ئهو سێ توخمهی بهبێ یهكتر ههڵناكهن
1
درهختێك بۆ شیعر خۆی كردۆته قوربانی، بڕیار وایه بهو قوربانییه ههم بدرهوشێتهوه ههم خامۆش بیت، ههمیشه له درهوشانهوهدا ههڵچوون و دهركهوتن و فرین و رۆژ ههلاتن و پێكهنیینی بهرز و زهردهخهنهی بهردهوامی كاژ و هاژهی تاڤگهو هاواری كۆلان و نوێبوونهوهی وهرز و خۆشوشتنی دارهبهن سیما دیارهكانی درهوشانهوهن. لهههمان كاتدا شیعر لهگهڵ ههر تیشكێكی درهوشانهوهدا خۆی ههڵدهواسێت، له درهوشانهوهدا ئافرهت نیگاكانی تێكهڵ بهباران دهكات بۆ ئهوهی دنیا بگۆرێت وهلی ئهوه ههوڵێكی شكستخواردووی ههموو ئافرهتێكی ناو تێكستهشیعرییهكانه. بهڵام لهم درهوشانهوهیهدا گومان لهو شكسته دهكرێت، ههوڵێكی چڕو فراوان و نهێنی لهئارادایه كه ئافرهت خۆی بخاته ناو پێناسهیهكی جاویدانی ئهویش به خۆ ههڵواسین به نووری خودا، پهیوهندی دروستكردن لهگهڵ ئاگر و پهیمان بهستن لهگهڵ كتێبدا.لهم ههوڵهدا (كهریم دهشتی) توخمهكان كۆدهكاتهوه جارێكی دیكه ههوڵهكانی خۆی وهگهڕدهخات وهلی تائێستا تروسكای سهركهوتن یان شكستخواردن لهئارادا نییه.
بهههمان شێوهی درهوشانهوه ئهمجاره كردهی قوربانی درهخت تهواو دهبێت و ئیتر كاتی خامۆشییه، بێگومان له خامۆشیدا چۆلهكهكان زیاتر گومان دهكهن و ئاوهكان زیاتر بهخووڕ دهردهكهون. سامناكییهك لهباخهڵی وهرزهكاندا دێته دهرهوه بهزمانی ههموومان ئاشنا دهبێت. سهر زهوی دهكهوێته بهردهم گومانی قیامهت كاتێك درهختی خامۆشی دهكهوێته گریانێكی بهلێزمه بۆ خۆڵهمێشی ئاگر. ههموومان ئاشناین به چیرۆكی كۆتای ئاگر. ژیلهمۆی خامۆشی تهواو سامناكه وهك ئهو دووا نمه بارانی دنیا. له خامۆشیدا مهرگ دهئاخڤیت، فریشتهكان جوڵه دهكهن.
له خامۆشیدا ئاشنا دهبین بهگهورهترین كردهی سهر زهوی، كردهیهك كه عروجی ئاسمانهكان و سوتانی پهروانهو نازو كهیلی مانگی تێدا دهكهونه سهما. شهو پهیامبهری كتێبی خامۆشییه و تائێستاش لهگهڵ مهحویدا پێكی خامۆشی دهنۆشێت.
2
ئهوین لهسهرهتای یهكترناسینی ئادهم و حهواوه دروست نهبووه،بهڵكو ڕیشهی ئهوین زۆر لهوه كۆنتره. بهبڕوای من ئهوین دهگهرێتهوه پێش زهمهنی خهلقبوونی دنیا. نهدهكرا دنیا بهبێ ئهوین بهردهوام بێت. ئهوین سهرهتاو كۆتای بۆ دنیا دانانێ بهڵكو ئهوین ههوڵی سڕینهوهی ههموو سهرهتاو كۆتاییهكان دهدات. ئهوین لهجنسی دنیا نییه، ئهوین لهشوینیكهوه هاتووه كه كهسمان نهمانبینووه. ئاخاوتن لهمهڕ ئهوین، واتا گهوزین لهناو بهفر و كۆكردنهوهی تنۆكه بارانه گهورهكان و دۆزینهوهی درهوشاوهترین ئهستێرهو ناسینهوهی فێنكترین سیتاڤی وهرزهكان. كهم كهس ههیه وهك ئهو له ئهوین ڕابمێنێ، لێ تهواو نیگهرانه لهئهوین چوون گومانی ههیه له ئهوینی ساخته. ئێمهی مرۆڤ چهنده داماوین بهدهست ئهوینی ساختهوه. ئهوینی ئۆرجیناڵ ئهو ساته دهبێته كهڤاڵ كه ههموومان خۆمان ههڵخست به تیشكهكانی پهلكه زێرینه.
3
ئاگر گهورهترین دژه چهمكی جوانییهكان، لهكاتێكدا بهتهنیا ههموو جوانییهكان ههڵدهسهنگێنیت. ئهو ڕۆژهی كه نوور دروست كرا چوارشهممه بوو، دنیا تهواو تاریك و خامۆش بوو. نهدهكرا نوور بهبێ گڕ دروست بكرێت، كه ڕۆژ بووه نوێنهری نوور گومان له ئاگرهكهی دهكرا كه ههرچی بوونی زیندوو ونازیندوو ههیه بیسوتێنێ ، بۆیه رۆژ دوورخرایهوه بۆ ئهوشوێنهی كه توانای سوتانی مهخلوقاتی زهمینی نهبێت، ئهوه چیرۆكی من نییه،ئهوه له كتێبی ئاسمان و زهویدا وتراوه. تهرازوی ههبووهكانی سهر زهوی كهوته سكاڵا كه ئاگر زۆر دووره لهزهوی، بۆیه بهشێك ئاگر نێردرا بۆ ئهوهی لهتۆڵهی ناشیرین كردنی جوانییهكاندا بهكاربهێنرێت ئهگهر ئهو چهمك و تێگهیشتنه پێشتر له نهخشهی بهرێوهبردنی گهردووندا چهسپابوو لهلایهن خالقهوه. كێشهكه لێرهوه دهستی پێكرد كه ههندێ جار ئاگر بۆخۆی تژییه لهجوانی جا چۆن دهتوانێت جوانییهكان ڕابماڵێت، بۆ ئهو مهبهستهش قهقنهس كرا بهنوێنهری جوانییهكانی ئاگر و سهمهندهر كرا به ئهفسانهی ئاگر. بهڵام جوانییهك ههرگیز جوانییهكانی دیكه بهخۆیانهوه نایبینن بریتیه لهو خامۆشییهی ئاگر دهیخوڵقێنی لهدوای دامركانهوه. كهریم دهشتی هاتووه یادگارییهكان كۆدهكاتهوه به ئاگر خامۆشیان دهكات، ئهو دهست بۆ چهمكه پیرۆزهكان دهبات و دهیانخاته رستهی ئاگرینهوه. ئاگر لای شاعیر سوتینهر نییه بهڵكوو هیوا بهخشه،چونكه لهناو ئهو ههموو ژاوهژاوهی هابیل و قابیلدا خامۆشیمان بۆدههێنیت و گهرممان دهكاتهوه لهگهڵ دنیا.
4
كتێب، دنیا لهشێوهی كتیبیكدایه، ههموو ههبووهكان لهشێوهی كتێبدان. دار و بهرد و ڕۆحلبهر لهشێوهی كتێبن. كتیب چهمكێكی رووت نییه بهڵكوو زۆر گهورهو فراوان و فره جهمسهره. دهكرێت جوانترین كتیب دڵی مرۆڤ بێت. خوێندنهوهی ئهو كتێبه پێویستی به ئهزموون و شارهزاییهكی زۆر ههیه. شاعیران لێهاتووترین كهسی كۆمهڵگان بۆ خوێندنهوهی كتێبی دڵ. ههركاتێ شاعیران ئهو كتێبه دهخوێنهوه چۆلهكهی ئیلهامیان دهفڕێت و لهئاسمانهكان بهدووای شته ونبووهكانی زهویدا دهگهڕێت. قسهكه لێرهوه دهست پێدهكات. شاعیر بهریهككهوتنی خۆی لهگهڵ كتیب دهگێڕێتهوه. باسكردنی گهورهی كتێب ئاسانه بهڵام شیكردنهوهی ههیمهنه و كاریگهری كتێب گرانه. شاعیر لهڕێگهی كتێبهوه خۆی دهنووسێتهوه. لهو نووسینهوهیهدا چهندان شتی سهمهره دهبینین، یهكێك لهوانه كێشهی نێوان ئهشقی دوولبهر و كتێبه. شاعیر بڕوای وایه پێویسته لهڕێ كتێبهوه ئاشنابین به توخمهكانی عیشق.وهك ئهو خۆی دهڵێت تهنانهت خواشی بههۆی كتێبهوه ناسیووه. واڵتهر بنیامین دهڵێت: لهدوو شت ههرگیز جیامهبهرهوه تهنانهت لهسهر سهرینیش:ئافرهت و كتێب. بهڵام لای شاعیر ئهوینی كتێب لهپلهیهكی ههره باڵادایه. ئهو ههموو شتهكان بههۆی كتێبهوه دهناسێتهوه. دوواجار خۆی دهكات بهكتێب بۆ ئهوهی ههركهسێك بیخوێنیتهوه بهتایبهت دوولبهر.
5
ئهوین ،ئاگر، كتێب، ئهو سێ توخمهی بهبێ یهكتر ههڵناكهن. دهكرێت ئهوین و كتێب ئاگر بخوڵقێنن، دهكرێ ئاگر و كتێب ئهوین بخوڵقێنن، دهشێت ئهوین و ئاگر ببنه كتێبیك بۆ سهرانسهری دوولبهران. گرفتهكه لێرهوهیه كه شاعیر سێ چهمكی ههڵبژاردووه و ههر یهكێك لهو چهمكانه بهستراوهتهوه. ئهوین جۆرێگه لهسوتان، ئهوین جۆریكه له كتێب كه جگه له ئاشق كهس نازانێت بیخوێنیتهوه. ئاگر جۆرێكه له ئهوین كه بههۆیهوه چێژ له بینین و چاكه و جوانی وهردهگرین. ئاگر كتێبێكه ههموو خراپهكاران و جوانكوژهكان دهتوانن بیخوێنهوه. كتێب جۆرێكه له ئهوین، ئهوینی كتێب گهورهتره لهههر ئهوێنێكی دیكهی سهر زهوی چونكی رامان له چهمكی كتێب واتا رامان له ههبوون. كتێب جۆرێگه له ئاگر، كه سهدان دۆزهخ لهخۆدهگرێت، بههۆی كتێبهوه بوو به ئاگر ئاشنابووین.
6
ئهوهی لێره ماوهتهوه قسهكردنی منی خوێنهره سهبارهت به زمان و ڕێنووسی شاعیر. كهریم دهشتی ئهمساڵ دوو كتێبی شیعری بڵاوكردهوه لهژێر ناوی (درهختی خامۆشی و درهختی درهوشانهوه)، ئهم دوو كتێبهی شاعیر لهلایهن سهنتهری لێكۆڵینهوهی فیكری و ئهدهبی نما چاپكراوون. لێرهوه داخ و نیگهرانیم دهست پێدهكات. شاعیرێك بهم ههموو مانا جوانهوه بهرههمهكهی خستۆته بهردهم سهدان ڕهخنه كه ههموویان شایهنی چارهسهركردن بوون، بهڵام تائێستاش من گومان دهكهم شاعیر بهههڵه ئهم ڤێرژنهی ناردووه بۆچاپ، من ههست دهكهم ئهوه درافتی نووسینی شاعیره. ههڵهكانی شاعیر دابهشدهبن بۆ سهر چهند لایهنێك كه بهبڕوای نه دهبوو شاعیر هێنده بێ خهبهر بێت له ئاستی ههڵهی ڕێنووس و تایپ و چاپ. من بڕوای تهواوم بهوه ههیه هیچ مانایهك بهبێ ههبوونی زمانێكی جوان ئامانجی خۆی بپێكێت، بێگومان زمانی جوان تهنها له یهك باردا خۆی نانوێنێـت بهڵكوو زمانی جوان ڕێنووسیش دهگرێتهوه. وێڕای ههڵهكانی شاعیر له بواری ڕێنووس چهندان ههڵهی تایپیش ههیه، ئهوهی لهههمووش خراپتر ئهو ههموو ههڵهیه كه له چاپهكهدا ههیه، ئیتر من نازانم ئهوه كێ بهرپرسه، بهڵام دووبارهی دهكهمهوه كه نابی شاعیر هێنده خهمسارد بێت لهئاست پێداچوونهوه به ئیشهكهدا و چاودێریكردنی ئیشهكه. سهرهتا با لهبهرگی كتێبهكه بڕوانین كه ئایا بۆچی له بنی ههر دوو كتێبهكه نووسراوه (درهختی درهوشانهوه)، ئهی ناونیشانهكان جیاواز نین؟!
ههڵهو كهمووكورتی ناوهڕۆكی كتێبهكه دابهشدهبێته سهر سێ بهش،ههڵهی ڕێنووس و تایپ و چاپ.له ههڵهی رێنووسدا شاعیر له وشهكاندا خۆی یهكلانهكردۆتهوه كه ههندێ وشه به یهك(و) یان دوو(وو) بنووسێت ئهوهش بهڕوونی لهچهندین شوێن دیاره.دوو (وو)ی سهرهتا كه بهبڕوای زۆرینهی شارهزایانی زمان نابێت،وشهی(ووچان) لاپهره4و28درهختی درهوشانهوه.وشهی (ڕووناكی) شاعیر له لاپهره12و 25به یهك(و) نووسیویهتی،(ڕوناكی) لهكاتێكدا لهزۆرینهی جارهكانی دیكه به دوو (وو) نووسیویهتی.له لاپهره 40دا نووسیویهتی(ههرچییهكبۆ)،(بۆ) ئامرازی پهیوهندییه چۆن دهلكێنرێت به وشهی ههرچییهك!لهلاپهره 53نووسیویهتی(دلنبایه) وشهكه (دڵنیابه).لهپهره 75وشهی (سگی) نووسیوه(سكی) ڕاسته.وشهی تابووت لهلاپهره 41بهیهك (و) و له لاپهره 103به دوو(وو) نووسراوه!لهلاپهره 105دێڕی 12نووسراوه(ناناستهوه)بهڵام (ناناسێتهوه) دروسته.ههروهها ههڵهی گهورهی چاپیش ئهوهیه كه بهبێ مهبهست له لاپهره 80هاتووهته 97،پاشان له 97وه هاتووهته 112، پاشان گهڕاوهتهوه 97، من تێناگهم بۆ؟ئهمهی سهرهوه تهنها بهشێك بوو لهو كهمووكورتیانهی كهمن لهكتێبی (درهختی درهوشانهوه)دا باسمكردن، بێگوومان زیاترن بهڵام ئهوه بهسه بۆ سهلماندنی قسهكانم.
ئارام شێخ وهسانی
