بونیادی واتایی له پهندی كوردیدا
پهندو داستانوگێرانهوه میللییهكان, سهرمایهكی رۆشنبیریو فهرههنگی ههرگهلونهتهوهیهكه,له رابردوودا .هاوكات ئاماژهیهكی مێژوویی گرنگیشه, بۆ باگراوهندی رۆشنبیری وفهرههنگی ئهو نهتهوه له مێژوودا.چونكه ههموو ئهو رهگهزانه, دهچنه خانهی ئهدهبی نهنووسراو. بهومانایهی له رێی كرداری گێرانهوهوزمانهوه, له كۆمهلگهدا ماونهتهوه.لهو سۆنگهیهشهوه ناتوانرێت به دیاریكراوی مێژووی سهرههڵدانودهركهوتنی ههریهك لهو رهگهزانه دیاریبكرێت. بۆ نموونه وهك ئهوهی كهی پهندی كوردی سهریههڵداوه؟یاخود ئهفسانهو داستانوحیكایهتوچیرۆكی میللی كهی هاتونهته ئاراوه؟ ئهوهی له بارهی ههریهك لهو رهگهزانه تارادیهك به رچاوه ئهوهیه, كه دهماودهم ماونهتهوهوله رێی كرداری گێرانهوه, توانراوه پارێزگاری له بوونومانهوهیان بكرێت. بێگومان ئهم دیارده میللییانه, تارادهیهك دیاردهیهكی گشتگیرنوله فهرههنگی زۆربهی نهتهوهكانی دنیادابوونیان ههیه. بهو مانایهی ههریهك له گهڵان, ئهفسانهو داستانوچیرۆكی میللیو فۆلكلۆری تایبهت به خۆیان ههیه.كه دهماودهم, وهك سهرمایهكی فهرههنگیو مێژوویی ماونهتهوه, تا به واقیعی ئهمرۆمان دهگات.تهنانهت به شێك له گهلان, له زۆر كاتدا بنهمای فهرههنگیو رۆشنبیری تایبهت به خۆیان ههیه,بهرادهیهك كه تایبهتمهندییهكه تهنها بهو نهتهوهیهو, له فهرههنگی نهتهوهكانی تردا نییه. بۆ نموونه وهك(حهیران) كه هونهرێكی تایبهته به نهتهوهی كورد,له رووی فۆلكلۆرییهوه. ئهمهش نیشانهیهكه بۆ ئهوهی, كه فهرههنگوكلتووری هیچ نهتهوهیهك,له نهتهوهكانی تر ناچێت.ئهو رهگهزه هونهریانه,ئاماژهیهكن بۆ پاشخانی مێژووییو كلتووری نهتهوه له رابردوودا.بهومانایهی ئاستی هوشیاریو رادهی پێشكهوتوویی هزریوبگره زمانهوانی نهتهوهش دهردهخهن. چونكه له ههڵومهرجێكدا, ئهو رهگهزه هونهرییو فۆلكلۆریانه دهركهوتوون, كه كۆمهلگا له ئاستێكی پێشكهوتووی رۆشنبیری دانهبوونه. بهڵام وێرای ئهمهش دهبینین ههموو ئهو دیارده هونهریو فۆلكلۆریانه,له ئاستی واتاو مانادا, ههلگری گوتارێكی بابهتینهو تهنانهت تاكو ئێستاش, ئهو دهلالهته زمانهوانیوواتایانهی خۆیان ماوه.بهدهربرینێكی تر ئهو رهگهزه هونهریو ئهدهبیانه, ماناكانیان ههر تهنها پهیوهست نییه به زهمینهو سهردهمێكی دیاریكراو,به پێچهوانهوه به ڵكو دهكرێت, له ههموو كاتو سهردهمێكدا ئاماژهو ماناكانی خۆیان بگهیهنن.بۆ نموونه وهك پهندی كوردی.له كاتێكدا مێژووی سهرههڵدانی پهندی كوردی له كۆمهڵی كوردهواریدا,مێژووێكی كۆنه, كهچی دهبینین تائێستاش ئهو پهندانه, ماناو دهلالهتهكانی خۆیان دهگهیهنن.لهوروانگهیهوه به بۆچوونی من, پهنده كوردییهكان, گرنگترین ئهو سهرمایه فهرههنگیوزمانهوانیوكلتووریهن,كه رۆڵێكی گرنگیان بینیوه, له بهرهو پێشهوبردنی لایهنی فهرههنگی كۆمهلگا. كاتێ سهرنج له ناوهرۆكی ئهو پهندانه ئهدهینو ئهو دهلالهته واتاییهیان شرۆڤه دهكهین, كه لهدووتوێی ئهو پهندانهدانه, ئهو سا دهزانین كورد وهك نهتهوهیهك, له مێژووی رابردوودا, خاوهنی چ كلتوورو رۆشنبیرییهك بوه. چونكه ئهو پهندانه ههریهكهیان, به مهبه ستێكو به ناوهرۆكێكوئاماهیهژهیهكی دیاریكراو, به كار هاتوون. بهرادهیهك كه له ئێستاشدا ههمان ئهو ناوهرۆكو مانایانهی خۆیان دهگهیهنن, كه دهشێ سهدان ساڵ بهر له ئێستا نهوهكانی پێشووتری بهر لهمه,مهبه ستیان بووبێت لهو پهندانهدا. بێگومان پهندی كوردیش, دهكرێ وهك دهربرینێكی ئیدیۆمی زمانهوانی, كه مهبهست تیایدا گهیاندنی واتای شتێكه بناسێنین. واته مهبهست لهو پهندانه, گهیاندنی ئاماژهیهكی دیكهی بابهتیوواتاییه, بۆ ههر باسو رووداو دیاردهیهك, كه مرۆڤ مهبه ستی بێت.یاخود بیهوێت گوزارشتی لێبكات. لهو روانگهیهشهوه, كاتێ ناوهرۆكی به شێك لهو پهندانه,راڤه دهكهین دهبینین, له وێنا كردنوگوزارشتكردن, تارادهیهك لۆژیكێكی ئه قڵانی لهو پهندانهداههیه. بهو مانایهی ههموو ئهو مهبهستانهی له نێو پهندهكهداهاتوون, به واقیعی له كۆمهلگادا بوونیان ههیه. ههر ئهمهشه فاكتهری سهرهكی مانهوهی ئهو پهندانه له مێژووی فهرههنگی كۆمهلگای كوردیدا. چونكه تاكو ئهو دیاردانه ,له نێو كۆمهڵ بوونیان ههبێت, بێگومان ناوهرۆكی پهندهكانیش له مانا ناكهونو واتای خۆیان دهگهیهنن.به جیاوازی قۆناغهكانهوه.واته ناوهرۆكی پهنده كوردیهكان, ههر تهنها پهیوهست نییه به سهردهمێكی دیاریكراوهوه, وهك ئهوهی كه سانێك تێی گه یشتوون. به پیچهوانهوه, به رجه سته كردنیان ده شێت, بۆ ههموو كاتوسهردهمێك بگونجێت.بۆنموونه ئهگهر ناوهرۆكی ئهو پهنده وهربگرین كه دهڵێت:_( دۆستت ههزاربێ كهمه, دوژمنت یهك بێ خهمه)دهبینین, پهندێكی لهو شێوهیه ماناكانی ههرتهنیا, پهیوهست نییه به سهردهمێكی دیاریكراوهوه, به لكو دهگونجێت بۆ ههموو كاتێكوسهردهمێك باسی بكهین. بهو مانایهی دیاردهی كۆمهڵایهتی له شێوهی رقو دوژمنایهتیوخوێن رشتن,ههمیشه سهرچاوهی مهرگهساتونههامهتیو دوودڵیه بۆ مرۆڤ, بۆیه دهبێ لێی دوركهوینهوه, به پێچهوانهوهش چهند دۆستمان ههبێت كهمه.كهواته دهكرێ به پاساوی كۆنبوونهوه, ئێمه ناوهرۆكی ئهو پهنده وهك گوتارێكی كۆمهڵایهتی, پشت گوێ بخهینو كاری پێنهكهین؟ ئایا مرۆڤ له ژیانی كۆمهڵایه تی خۆیدا پێویستی به هاورێ نییه؟ لێرهوهش دهگهیهنه ئهو دهرهنجامهی كه به شێكی ههره زۆری پهنده كوردییهكان, وهك سهرمایهكی رۆشنبیریو فهرههنگیوفۆلكلۆری گهوره, به های واتاییو زمانهوانی خۆیان ههیهو رهگهزێك نییه,پهیوهست به كاتو ههڵومهرجێكی دیاریكراوهوه.بهلكو دهكرێ بۆ ههموو قۆناغهكانی ژیانی كۆمهڵایهتی ئێمه, بگونجێت. بهڵام ئهمه بهو مانایه نییه كه كۆی پهنده كوردییهكان واتادار بنومانای ههڵه نهگهیهنن. بێگومان نهخێر. رهنگه به شێك لهو پهندانه, به جۆرێك له جۆرهكان,ههڵگری گوتارو مهبه ستێكی ههڵه بن, كه رهنگه له خزمهت مرۆڤو كۆمهلگهش نهبن. بۆ نموونه وهك ئهو پهندهی كه دهڵێت:_( ژنی شهرمن شارێك دێًنێت, پیاوی شهرمن شانهیهك دێنێت!) ئهوهی له ناوهرۆكی ئهو پهندهدا ده بینرێت, ههوڵێكه بۆ راهێنانو دهسته مۆكردنی ژن, به دیاردهی شهرمهوه, كه دواجار وادهكات كه سایه تیهكی لاوازوشهرمنی لێدهربچێت. ناوهرۆكی ئهو پهنده, به جۆرێك له جۆرهكان, ژن فێری دیاردهیهكی خراپ دهكات, كه ئهویش شهرمه.بۆچی دهبێت ژن شهرمن بێت, بهڵام پیاونا؟ ئایا ههردووكیان وهك یهك, مرۆڤ نین؟كهواته مهرج نییه ههموو پهنده كوردییهكان, ههڵگری یهك واتای بابهتی بن. یاخود مانایهك بگهیهنن, كه له رووی رۆشنبیرییهوه گرنگ بێت. وهلێ دیسانهوهش ئهمه بهو مانایه نایهت, كه كۆی پهنده كوردییهكان, بخهینه ئهو چوارچێوهوه. به پێچهوانهوه, به شێكی زۆر له پهنده كوردییهكان, له كلتووری كوردیدا, ههلگری واتاو مانای بابهتین, كه تیایدا ره خنه له دیاردهیهك, یاخود واقیعێكی كۆمهڵایهتیو فهرههنگی كۆمهلگه دهگرێتوههوڵی ریفۆرمكردنوراستكردنهوهیان دهدات. له راستیدا ههر ئهمهشه زهمینهی مانهوهی ئهو پهندانه, له واقیعی كۆمهڵایهتی كۆمهلگای كوردیدا. چونكه به شێوهیهكی بهردهوام, له رووی زارهكیو دهربرینهوه, دهردهبردێنوله كۆمهلگادا به رجه سته دهكرێن. ئهگهرچی رهنگه ئێستا به بهراورد, له گهڵ سهردهمێكی مێژوویی كۆنتردا, ئهو پهندانه كهمتر جێگهی بایهخو دهربرین بن, لای تاكی كوردی. وهلێ لهگهڵ ئهمهشدا,به شێكی زۆر لهو پهندانه, رهههندی مانایی خۆیان ماوهو بۆ ههموو كاتو سهردهمێك دهگونجێن.
یهكێك له تایبهتمهندیهكانی پهندی كوردی لهوهدایه,كه رووێكی پهروهردهییو كۆمهڵایهتیان ههیه. بهو مانایهی ههریهك لهو پهندانه, بۆ مهبهستێكو ئامانجێك دارێژراون, كه تیایدا رهخنه له دیارده ناوازهكانی كۆمهلگه دهگرن, یاخود ههوڵی ریفۆرمكردنوراستكردنهوهیان دهدات. لهو روانگهیهوه, كاتێ دیاردهیهكی نهگونجاوی كۆمهڵایهتی یاخود پهروهردهیی,له نێو كۆمهلگادا دهبینرێت, ئهوا له بهرامبهریدا ههوڵی گوزارشتكردنو رهخنه گرتنی دراوه, به دهربرینێكی زمانهوانی میللی, كه پێیان دهوترێت پهندی كوردی. واته دهكرێ بڵێین, به شێك لهناوهرۆكی ئهو پهندا, پهیوهستن به رهههندێكی رهخنهیی , له چوارچێوهی فۆرمێكی زمانهوانی سادهدا, كه ئامانج تیایدا, راستكردنهوهی كێماسییهكانی مرۆڤو كۆ مهلگهیه, به ئاقارێكی راستردا. چونكه ناوهرۆكی ئهو پهندانه, دواجار دهبنه رهخنهیهك كه به هۆیهوه, مرۆڤ كهموكورتیو كێماسییهكانی خۆی یاخود بهرامبهرهكهی ببینێتو لهو روانگهیهشهوه, ههوڵی راستكردنهوهیان بدات. بۆنموونه په ندێكی كوردههیه دهڵێت:_( كه چهڵ حه كیم بوایه تیماری سهری خۆی دهكرد). ناوهرۆكی ئهو پهنده جۆرێكه له رهخنه گرتنێكی كۆمهڵایه تیانهو پهروهردهیانه له مرۆڤومهبهست لێوهی ئهوهیه, كه كهسێك ناتوانێت رێنوێنی بۆ كه سێكی دیكه بكات, ئهگهر خۆی پێویستی بهو رێنوێنیه ههبێت. یاخود مرۆڤێك چۆن دهتوانێت.برینی مرۆڤهكانی تر سارێژ بكات, ئهگهر نهتوانێ برینی خۆی سارێژ بكات. به مانایهكی تر مرۆڤ ناتوانێ داوا له بهرامبهرهكی بكات, خهسڵهتێكی پهروهردهییانهو كۆ مهڵایهتیانهی ههبێت, ئهگهر بۆ خۆی له ژیانی خۆیدا پهیرهوهی نهكات. ههروهك (غاندی) دهڵێت:-(ناتوانین داوای بهرجهستهكردنی شتێك له بهرامبهرهكهمان بكهین, ئهگهر له پێشدا له خۆمان نهبێت!) كهواته ئهو پهنده كوردییه, به جۆرێك له جۆرهكان, رهخنه گرتنه له مرۆڤ,به ئامانجی راستكردنهوهی كێماسییهكانی ژیانی خۆی. ئهگهر مرۆڤێكیش نهتوانێت,ریفۆرمی كۆمهڵایه تیانهی ژیانی خۆی بكات, بێگومان ناتوانێت هی كۆمهلگاكهی بكات. ئهمهش دهچێته چوارچێوهیهكی رهخنهیی, كه ههر ئهمهشه ماهیهتو گوتاری سهرهكی به شێكی زۆر له پهنده كوردییهكان. به پێچهوانهی ئهوبۆچوونانهی لایان وایه, ئهو پهندانه هیچ مانایهك ناگهیهنن, له گوتاری فهرههنگیوكلتووری كۆمهلگادا.
له راستیدا, پهندی كوردی به جیاواز له گهڵ ژانرهكانی دیكهی ئهدهب, تهنیا یهك خوێنهوه ههڵدهگرێت. بهو مانایهی ماناكانی پهندی كوردی, پهیوهسته بهدهربرینهكهیانهوهو له دهرهوهی ئهو مهبهستهوه, هیچ خوێنهوهیهكی تر ههڵناگرێت. چونكه پهند, تێكستی شیعری نییه, ههر خوێنهرێك, له روانگهو دنیابینی خۆی, خوێنهوهی بۆ بكاتو راڤهی بكات. واته پهند وهك ژانرهكانی دیكهی ئهدهب, فره مهدلول نییه. به پێچهوانهوه ماناكانی ههر تهنها پهیوهندی به ناوهرۆكوگوزارشتكردن, له دیاردهیهكهوه ههیه.وهك ئهو پهندانهی له سهرهوه ئاماژهمان پێدان, كه ههر یهكهیان مانایهك دهبه خشنو هیچ پهندێك ناتوانێت, ببێته شوێنگرهوهی پهندێكی تر. یاخود خوێنهرێك بێت به جۆرێك بیخوێنێتهوهو, خوێنهرێكی تریش به جۆرێكی تر.لهو روانگهیهشهوه, ئهگهر له شیعردا فره مانایی ههبێتو ههر دهقێك له چهندین,كڵاوهرۆژنهی جیاوازهوه بخوێنرێتهوه, ئهوا له پهندی كوردیدا, ئهو فره روانینه بوونی نییه. به لكو تهنها ئهو مانایه بوونی دهبێت, كه له ناوهرۆكی پهندهكهدایهو, له دهرهوهی ئهو مانایه,هیچ ئاماژهیهكی تری نادرێته پاڵ. ئهمه له لایهك, له لایهكی ترهوه له پهندی كوردیدا, مانا گرنگه نهك ئیدیۆموزمان. ئهوهی له پهندی كوردیدا ئێمه مهبه ستمانه, ئهو واتایهیه كه دهیگهیه نێت, ئیدی ئهوه گرنگ نییه كه وشهكان, له رووی فۆرمودارشتنوبونیادی زمانهوانییهوه چ مانایهك دهگهیهنن. بۆ نموونه ئێمه كاتێ دهڵێین:_(دهرزی له چاوی خهلك دهبینێت,بهڵام سوژن له چاوی خۆی نابینێت) ئهوا لێرهدا, ههردوو دهستهواژهی(دهرزی)و(سوژن) ئهوهنده گرنگ نیین, كه ئاخۆ دووتوخمی كانزایی ئاسننوجیاوازن له یهكتری یاخود نا,بهلكو ئهوه گرنگه, كه سێك دنیایهك كێماسیو كهموكورتی له ژیانی خۆی بوونی ههیه, وهلێ نایانبینێت, كهچی بچوكترین ههڵهو كهموكورتی به رامبهرهكهی دهبینێت.دهرزیو سوژن لێرهدا ئیدیۆمن, بۆ گوزارشتكردن له حاڵه تێكی دیاریكراوی پهیوهست, به ژیانی مرۆڤهكانهوه,له روانگهیهكی رهخنهییهوه, به ئامانجی راستكردنهوهی كێماسییهكان.بۆیهشه ئێمه كاتێ ئهو پهنده رووبهرووی كهسێك دهكهینهوه, یاخود كه سێك ههمان پهندمان رووبهروو دهكاتهوه,دهبینین, شێوهی پهندهكه بۆ ئێمه, مهبهست نییه به قهد ئهوهی ناوهرۆكهكهی گرنگه.لێرهوهش ئێمه, گوێ نادهینه ئهوهی كه سوژنودهرزی جیاوازیان چییه, یاخود له چوارچێوهی بوونی راسته قینهی خۆیان,بۆچی به كاردێن.بهلكو ناوهرۆكو پهیامی كۆمهڵایه تیانهی پهندهكه گرنگه. بێگومان ههر ئهمهشه هۆكاری مانهوهی ئهو پهندانه له مێژوودا.چونكه تا ههڵهو كهموكورتی ژیانی مرۆڤهكان بوونی ههبێت, ئهوا رهخنهگرتنو دیاریكردنی ئهو كهمو كورتیانهش دهمێنێت. بۆیه به بۆ چوونی من ههڵهیه, ئهگهر به تهنیا پهندی كوردی له رووی فۆرمورسته سازییهوه ببینینو, ناوهرۆكهكهی پشت گوێ بخهین, كه ههموو ره ههندهكانی پهندی كوردی پهیوهسته به ناواخنهكهیهوه….
سهدیق سهعید رواندزی