ناساندنی كه‌شتی مه‌رگ … سۆران عه‌زیز
” ئافره‌تی عه‌ره‌بی ملكه‌چی كلتوری خۆراكی عه‌ره‌بییه، ئه‌و كلتوره‌ی كه له‌سه‌ر چه‌وری و زۆر خۆری كه‌باب وه‌ستاوه”
بۆشایی و بۆشایی بوون
ناساندنی كه‌شتی مه‌رگ
ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ته‌ك ده‌مكردنه‌وه دا شته‌كان ده‌دركێنێ، مرۆڤ نییه هه‌ناره
په‌ندێكی ژاپۆنی
مرۆڤی ژاپۆنی خوازیاری ساده‌ییه، بۆیه كاتێك قسه له‌سروشت ده‌كات به‌و زمانه نادوێت كه‌له‌ململانێی سروشته‌وه هه‌ڵقوڵاوه، به‌ڵكو به‌زمانی هونه‌رمه‌ندێكی عاشق هه‌تا مردن دێته گۆ، به‌زمانێك كه بونی خۆی له‌بۆشای هه‌ڵده‌گرێته‌وه، به‌م جۆره مرۆڤی ژاپۆنی ده‌ست له‌زبری و نه‌رمایی سروشت ده‌دات، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌پرسه‌كانی بونی خۆی رابمێنێ، به‌م جۆره چاوله‌سروشت ده‌بڕێ وه‌ك ئه‌وه‌ی شه‌یدایی تا ترۆپكی هه‌ست درێژ بكاته‌وه، ژاپۆنییه‌كان سروشت به‌په‌رستراوی خۆیان ده‌زانن بۆیه به‌رامبه‌ر زه‌مزه‌مه‌ی با، جوڵه‌ی قامیشه‌ڵان، تاڤگه زیوینییه‌كان، نهێنییه سه‌رسورهێنه‌ره‌كانی سه‌رسام وه‌ستاون، سروشت لای ژاپۆنییه‌كان تیشكۆی ژیانێكی هه‌تا هه‌تاییه.
وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ ژاپۆنییه‌كان له‌مه‌یلی بچوككردنه‌وه‌ی شته‌كاندان ده‌یانه‌وێ هه‌موو شتێ جوان و وردیله بنه‌خشێنن، هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌نیگار و میناتۆر و شیعری ژاپۆنیدا به‌جوانی ده‌رده‌كه‌وێ، ده‌شێ بڵێین له‌پشت ئه‌م جۆره له‌ته‌ماشاكردن ئیشراقی بروسكه ئاساو ئاوازی مه‌عنه‌وی وه‌ستاوه .ئه‌گه‌ر ئیشراقی بروسكه ئاسا راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌بێزه‌نییه‌وه هه‌بێ ئه‌وا ئاوازی ماعنه‌وی په‌یوه‌ندی به‌هه‌ستی خۆراگری مرۆڤی ژاپۆنییه‌وه هه‌یه، یه‌كه‌میان په‌یوه‌ندی به‌سروشت و كه‌م ئاخاوتنی ژاپۆنییه‌كان و بێده‌نگ بوون و كورتبڕی و كه‌شی به‌تاڵه‌وه هه‌یه دووه‌م به‌ساده‌یی په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه هاوخوێنیه‌كانه‌وه هه‌یه.
ئه‌مه پێشه‌كییه‌ك بوو نووسه‌ر و وه‌رگێر و شاعیر “عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵا” بۆ كتێبی كه‌شتی مه‌رگی نووسه‌ری ناوداری سوری “محه‌مه‌د عوزێمه” نووسیوه. محه‌مه عوزێمه ناسراوه به‌شاره‌زا بون له‌شیعری ژاپۆنی، ئه‌م كتێبه كه له(235) لاپه‌ره پێك هاتووه و هاوكات له‌هه‌شت چاوپێكه‌وتن كه‌شه‌شیان له‌گه‌ڵ شه‌ش شاعیری ژاپۆنی و دووشیان له‌گه‌ڵ وه‌رگێر “محه‌مه‌د عوزێمه‌یه” ناوبراو له‌دیمانه‌یه‌كیاندا و له‌وه‌ڵامی پرسیاری ئاخۆ ئافره‌تی سوری جوانتره یاخود ئافره‌تی ژاپۆنی ده‌ڵێت: ئه‌و پرسیاره زۆر جوانه سوری خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی خۆی هه‌یه، هه‌روه‌ها ژاپۆنیش خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی خۆی هه‌یه، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئافره‌تی سوری یان عه‌ره‌بی ده‌كه‌وێته دوتوێی كلتورێك كه‌سه‌ركوت كردن رابه‌رایه‌تی ده‌كات ئه‌و كلتوره به‌شێوه‌یه‌كی دوژمن كارانه یان به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان ره‌نگدانه‌وه‌ی خۆی به‌سه‌ر تاكه‌كاندا هه‌یه كاتێك ده‌بیته كوڕی كلتورێكی سه‌ركوت كراو ئه‌وه ئه‌وكلتوره په‌رچه‌كردارت لادروست ده‌كات، بۆیه ئافره‌تی عه‌ره‌بی له‌مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌وی دیكه‌دا دوژمنكار ده‌كه‌وێته‌وه، هه‌تا له‌گه‌ڵ خودی ئه‌ویدیكه‌ی ئافره‌تیش، به‌بروای هه‌مان شت به‌سه‌ر پیاوی سوری و عه‌ره‌بیشدا ده‌سه‌پێت، به‌ڵام لای ژاپۆنییه‌كان نه‌كلتوری دوژمن كارانه بونی هه‌یه نه‌كلتوری سه‌ركوت كردن، بۆیه تاكی ژاپۆنی پیاوبێت یان ژن كه‌متر دوژمن كارانه ده‌كه‌وێته‌وه، به‌گشتی رۆڵه كلتوری خۆرهه‌تی بودی و كۆنفۆشی و شنتۆی خۆشی له‌نه‌رموو نیانی وه‌رده‌گرن كه هه‌ندێ جار وه‌ك جۆرێ له‌خۆش دووی سه‌یر ده‌كه‌وێته‌وه راستیه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه كه‌كلتوری بودی كلتوری خۆرهه‌ڵاتی له‌سه‌ر جۆرێك له‌ناشه‌رانگێزی و نابۆتۆڵه سه‌ندنه‌وه وه‌ستاوه، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا كلتوری ئێمه بانگ بۆچه‌مكی تۆڵه سه‌ندنه‌وه و شه‌رانگێزی ده‌كات، له‌روی جوانییه‌وه ئافره‌تی عه‌ره‌بی ملكه‌چی كلتوری خۆراكی عه‌ره‌بییه، ئه‌و كلتوره‌ی كه له‌سه‌ر چه‌وری و زۆر خۆری كه‌باب وه‌ستاوه. هه‌روه‌ها له‌باره‌ی وه‌رگێرانی شیعری شاعیرانی عه‌ره‌ب بۆ زمانی ژاپۆنی ده‌ڵێت: ژاپۆنییه‌كان ئه‌وه‌نده‌یان وه‌رگێر هه‌یه كه‌به شیان بكات، زۆرم بۆزمانی فه‌ره‌نسی وه‌رگێرا به‌ڵام سه‌ركه‌وتینیان به‌ده‌ست نه‌هێنا، شیعری ئێمه‌ی عه‌ره‌ب كاتێك وه‌رده‌گێردرێت ته‌واو ده‌بێت، به‌مانایه‌كی دیكه شیعری شاعیری عه‌ره‌بی له‌زمانه‌كانی دیكه‌دا هیچ مانایه‌ك ناگه‌یه‌نێت، چونكه ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه‌بۆ ئه‌مرۆی شیعری عه‌ره‌بی مانایه‌كی هه‌یه و ئه‌وه‌ی له‌چاره‌سه‌ری بابه‌تدا به‌كار ده‌هێنرێ زمانێكه به‌ته‌واوی ته‌جاوز كراوه، ئه‌و بابه‌ته‌ی كه‌له‌باره‌یه‌وه قسه‌ی لێده‌كه‌م ته‌جاوز كراوه و كۆتای پێهاتووه. ده‌مه‌وێت نمونه‌یه‌كت بده‌مێ، وا روویدا كه (نزار قه‌بانی) وه‌رگێرمه سه‌ر زمانی فه‌ره‌نسی من بوومه تاكه وه‌رگێری نزار قه‌بانی بۆ زمانی فه‌ره‌نسی به‌ڵام فه‌ره‌نسییه‌كان پێشوازییان له‌ده‌قی نزار قه‌بانی نه‌كرد نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نزار قه‌بانی شاعیر نییه، به‌ڵكو چونكه زمانی فه‌ره‌نسی سه‌د ساڵ ده‌بێت ته‌جاوزی ئه‌و بابه‌تانه‌ی كردووه كه نزار قه‌بانی له‌باره‌یانه‌وه ده‌دوێت، كاتێك نزار قه‌بانی قسه له‌باره‌ی ئافره‌ت و چاوه‌كانی و مه‌مكه‌كانی ده‌كات ئه‌مرۆ ئه‌و بابه‌ته به‌و شێوه‌یه له‌فه‌ره‌نسا ناخرێته روو، هه‌تا قسه‌كردنی “ئارا گۆن”له‌باره‌ی چاوه‌كانی “ئه‌لیسا” ش به‌نیسبه‌ت فه‌ره‌نسیه‌كان بۆته رابردوو، موماره‌سه‌كردنی سه‌ركوت كردن له‌زمانی عه‌ره‌بی واده‌كات نزار قه‌بانی بۆ حاڵه‌ت بگۆرێ هه‌روه‌ها ئه‌و سه‌ركوت كردنه سیاسیه‌ی كه‌زمانی عه‌ره‌بی به‌ده‌سییه‌وه ده‌ناڵێنێت ئه‌وه‌ش واده‌كات مه‌حمود ده‌روێش وه‌ربگێردرێت نه‌ك ماناكه‌ی له‌زمانی دووه‌مدا، چونكه ئه‌و بزووتنه‌وه رزگاری خوازه‌ی كه فه‌له‌ستینییه‌كان موماره‌سه‌ی ده‌كه‌ن له‌فه‌ره‌نسا ته‌جاوز كراوه، له‌فه‌ره‌نسا هیچ زه‌وییه‌كی داگیر كراو نییه كه‌رزگار بكرێت، بۆیه وه‌رگێرانی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستنایه‌نێت، چونكه شاعیرێك پشت به‌ریتم ببه‌ستێت مه‌حاڵه وه‌ربگێردرێت، بۆیه زمانی ده‌روێش و قه‌بانی له‌وه‌رگێراندا وه‌ك زمانی چه‌رخی هه‌ژده‌ی فه‌ره‌نسا دێته به‌رچاو، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر بڵین گه‌وره‌ترین شاعیر “موته‌نه‌بی”ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی زمانی خۆی هیچ خزمه‌تێكی پێشكه‌ش نه‌كردووه ئه‌وه له‌و قسه‌یه‌دا جۆرێك له‌زیاده رۆی هه‌یه به‌ڵاَم زۆر له‌راستیش دوورنییه، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌شدا وه‌رگێرانی “ئه‌دۆنیس” سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێناوه چونكه شیعیری ئه‌و ته‌نهها له‌سه‌ر ریتم نه‌وه‌ستاوه به‌ڵكو فكریشی پێیه، بۆیه كاتێك شیعری ئه‌و وه‌رده‌گێرین وه‌ك ئه‌وه وایه كه‌به‌فه‌ره‌نسی نوسرابێت.
دواتریش له‌هه‌مبه‌ر شیعری ژاپۆنی و له‌دیمانیه‌كدا شاعیری ژاپۆنی “تانیكاوه_شونتارۆ” كاتێك كه‌قسه ده‌كات هه‌ست ده‌كه‌ی شتێك له‌روخساری هه‌ڵده‌قوڵێت، به‌شێوه‌یه‌كی ره‌مه‌كی ده‌دوێ، وه‌ك ئه‌وه‌ی بیر له‌قسه‌كانی نه‌كاته‌وه، لاوان خۆشیان ده‌وێت و به‌مامۆستا بانگی ده‌كه‌ن، هه‌ڵبه‌ت مامۆستای شیعر، بایه‌خ به‌شیعری شه‌عبی ژاپۆنی كۆن ده‌دات، زۆر گرنگی به‌شاعیرانی ئافره‌تی گه‌نج ده‌دات چونكه پێی وایه ئافره‌تی ژاپۆنی له‌پیاو رونتر و كورتر و چرتر خۆیان ده‌نوێنن، “تانیكاوه_شونتارۆ” پربه‌رهه‌مه به‌ڵام ره‌خنه گران زێتر قه‌سه له‌هه‌ردوو كاری شیعری سۆنیتا و كۆمه‌ڵێ وانه له‌باره‌ی كۆكا كۆلاوه ده‌كه‌ن، ئه‌و یه‌كێكه له‌شاعیره به‌ناو بانگه كانی شیعری هاوچه‌رخی ژاپۆن.
ناوبراو له‌دیمانه‌یه‌كدا و له‌وه‌ڵامی پرسیاری ئاخۆ شیعر پێویستی به‌وروژادن هه‌یه، یان پێویستی به‌شڵه‌ژان هه‌یه، تانیكاوه ده‌ڵێت: نوسینی شیعری پێویستی به‌شڵه‌ژان هه‌یه، به‌ڵام شڵه ژان به‌نیسبه‌ت من له‌پرسیار كردنی به‌رده‌وام هه‌ڵده‌قوڵێ پرسیار كردن له‌باره‌ی خودی خۆم، له‌باره‌ی قه‌سیده‌كانی پێشووم ، كاتێك به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌مه‌وێ له‌ناخی خۆم بێمه ده‌ره‌وه ئه‌و كاته‌ی كه ئاگایم به‌شێوه‌یه‌ك داپۆشراوه كه‌ته‌عبیر كردن تێیدا قورس ده‌كه‌وێته‌وه، ئه‌و كاته من هه‌ست به‌شڵه‌ژانی حه‌قیقی ده‌كه‌م، بۆنمونه به‌ر له‌سێ یان چوار ساڵ قه‌سیده‌یه‌كم بۆمنداڵان به‌ناو نیشانی “عری” نووسی نیازم ئه‌و منداڵه نه‌بوو كه‌له‌به‌رامبه‌رم یاری ده‌كرد، به‌ڵكو هه‌وڵم دابوو ته‌عبیر له‌و منداڵه زیندانی كراوه‌كه‌ی ناوه‌وه‌ی خۆم بكه‌م كاتێ من له‌رێگه‌ی زمانه‌وه هه‌وڵی ده‌رهێنانی ئه‌و منداڵه‌م ده‌دا شڵه‌ژانێكی توندم لا درووست بوو چونكه هه‌ر راڤه‌كردن و لێكدانه‌وه به‌س نییه، هه‌ر ده‌بایه هه‌موو چینه‌كانی مانا ئاماده‌بكه‌م كه‌واته یه‌كه‌م جار شڵه ژان له‌ناوه دایه. ئه‌ڵبه‌ته ژاپۆن له‌كێشه خاڵی نییه، سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی من به‌باشترین وڵاتی جیهانی داده‌نێم به‌ڵام لێره‌دا كێشه‌ی پیس بوونی ژینگه و سرووشت له‌ئارادایه، ئابوری ژاپۆن كه‌س نازانێ گه‌شه‌كردنه‌كه‌ی كه‌ی ده‌وه‌ستێ ، پێم وایه ئه‌و كێشانه بێ ئاگاو به‌ئاگاوه پاڵه په‌ستۆی خۆی له‌سه‌ر من دروست كردووه، به‌ڵام من له‌ناوه‌ی خۆم كێشه‌م هه‌یه، كێشه‌ی خودی خۆم به‌سه‌رمدا زاڵه تاراده‌یه‌ك كه‌ناتوانم له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه لێكیان جیا بكه‌مه‌وه .
