئەدەبە وا باوەڕ دەكەن كە سەرجەمى هەڕمەكێتییەكان شیاوى دەبڕینن و گەرەكیشە لێرەدا روو لە هەموو توێژەكانى كوَمەڵ بكرىَ؛ یان لە تەلارسازیدا دەبىَ سەرەتا "زمانى تەلارسازیى پوَسموَدێرن" دیارى بكەین، زمانێك كە، وەك پوَستموَدێرنە داواى دەكات، پێویستە هەموو یەكێك لەسەر جادەكان بتوانىَ لێى تێبگات، ئەمەش بە پێچەوانەى موَدێرنە كە رووى لە توێژێكى هەڵبژاردە دەكرد و موَركە سەرەكییەكەشى برێتى بوو لە راسیوَنالێتى (ئەقڵانێتى) و فونكسوَنالێتى. با نموونەكانمان بە دیاریكردنى كێشەكە لە كایەى فەلسەفەدا كوَتایی پێبهێنین: زانینى موَدێرن فوَرمى یەكایەتییەكى هەیە، كە بە گەڕانەوە بوَ سىَ كێشەى كروَكى دەهاتە ئاراوە: رزگاریى مروَڤایەتى لە چەوساندنەوەى ئایینى و هوَشەكى و كوَمەڵایەتى، كە لە بزووتنەوەى روَشناییدا هاتە ئاراوە، تێلیوَلوَژیاى (هوَئەنجامیى) هوَش لە ئیدیالیزمدا، كە لە گەردوون و كوَمەڵگا و مروَڤدا بزووتنێكى ئامانجدارى، واتا تێلیوَلوَژیانەى ئەقڵى دەبینى، هەروەها زانستى تێگەیشتن لە مەغزاكان، كە هیستوَریزم (مێژووگەرایى) نوێنەرایەتى دەكرد و هەوڵى دەدا لە روونكردنەوەى هەر مێژوویەكدا مەغزاكەشى ئاشكرا بكات. بەڵام زوَر درەنگتر سەردەمێك هات كە ئیتر ئەم جوَرە پرسیارانە زیادە بوون، با بڵێین باویان نەما، چونكە گەیشتبوونە رادەى تێربوون. پرسیارى سەرجەمێتى لە لایەن ژمارەیەك نووسەر و فەیلەسوف یان كوَمەڵناس واز لێهێنرا و دەرفەتیان بە بەرەڵاردنى كەرتەكانى سەرجەم دا. باشە! گەر كەسێكى ئەم دەڤەرە ئاڕاستەیەكى بەم چەشنە بگرێتە بەر، ئەوا ئەمە بڕیارى ئەو كەسە خوَیەتى. من بوَ نموونە بوَم نییە بە هیچ شێوەیەك بڕیاری كەسێك بگەڕێنمەوە، بەڵام دەبىَ لێرەدا بە راستى سەربارى ئەمەش مەرجێك بهێنینە نێوانەوە، مەرجەكەش ئەوەیە، ئەو جۆرە هزرینە كە بۆ نمونە لە نێوەندێكی كولتووری و كۆمەڵایەتی تایبەتیەوە بەگەڕ دەخرێت، دەبێ سەرەتا بۆمان ڕوون بكاتەوە هەتا چەند خوَى لەو ترادیسیۆنە كولتوورى و كوَمەڵایەتییە تایبەتییە (بە كورتى سەرجەم شێوازى رەفتار و هزرینى كوَنى كوردى) ڕزگار كردووە، ئەمەش نەك بە بڕیارێك بەسەر ئەوەدا كە گوایە خۆى لىَ ڕزگاركراوە، بەڵكو بە شیكارییەكی ورد پیشان بدرێ، كە هزرمەند خۆی، بەڕاستی، لە ترادسیۆن ڕزگار كردووە، ئەمەش تەنانەت لەنێو خودى شیكارییەكەیدا نیشان بدات، هەروەها بە زمانە جیاواز و ئازاكەى لە داڕشتندا، بوَ نموونە رەچاونەكردنى سەرجەم واژە بێبنج و بابەت نەپێكەرەكان، بە دەركەوتنى خوَیەتییەكى ئازاد، بەڵام هەروەها، ئەمە بە راستى زوَر گرنگە، بە روونییەكى ئەوتوَى دەربڕین كە ئیتر دەرفەتى هیچ ئەمسەر و ئەوسەرێكى فێڵبازانەى خوَراگەیاندنى رواڵەتى نەهێڵرێتەوە. ئەو كەسە دەبىَ ئەوەشمان بە داڕشتنى پوخت بوَ ساغبكاتەوە، كە بوَچى دیدى موَدێرن كورتهێنە و گەرەكە ئاڕاستەیەكى ئەوتوَ وەربگیرىَ كە نوێنەرانى جوَرە ئەدەب و هونەر و هزرینێكى پوَستموَدێرن لە ئەوروپا و ئەمەریكا دیارییان كردووە. جگە لەمە ئێمە چ لە هزرینى موَدێرن و چ لە ئەو شتەشدا كە بە ناجەختى ناوى پوَستموَدێرنى لێدەنرىَ ناتوانین ئازادى تاك وەلاوەبنێین. ئەم پرسیارە زوَر گرنگە. ئایا ئەنجامدانی كارێك لە ئازادییەوە هاتووە یان لە پابەندبوون بە ترادیسیوَنەوە؟ ئایا بابەتێك موَدێرنە یان ترادیسیوَنییە؟ ئێمە لە حاڵەتى بەرهەمى هونەرى و ئەدەبى و هزریدا چەند سەرچاوەی داڕێژراومان دەبێ و دەتوانین بییان خوێنینەوە، بەڵام ئەویش بە كوردیەكی هێندە تۆكمە داڕێژراو، كە هیچ گومانێك لەسەر مۆدێرنێتی داڕشتنەكە ناهێڵێتەوە، هەروا دەبىَ ناوەڕۆكێكی ئەوتۆی هێنابێتە داڕشتن، كە ئیتر ئێمە بەڕاستی بكەوینە بەردەم پرسیاری نوێی ئاوەڵاكراو، ئینجا هەروەها، ئەمەش زوَر لە پرسیارى ناوەروَك گرنگترە، فوَرمێكمان بوَ دابهێنىَ، كە بتوانین سووك و ئاسان وەك موَدێرن بیناسینەوە. جیابوونەوە لە ترادیسیوَن تەنها بە یەك تاكە دوورى ئانجام نادرىَ، بەڵكو چ بە كەسێتى، واتا ئەو كەسەى كە دەبىَ سەرەتا روَچووبىَ بوَ نێو پروَسەى خوَجیاكردنەوە لە شێوازى دەركەوتن و رەفتار و پەیڤین و هتاد (كوڕەكەى گەڕەكى ئەقارى نابىَ چوارباخیانە بهزرىَ و رەفتار بنوێنىَ!)، چ بە ئاوەڵابوونى پرسیارى نوێى هزرى كە هەمیشە ناچاركەرن بوَ گەڕان بەدووى فوَرمى نوێدا. نوێبوونەوەى كەس بەبىَ فوَرم نەشیاوە، فوَرمیش ناوەروَكى ئەنگوتووە لە كەرەسەوە، نەك شێوە بێت. ئێمە هەڵە ناكەین گەر فوَرم سووك و ئاسان بوَ ناوەروَك وەربگێڕین و بەرانبەرى كەرەسە دابنێین. ئێمە لە بنەرەتدا ئەم جوَرە سەرچاوانە دەبینینەوە، چ لە ئەدەب و هونەر و چ لە كایەى هزردا، هاوكات دەتوانین بە هزرێنەرى جیدى بگەین. كەواتە ئێمە ناتوانین هەموو شتێك كوێرانە بگەڕێنینەوە. دەتوانین ئاماژە بوَ ژمارەیەك نووسەر و هونەرمەندى جدى و رەسەن بدەین. بەڵام با ئەم كارە نەكەین و روو لە كێشەكەمان بكەینەوە. ئێمە دەبىَ هاوكات لەپاڵ بەرهەمە جیدیەكاندا ئاماژە بەو هەموو نووسراوە یان داهێنراوە هونەرییە بەد و ناهونەرییانە بدەین، كە نێوەندى كولتوریى كوردییان بە گشتى داگیركردووە. ئەمەش تەنانەت لەنێو خودى بەرهەمە بە موَدێرن (یان پوَستموَدێرن؟) ناونراوەكاندا. گەر هێشتا هەر لێڵییەك هەبێ، هێشتا هەر ڕێتۆریك بۆ نێو هزرینی پۆختی لۆژیكی ڕۆبچێت و تەنانەت بیخاتە ژێر ركێفى خوَیەوە، یان بەپێچەوانەوە مرۆڤ لە ڕێتۆریكەوە پرسیارەكان بكات، ئەوسا دەكەوینەوە بەردەم كێشەیەكی جەوهەرى، چونكە گەر ناڕۆشنی لە داڕشتنێكدا هەبوو، ئەوا پرسیارەكانمان ئاڕاستەی ئەو هۆشە ناڕۆشنە دەبنەوە، هەروەها ئاڕاستەى ئەو ڕێگە پێچەوانەیە دەبنەوە كە لە ڕێتۆریكەوە بەگەڕ خراوە و ناوەروَكى بە دیدى پسیكوَلوَژیانە تەنراوە.
 غەفورهیرانی: قوتابخانەی فرانكفۆرت یان فەیلەسوفانی، سەردەمانێك تارمایی گەورەی هەبوو بەسەر فەلسەفە و ئەدەب و هونەر و تێكڕای بوارەكانی تر بەگشتی، بەڵام هەست ناكەیت ئێستا هەژموونی ڕەخنەیی ئەم مەدرەسەیە ڕوو لە كزییە، گەر وایە ئەمە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
 كاوە جەلال/ قوتابخانەی فرانكفورت وەك ناوێك تۆزێك لەخشتەبەرە، لە زانكۆی فرانكفورت ئەنیستیتۆیەك هەبوو كە ناوی ئەنیستیتۆی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی بوو و پاشان ناوی قوتابخانەی فرانكفۆرتی بەسەردا بڕا. بەڵام گەر مەبەستمان لە هزری یان فەلسەفەى ڕەخنەیی بێت، ئەوا تا ڕادەیەك لە وەڵامى پرسیارەكەوە نزیكین. تەنانەت خودی ئادۆڕنۆ وەك مۆدێرنێك دەیزانى (دەبێت ئەمەش هەر ئاوا بێت)، كە خودی بەرهەمەكەی مەرگی خۆی لەگەڵ خۆیدا هێناوە، چونكە مۆركێكی سەرەكی مۆدێرنە ئەوەیە، كە لەتەك خۆیدا مەرگی خۆی دەهێنێ.
 بەڵام ئەو پرسیارانەی كە فەیلەسوفانی ئەنیستیتوی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی كردوویانن، هەندێك پرسیارن كە بە بڕوای من هەتا مرۆڤایەتی مابێ سەرلەنوێ دەكرێنەوە، گرینگترین پرسیاریشیان بریتیە لە پەیوەندی مرۆڤ بە سروشتەوە، ئەمەش بە واتای بەخودی مروَڤ خۆیەوە. لە لای ئادۆرنۆ مرۆڤ خۆی بەشێكە لە سروشت و لێی جیانابێتەوە. ڕەخنەی ئادۆرنۆ بۆ نموونە بەتایبەتی لە ئیدیالیزمی ئەڵمانی ئەوەیە كە ئەو ئایدیالیزمی ئەڵمانیە دەیەوێ، شیمانەكانی زانینی ئۆبژێكتیڤێتی (بابەتێنراوێكى دانراو لە لایەن سەبژێكتەوە) بگێڕێتەوە بۆ توانستە دروستكەرەكانی سەبژێكتی هزرێنەر، بەڵام ئادۆرنۆ دەڵێ تەنها كاتێك ئەمە شیاو دەبێ، گەر هزرێنەر خوَى بەیارمەتی مێتوَد لە سەبژێكتێكی گشتییەوە بە سەبژێكتێكی تراسێندێنتال(بەرزكراوە یان خاوێن) بكات، واتا بە هزرینى رێگەبڕانە لە بوونێكى رەهاوە (بوَ نموونە پێزانینى ترانسێندێنتال لە لاى كانت، هوَشى رەها لە لاى هێگل، لوَجیكى خاوێن لە لاى هوسەرل) سەرچاوە بگرىَ و لێرەشەوە هوَشى خوَى لە ناوەروَكە ماتەریالەكانى یان پسیكوَییەكانى خاوێنبكاتەوە، تاكو بتوانىَ بابەتە دانراوەكەى وەك ئوَبژێكت دروست بكات. ئەمە لە ڕوانگەی ئادۆرنۆوە واتای پروَسەى نامۆبوون لە سروشت دەگەیەنێ، واتا لە سروشتى ناوەوە و دەرەوە، لە خوَ و جیهان. ئەم پرسیارەی نامۆبوون كە فەیلەسوفانی قوتابخانەی فرانكفۆرت دواى ماركس تیژیان كردوَتەوە، پرسیارێكە كە ئێمە هەتا ئەمڕۆ پێوەی خەریك دەبین.
 وەڵامى پرسیارێكی گرنگ، كە ئاخۆ ئەو كاریگەریانەی كە ئەو فەلسەفەیە لەسەر خودی هونەر و ئەدەب و نووسین هەیان بووە، كۆتایی هاتبێت، ئەوەیە كە من باوەڕناكەم ئاوها بێ، ئەویش لەو ڕوانگەیەوە باوەڕناكەم، لەبەر ئەوەی ئەدەبیات دەربارەى ئادۆرنۆ، بۆ نموونە ئەمڕۆ لە نێو خودی ئەڵمانیادا، هێندە پەرەی سەندوە كە ئیتر گەر كەسێك بیەوێ بچێتە نێو ئەو هزرەوە نزیكەی لەنێو سەرچاوەكاندا نوقم دەبێت. كێشەیەكی دیكە ئەوەیە، كاتێك ئێمە پرسیار سەبارەت بە فەلسەفە، لە ئاستی كاریگەریە جیهانیەكەیدا، دەكەین، ئەوا لێرەدا پەیوەست بە تیۆری ڕەخنییەوە بەوە دەگەین، كە ئێستا تیۆری ڕەخنەیی بەتایبەتی لە جیهانی دەرەوەی ڕۆژئاوادا، ئەكتوالێتییەكى (هەنوكەیەتیەكی) لەڕادەبەدەری هەیە، ئەمەش بە تایبەتی لە ئەمریكای لاتینی، هەروەها ئەمە لە جیهانی ئیسلامیشدا، بوَ نموونە لە میسر، بەدیدەكەین.
 كەواتە: ئێمە ناتوانین هێندە ئاسان ببێژین كاریگەریەكە كۆتایی هات. كەسێك دەتوانێ ڕوانگەیەك بگۆڕێ و ئەمەش بە ڕای من شتێكی نابەجێ نییە، چونكە مرۆڤ پێویست نییە هەتا سەر بڵێ من وابەستەی ئەم یان ئەو "ڕێبازەم"! تەنانەت وابەستەبوون خوَى شتێكى نەگونجاوە. مرۆڤ دەتوانێ بە شێوەیەكی ڕەخنەیی لەتەك خودی هەر فەلسەفەیەكدا بكەوێتەوە خەریكگەری، بەڵام ئەم هەڵوێستە ئاماژەیەك بوَ ئەكتوالێتی ئەو فەلسەفەیە دەدات. من سەیرم لەوە لێهات كە كتوپڕ دوای یانزەی سێپتەمبەر لە ئەڵمانیا، لە دانیشتنە كولتووریەكانی نێو كەناڵەكانی تەلەڤیزیۆندا، دانوستاندنی ئادۆرنۆ سەرەتای گرتەوە، كتوپڕ روَژنامەكان كەوتنەوە دانوستاندنی ئادۆرنۆ، ئەمەش بە گشتى پەیوەست بە پرسیارەكانى ناموَبوونى مەزنگەرایانەوە.
 پرسیارێكی دیكە، كە بۆ نمونە لە ئێستێتیكی ئادۆرنۆدا كراوە و ئێمە هەتا ئەمڕۆ پێوەی خەریك دەبین، ئەو پرسیارەیە كە ئاخۆ هونەر دەرەقەتی هەموو كێشەیەك و كارەساتێكی مرۆڤیی بێت. بە نمونەیەكی كۆنكرێت ئەم پرسیارە ڕوونتر بكەمەوە: ئایا ئێمە بەڕاستی دەتوانین لە هونەردا مەرگێكی چەند چركەیی كە بەسەر مرۆڤەكانی هەڵەبجەدا هات ساغ بكەینەوە؟ گەر لەتەك ئادۆرنۆدا وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، دەبێت ببێژین: نەخێر هونەر ئەوەی پێ ناكرێت، هونەرمەندیش ئاقڵێتى دەكات گەر لەبریى "دەنگهەڵبڕین بێدەنگ ببىَ"، باشترین هەڵوێست لەم حاڵەتەدا برێتییە لە كپبوون.
 ئادۆرنۆ خوَى پەیوەست بەم پرسیارەوە دەبێژێت: نوسینی هۆنراوە دوای (ئاوسشڤیتس)، كە لوتكەی قەتڵی كۆییە، كارێكی بەڕبەڕیانەیە. بێگومان مەبەستی ئادۆرنۆ بۆ نمونە ئەوە نییە كە ئیتر كەس هۆنراوە نەنووسێ. ئێمە دەتوانین لەو دەربڕینە ئاوها تێبگەین كە ناشىَ هیچ هونەرێك لەم سەردەمەدا هەبێ، كە بەم تاوانە گەورەیە نەزانێ كە مرۆڤایەتی لە سەدەی بیستەمدا دایە پاڵ خۆی. ئێمە دەتوانین هەمان كێشە ئاڕاستەی هەڵەبجە بكەینەوە، بەڵام ئێمە گەر بێین ڕاستەوخۆ مردووەكانى هەڵەبجە بكەین بە بابەتی هونەری، ئەوا لە ڕوانگەی ئادۆرنۆوە كارێك دەكەین كە لەتەك جەوهەری هونەردا ناگونجێ، چونكە هونەر تواناى بەسەریدا ناشكێتەوە، گەر ئەوەش بكرێت، بەڕاستى دەبىَ بكەوینە گومانەوە لەو هونەرە و هونەرمەندەكانى. مروَڤ گەرەكە لەم روانگەیەوە لە حاڵەتى هەڵەبجە یان ئەنفالدا بچێتە دوَخى پرسەوە، بەڵام بە بێدەنگى، ئەمەش بە تایبەتى هونەرمەندان و هزرڤانان دەگرێتەوە، چونكە ئەوان سەرەتا دەربارەى بەهاى كپبوون دەزانن نەك جەماوەرە خوَنوێنەكە یان سیاسییە كەللەپووچەكان كە لە هەموو شتێك وەك موناسەبە دەڕوانن. ئەمانە بەگشتى ئاماژەی ئەوە دەدەن كە پرسیارەكانی تیوَری ڕەخنەیی هێشتا هەر ئەكتوێلن، بەتایبەتی لە كولتوورەكانی ئێمەدا. یان نمونەیەكى دیكە دەهێنمەوە لەسەر كوردستانی خۆمان. ئێمە ڕۆژانە ژینگەی خۆمان كاول دەكەین، ئێمە ڕۆژانە نەك تەنها بە ئۆتۆمبێل و مولیدەی غازخەرەوە كاولى دەكەین و لێرەشەوە ژیانی خۆمان و منداڵەكانمان تێكدەشكێنین، بەڵكو هەروەها بەو خانوانەش كاولى دەكەین، كە ئێمە لە بلۆك و چیمەنتۆ دروستیان دەكەین، ئینجا لەناویاندا  زستانان هەڵدەلەرزێین و هاوینان دەپڕوكێین. ئێمە كەوتوینەتە ژێر كاریگەری ڕواڵەتەكانەوە، ئێمە ئەوەمان دەوێت كە بریتییە لە "فاساد"، واتا لە ڕووپۆشێكی هەڵچنراو، بەڵام ئێمە ئەوەمان ناوێ كە بریتیە لە سروشتێتی خودی خۆمان. ئێمە تەنانەت لە كایەكانی دیكەشدا ئەو جۆرە هەڵپانە دەكەین: لە زۆرخۆریدا، لە حەشەریبوونماندا بۆ سەرجەم شتە ڕواڵەتیەكانی ژیان. ئەوەی ئێمە لێرەدا ڕەچاوی ناكەین ئەوەیە كە خۆشمان بەشێكین لە سروشت. ئەمە پرسیارێكی جەوهەری تیۆری ڕەخنەییە، كردنی ئەم پرسیارە بە كێشەیەكی هزری لەم دەڤەرەی ئێرەدا هەنگاوێكە بۆ هێنانی گەورەترین كێشەی خودی مرۆڤ بۆ ژێر پرسیار.
 غەفورهیرانی: بۆچی مۆدێرنە مەرگى خوَى لەگەڵ خۆیدا دەهێنێ، ئەو هۆكارانە چین ..؟ ئایا مەبەستت ئەوەیە كە مۆدێرنە وەك چەمكێكی فەلسەفی ژیاریو ئاوێزانی مەرگە؟.
 كاوە جەلال/ بوَ وەڵامى ئەم پرسیارە باشتر دەبىَ سەرەتا ئاماژە بوَ بوَدلێر بدەین، چونكە ئەو بوَ یەكەم جار ساڵى 1849 ئەم واژەیەى بەكارهێنا، ئەمەش لە واتاى كاتایەتى یان ساتایەتیدا و بەرانبەر ئەزەلییەت داینا. واتا ئێمە دەبىَ جیاوازى لە نێوان ترادیسیوَن لە لایەك و موَدێرنەدا لە لایەكى دى بكەین، لە نێوان ئەزەلییەتى یان سەركاتیى بەرهەمى هونەرى لە لایەك و كاتایەتییەكەی یان ساتایەتیەكەیدا لە لایەكى دى. موَدێرنە لە روانگەى ڤاڵتەر بێنیامین خوَى لە گوَشەى خوَكوشتندا دەبینێتەوە، بەڵام خوَكوشتنێكى پاڵەوانانە، چونكە هیچ هەڵوێستێكى دژ بە خوَى قەبوڵ ناكات. پاڵەوانەكانى بێنیامین ئەو فیگورانەن كە لە دژى ژیاریى دژ بە سروشت وەستاونەتەوە. هەروەها ئادوَرنوَ پێناسەى موَدێرنە ئاوها دەكات، كە ژیانى بەرهەمە هونەرییەكان بە مەرگ دەژى و بە كوَمەڵگاى بەرهەمهێنەرى شمەكەوە بەندى دەكات. موَدێرنە دەچرژێتە نێو كارەكتەرى شمەكەوە، بێگومان ئەمە زوَر كەم لەو واتایەدا كە بەرهەمى هونەرى خوَى شمەك بێت، (بێگومان هەر چوَنێك لە كێشەكە بڕوانین دەبینین كە هونەر بە تایبەتى لە وڵاتانى كەپیتالیستیدا كەوتوَتە ژێر ركێفى یاساكانى بازاڕەوە)، بەڵكو پتر لەو واتایەدا كە موَدێرنە هەمیشە پاڵنەرێكە رووەو نوێیەتى نوێتر (ئەمە كاڵاكانیش دەگرێتەوە) و هونەرمەندیش گەرەكە نوێترین تەكنیك و دەسوێژەكان لە داهێنانەكەیدا بخاتە گەڕ، ئینجا خوَبەستوو بە ئوَتوَنوَمییەكەى هونەرەوە، هەمیشە لێرەوە ناوەروَكى نوێتر دێتە ئاراوە، واتا ئەوەى ئەمڕوَ وەك نوىَ هەیە، زوو كوَن دەبىَ و ئیتر بەسەر دەچىَ.
 
 
 
 
 غەفورهیرانی: میلان كۆندێرای ڕۆمان نووس دەڵی: ئێمە دەبێت كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان لە چوارچێوەی مرۆڤناسیدا لێك بدەینەوە، هەر ئەو لەو گفتۆگۆیەدا دەڵێ ، ئەگەر ستالین یاخود هیتلەر داوا لە مرۆڤێك بكەن میز چەند مەترێك بۆ ئاسمان هەڵدات، ئەو مروَڤە ناتونێ، چونكە ئیرادە و توانای ئەم كارەی نییە، بەڵام چونكە توانای كوشتنی مرۆڤی هەیە، دەتوانێ. ئەم ڕوئیایەی كۆندێرا لە فەلسەفەدا چۆن لێك ئەدەیتەوە، پێتوایە مرۆڤناسی پەیوەند بە كێشەكان و گرێ مەعریفی و سیاسیەكان  پێویست بىَ؟
 كاوە جەلال/ بە بڕوای من ئێمە بەبێ گرتنی خودی مرۆڤ، ناتوانین وەڵامی زۆربەی هەرە زۆری پرسیارەكانمان بدەینەوە، هەروا هەتا چەند لە نێوەندێكی كولتووری مێژوویی تایبەتیدا مرۆڤیەتی كەس وەلاوە بنرێ، لەو نێوەندەشدا هێندە زۆرتر پێویستمان بە دەركێشانی ئەو مرۆڤێتیەی كەس چ لە سەرجەمە كۆمەڵایەتی و ئاینیەكان و چ لەلایەنە كەسێتیەكانیشەوە هەیە. ئێمە خۆشبەختانە ژمارەیەك نووسەرمان هەن كە بەڕاستی ئەو كارەیان بەجدی وەرگرتووە و دەتوانین لەتەكیاندا دانوستان بكەین، بوَ نمونە ئەمڕۆ شێرزاد حەسەن ئەم كێشەیە زۆر بەجدی دانوستان ئەكات. بەڵام سەبارەت بەوەی كە مرۆڤ هەندێك شتی پێ ناكرێ بەڵام دیكتاتۆرێك دەتوانێ پێی بكات، بوَ نموونە مرۆڤكوژی، ئەوا ئەمە دەمانبات بۆ نێو ئەو دۆخە كۆمەڵایەتی و سیاسیانەی مرۆڤان تێیاندا دەژین و خودى ئەو سیستەمانەش لە نێو ئەو مرۆڤانەوە دێنە ئاراوە. من بوَ پتر ڕۆشناییدان بەم كێشەیە نمونەیەكی (میلگرام) دەهێنمەوە. میلگرام سایكۆلۆژێكی بەناوبانگی ئەمەریكی بوو و بە ئێكسپێریمێنتێك (تەجروبەیەكى زانستى) هەستا، كە بەناوی خۆیەوە ناوبانگی دەركردووە، واتا "ئێكسپێریمێنتی میلگرام". ئەو ویستی ئەوە تاقی بكاتە كە هەتا چەند مرۆڤ توانای ئەشكەنجەدانی مرۆڤی دیكەی هەیە. لە روَژنامەیەكدا داواكارییەكى بڵاو كردەوە سەبارەت بەوە كە ئەنستیتووەكەى پێویستیى بە كەسانى جیاواز بۆ لێكۆڵینەوەی سایكۆلۆژی هەیە. لە ئەنجامدا كەسان هاتن، كە سەر بە توێژی جیاواز بوون. ئەو كەسانە داوایان لێكرا ببن بە ماموَستا و پرسیار لە كەسانى دى وەك شاگرد بكەن، ئینجا گەر وەڵامەكانیان هەڵە بوو، ئەوا بە دەزگایەكی كارەبایی كارەبایان لێبدەن، واتا ئەشكەنجەیان بدەن. بەڵام شاگردەكان هاوكاری میلگرام خوَى بوون، كەواتە ئەو كەسانەی كە هاتبوون نەیان دەزانی ئەوان لە ڕاستیدا ئەشكەنجە نادەن، بەڵكو ئەوە تەنها ئێكسپێریمێنتێكە. ئامرازەكە برێتى بوو لە جەنەڕاتۆرێكی كارەبایی بە سیى پلەوە، لە 15 ڤۆڵت هەتا 450 ڤۆڵت بڕى دەكرد. ئێكسپێریمێنتەكەش بە چەشنێك رێكخرابوو كە ڕابەری تاقیكردنەوەكە، واتا میلگرام خوَى، بە سەریانەوە فەرمانی پێ دەدان بوَ ئەوەى لە حاڵەتى هەر وەڵامێكى هەڵەدا ڕێژەی ڤۆڵتەكان بەرز بكەنەوە، لەو دیویشەوە هاواری ئەو كەسانە دەهات كە گوایە ئەشكەنجە دەدرێن. سەرەنجام میلگرام بە چى گەیشت؟ لە سەدا شەستوسێى ماموَستاكان هەتا بەرزترین پلەى ڤوَلتلێدان روَیشتن، بەڵام گەر ئێكسپێریمێنتەكە ئاوها رێكبخرایە، كە ماموَستا گوێى لە هاوارى شاگردەكە نەبووایە، ئەوا رێژەكەى سەردەكەوت بوَ لە سەدا شەستوپێنج، گەر ماموَستا شاگردەكەى لە پەنجەرەیەكەوە ببینیایە، ئەوا رێژەكەى دادەبەزى بوَ لە سەدا چل، گەر ماموَستا بەپاڵ شاگردەكەوە دابنیشتایە، ئەوا لە سەدا سیى ماموَستاكان هوَشرایەڵى فەرمانەكانى رابەرى ئێكسپێریمێنتەكە دەبوون. میلگرام لە دەفتەرى توَمارەكانى خۆیدا هەندێك تێبینی نووسی: گەر كەسێك، كە تەنها ڕابەرێكی ئێكسپێریمێنتە، بتوانێ مرۆڤ بگەیەنەتە ڕادەیەكی ئەوتۆ كە ئەشكەنجەی مرۆڤی دیكە بدات، واتا دەسەڵاتى بەسەردا بنوێنىَ، ئەوا دەبێت دەوڵەت چی پێبكرێت، كە هێز و دەسەڵاتێكی زۆر زۆر بەرزتری لە ئەو هەیە؟ ئەمە بە بڕوای من پرسیارێكی زۆر تۆقێنەرە و شیاوى سەرنجە، بەڵام من باوەڕ ناكەم بتوانین لە مرۆڤدا یەك تاكە توانستی سروشتى دیاری بكەین، بۆ نمونە ئەوە كە بەناوى تۆماس هۆبسەوە بڵاوبوَتەوە، واتا رستە بەناوبانگەكەى "مرۆڤ گورگی مرۆڤە". هوَبس بە راستى ئەم رستەیەى دەربڕیوە، بەڵام راستەوخوَ بەدوویدا ئەم رستەیەى دێنێتە پاڵ: "مرۆڤ هاوكات دەتوانێ خوایانە بێ". ڕاستە گەر ئێمە فەلسەفەی هۆبس بخوێنینەوە، ئەوا زوَرتر لە ئەنتروَپوَلوَژیەكەیدا گورگى مروَڤ دەبینین، ئەمەش بە گشتى  موَركى مرۆڤی سەردەمەكەی ئەو بوو وەك سەردەمى جەنگ. لە هەموو سەردەمانێكى جەنگدا رەمەكى گورگئاساى مروَڤ پەرە دەسێنىَ، ئەمڕوَش مروَڤ لە كوردستان پتر گورگە وەك لەوەى زیندەوەرێكى كوَمەڵایەتى ئاشتیخواز بىَ، ئەم گورگبوونەش تەنها واتاى شەڕخوازێكى تێكشكێنەرانە ناگەیەنىَ، بەڵكو هاوكات واتاى ئامادەیى بوَ شەڕ و دەمەقاڵە دەگەیەنىَ، یان واتاى تێركردنى حەشەریانەى ورگ، هاژووتنى حەشەریانەى ئوَتوَمبێل، سەرفكردنى ئاو و كارەباى بێویژدانانە، چونكە مروَڤ هوَبس واتەنى ئەوەى دەوىَ، كە بوَ خوَهێشتنەوەى پێویستى پێیەتى و ئەمەش هەتا رادەى بڕكردنى توانست و ویستى دەكات، بەبىَ ئەوەى دەڤەرەكەی خوَى وەك شوێنەوارێكى كوَمەڵایەتى بوَ هەمووان ببینىَ. ئێمە دەتوانین ئەم پرسیارە خاو بكەینەوە و ببێژین، كە مرۆڤ بەپێی ئەو بارودۆخانەی تێیاندا دەژی توانای چ بۆ كاری باش و چ بوَ كارى خراپ هەیە، واتا مرۆڤ دەتوانێ هەم گورگ بێ و هەم مەڕ. گەر ئەو بەڕاستی شوێنەوارێكی مرۆڤپەروەرانەی هەبێ، ئەوا زۆرتر دەشێ شێوازێكی ئاشتیخوازانە بگرێتە بەر، بەڵام گەر بەڕاستی ناوەندێكی دڕندەی هەبێ، ئەوا لەبەر ئەوەی ئەو توانستەكەی هەیە، ئەوا ڕێگەیەكی گورگی دەگرێتە بەر.
 غەفورهیرانی: ئێستا دەنگێكی ڕۆشنبیری لە كوردستاندا پەیدا بووە، بە پێچەوانەی ئەو ڕۆشنبیریەی كە هەیە و زیاتر دەیویست مۆدێرنیزم وەك چەمكێكی فكری و ژیاری بهێنێتە ناو كایەكانی سیاسەت و ژیانی كۆمەڵایەتیەوە، هات گوتی: ڕۆشنگەری تاریكترین چركەساتی بەشەریەتە، وە فەیلەسوف و ڕۆشنبیرانی ئەو ڕێبازەی بە باوكی بەڵاكان وەسف كرد. گەڕانەوە بۆ ترادیسیۆن گوتاری سەرەكی ئەم نوخبەیەی پێكهێناوە. ئەمە لە دیدی تۆوە هێمایە بۆ چ ڕۆژگارێك و ئەم گوتارە تازەیە بە ڕۆشنبیری كوردی دەتوانێ تەعبیر لە چ بار و دۆخێك بكات؟
 
 كاوە جەلال/ من هۆی ئەم كێشانە لەوەدا دەبینم كە لە كوردستان هەڵپەیەكی لە ڕادەبەدەر بۆ ئەو بەهایانە هەیە كە بەتایبەتی لە كولتووری ئەورپی و ڕۆژئاوادا هاتوونەتە ئاراوە. ئەم هەڵپانە نوێ نین، بەڵام دەبێت هاوكات ئەوەش بڵێین، خەریكبوونی جدیش لەتەك هزری ئەوروپیدا شتێكی نوێ نییە، ئێمە كەم یان زۆر لە مێژووی كولتووری كوردیدا لانی كەم لە عێراقدا خوێندنەوەی جدیمان هەیە و ئەوەش ئەركی ڕەخنەیە كە ئەو بابەتانە بەجدی وەربگرێ و سەرلەنوێ بە شێوەیەكى رەخنەیى بیانخوێنێتەوە. بە بڕوای من ئێمە دەبێت خۆمان لە ناكۆكی ڕواڵەتی بپارێزین. كێشەیەك ئەوەیە، كە هەوڵی لوتكەگری كێشەیەكی زۆر تایبەتمەندی كوردییە و لەنێو جیهانە گچكەكەی كوردانەوە سەرهەڵدەدات، چونكە چواردەوریان بە كولتووری زەنگینتر گیراوە و بەزۆری پرسیارە هزریەكانی ئەورپا لەو كولتوورانەوە بۆ نێویان هورژم دەهێنن، ئینجا لەنێو جیهانە داخراوەكەی كوردستانیشدا كەسانی كردارنوێن هەن و دەبىَ هەڵوێست بنوێنن، لێرەشدا هەڵپەى پسیكوَلوَژییانەى لوتكەگرتن دێتە ئاراوە، بە سەرەنجامێكى ستەمەوە، ئەویش ئەوەیە كە مروَڤ زوَر جار كوَڵ دەدات و قێزى لە سەرجەم بێدادى و دروَزنییەكانى نێو سەردەم دەبێتەوە. من دەمەوىَ ئەمە وەك یەكێك لە فاكتەرەكانى بەهێزبوونى فوندامێنتالیزم ببینم.
 پرسیاری ئێلیتێكی ئەوتوَى ڕۆشنبیری، كە دەسكەوتەكانی مۆدێرنە وەك گەندەڵ و گەڕانەوە بۆ ترادسیۆن وەك خوازراو دەبینێت، ئەمەش شتێكی نوێ نییە. لێرەدا ترس سەروەرە، ترس لە شێواوى، هەروەها لەكاركەوتنى قیەمە كوَنەكان، ئینجا ئەوە كوڕانى (هەروەها كیژانى) ئەو قیەمە كوَنانەن كە سەراپا دەكەونە بەردەم كێشەكان و لێرەشەوە هەڵوێستى جیاواز وەردەگرن: یەكێك دەنگزلێكى رواڵەتخوازە و فێڵزانانە جێگەى خوَى دەكاتەوە، چونكە نەهێشتنى هیچبوونەكەى خوَى لە لا گرنگە و وەك مەنكووبێك پێداویستیى دەركەوتنى هەیە، بەڵام یەكێكى دى پرسیارى جیدى دەكات، بوَ نموونە تەنها رەخنە دەگرىَ، یان ئاڕاستەیەك رووەو ئاییندە وەردەگرىَ، هەروەها یەكێكى دى بە پێچەوانەوە بەرەو پاش دەزڤرىَ. ئێمە دەتوانین ئەم كێشەیە بوَ نموونە لە چیرۆكی كوردیدا بیخوێنینەوە، دەتوانین بوَ نموونە شەڕی سەردەم و حسییەتی مرۆڤی سەردەم، نەمانی هاوڕێیەتی، هەستی بەخیلی، ترس لە یەكتری، لە لای كەسێكی وەك كاوس قەفتان، كە چیرۆكنووسێكی باش نییە، بخوێنینەوە. ئەم نووسەرە لە چیروَكى "تامپوَن"دا (بێگومان نەك تەنها لەم چیروَكەدا) لە نەكبەتییەكانى سەردەمەوە هەوڵێكی پاشڤەڕانە دەدات. لەم چیروَكەدا دوو مامۆستاى نووسەر هەن، كە برادەری یەكترین و بوون بە دوژمنی یەكترى. یەكێكیان كتێبێكى بڵاوكردوَتەوە و بە دیارى بوَ "هاوڕىَ دوژمنەكەى" هێناوە، ئەویش بەبىَ ئەوەى سەیرى بكات، فڕێى دەداتە نێو چەكمەجەى مێزەكەیەوە. ژیانى ناخیى ئەم دوو فیگورە كینێكى پەتییە، بارگاویبوونێكى رەهاى زێنزییە (حسسیە)، هوَشیان نەماوە و هەر یەكە بیر لە مەزنێتیى خوَى دەكاتەوە. دوای ئەوەی دەكەونە شەڕە كەللە و هەردووكیان بەم شەڕە كەللەیە كاس دەبن، ئیتر هەر یەكەیان دەگەڕێتەوە ژوورەكەى خوَى و بڕیار دەدات كە هێزى داهێنانى تێدا نەماوە. بەڵام ئەوەى لەم چیروَكەدا زوَر جێى سەرنجە ئەوەیە، كە شایەتى شەڕەكە دوو منداڵ نین كە بە تەوسەوە لچ لە ماموَستاكانیان هەڵبقورتێنن، بەڵكو ئەوە حاجیى فەڕا

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.