Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
گفتوگوی روزنامه ی هاووڵاتی له گه ل کازم بیتوێنی

گفتوگوی روزنامه ی هاووڵاتی له گه ل کازم بیتوێنی

Closed
by May 19, 2012 گشتی


گفتوگوی روزنامه ی هاووڵاتی له گه ل کازم بیتوێنی
 له مه ر  شۆڕشەکانی  بەهاری عەرەبی و دەوڵەتی کوردی


هاوڵاتی: دەکرێ بڵێین شۆڕشەکانی  بەهاری عەرەبی بەر لە دیکتاتۆرەکان شۆڕش و توڕەبون بوو لەو فۆڕمەی لە دەوڵەت کە زیاتر لە نیو سەدەیەیە  سەپێنراوە بەسەر  خەڵکی ئەم ناوچەیەدا؟ واتە دەشێ بڵێین ئەو هۆشیارییە لە پشت شۆڕشەکانەوە کار دەکات هۆشیارییەکی قوڵترە  لەوەی بەتەنیا بە کەوتنی دیکتاتۆرەکان کۆتایی پێ بێت و لە دامەزراندن و فۆرمۆڵەکردنی  دەوڵەتێکدا بەردەوامی بە خۆی بدات کە وەک سپێنۆزا بەر لە چەند سەدەیەک بەو جۆرە وەسفی دەکات: ئامانجی گەورەی دامەزراندنی دەوڵەت سەروەری یان ترساندنی خەڵک نییە، بەڵکو ئامانجی گەورەی دەوڵەت ئازادکردنی تاکە لە ترس و ئازادکردن و ڕەخساندنی دۆخێکە تییایدا داهێنان بکەن و خۆیان بدۆزنەوە، نەوەک وونبکرێن و پێشێل بکرێن؟

کازم بیتوێنی : سویدیەکان دەڵێن : ” کە سەربەستیت لە دەست دەرچوو، ئیدی چیتر دەمێنێ کە لە دەستت نەچێت! ”  دوابەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی لە ناوەڕاستی دووهەمین دەیەی سەدەی ڕابردوودا و لە پاش سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی ناوچەکە لەلایەن کۆڵۆنیاڵە جیهانییەکانەوەو دامەزراندنی کۆمەڵێک دەوڵەت بە مۆدێلی ” بەناو” ناسیۆنالیستی لە ناوچەکەدا، کە ئاشکرایە  پێکهاتەی خەڵکی ئەو ووڵاتانە بریتی بوون لە تێکەڵەیەک لە کەمەنەتەوەو ئاینزاو ئەتنیکی جیاجیا، دەوڵەتەکانیان لەپێناو سازاندنی سەرجەم ئەو دەنگ و ڕەنگ و سروشتە جیاجیایانە لەناو بۆتەی یەک ووڵاتدا، نەیانتوانی پەیڕەو لە پیادەکردنی نەخشەڕێگای ئەرک و مافی یەکسان و هاوبەش بکەن  بۆ هەموو ئەو دەنگ و ڕەنگە جیاجیایانە بەمەبەستی ڕازی کردنی هەمووان تا بتواندرێت کەشی دادپەروەری باڵ بەسەر ووڵاتدا بکێشێت و ئاسایش و ئاشتی کۆمەڵایەتی بچەسپێندرێت، هاتن پەنایان  بردە بەر سەپاندنی سیستەمی ئیستیبدادی و تاکڕەوانە، ڕۆحی دەسەڵاتخوازی دەسەڵاتدارەکان و شەیدایی مانەوەیان لە دەسەڵاتدا  وایکرد خەڵک پەڕاوێز بکرێت و مافەکانیان پێشێل بکرێت بەوەش بۆشاییەکی گەورە کەوتە نێوان خەڵک و دەوڵەت! واتا  دەسەڵاتدارێتی  شێوەیەکی قوچەکی وەرگرت، دەسەڵاتداران لەبەشی سەرەوە قەراریان گرت و تێگڕای خەڵکیش لەبەشی خوارەوەدا مانەوە.

هەڵبەتە ئەو ڕەوشە ناتەندروستەی کە خودی دەسەڵاتداران لەناوەخۆی ووڵاتەکانیاندا پێکیان هێنا، زەمینەی لەبار بوون بۆ هەڵگیرسانی شۆڕش. وەک ئاشکرایە لە بەرایی مێژووەوە تا بە ئەمڕۆ دەگات، خواست وئامانجی خەڵک لە کردەی شۆڕشکردندا، یەک ئامانجی دیاریکراو بووەو خۆی لە بونیادنانی کۆمەڵگایەکی ئازاد و سەربەست و دیموکراتیکدا دۆزیوەتەوە کە تێیدا ماف و ئەرکی هەمووان دیاریکراو و یەکسان بێت! 

شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی دەرئەنجامی کەڵەکە بوونی توڕەیی و پڕبوونی خەڵکە لە بە پەڕاوێز بوونیان لە ڕووی سیاسی و ئابوری و هەبوونی کۆمەڵایەتی…هتد! کاتێک بوارەکانی سیاسی و ئابوری و بازاڕ و ڕاگەیاندن و ئازادییەکانی بیروڕا دەربڕین و چاپ و پەخش قۆرغ دەکرێن لەلایەن دەستەیەک لە نوخبەی دەسەڵاتدار، هیچیدیکە بۆ خەڵک نامێنێتەوە جگە لە هاتنە سەرشەقامەکان و تەقاندنەوەی ڕق و توڕەیی پەنگخواردووی چەندین دەیەیان و جاڕدانی شۆڕش!
بەبڕوای من توڕەبوون و شۆڕشی خەڵک لەو سیستەمەیە کە خەڵک فڕێدەداتە ناو پەڕاوێزی ژیانی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەوە و ماف و سەربەستیان لێ زەوت دەکات، جا با ئەو سیستەمە لەهەر فۆرمێکی دەوڵەتی دا بێت، جا با ئەو دەسەڵاتە چ دەسەڵاتێکی دەرەکی بێت و لە ڕێی پرۆسەی داگیرکارییەوە پەیدابووبێت یاخود دەسەڵاتێکی خۆماڵی بێت و لە خەڵکی ووڵاتەکە خۆی پێکهاتبن، کە وەکو دەشبینین شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی شۆڕشگەلێکن بەدژی دەسەڵاتە خۆماڵیەکان! بەڵێ وەک سپێنوزا ئاماژەی پێکردووە ئامانجی دەوڵەت، ” جا هەر فۆڕمێکی دەوڵەت بێت “ڕەخساندنی دۆخێکی ئازادە تا تاکەکان ئازاد بن و بتوانن داهێنان بکەن، چونکە تەنیا لەو جۆرە دۆخە ئازادانەدایە تاک دەتوانێت تەعبیر لە بوون و ڕۆحی ئازادانەی خۆی بکات و بەوەش خێراتر ڕەوڕەوەی پێشکەوتنی سیاسی و ئابوری و کولتوری…هتد بڕواتە پێشەوە!

هاوڵاتی: ئایا مەزنی شۆڕشەکان و خۆڕاگری گەلەکان وانەیەکی ئەزەلی وای بە نوخبەی سیاسی نەداوە کە هەرگیز بیر لە دوبارەکردنەوەی ئاکارو سیستەمی پێشوو نەکەنەوەو بەجۆرێکی تەواو جیاواز فەرمانڕەوایی بکەن؟ یان هێشتا کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیە و نوخبە سیاسیەکەی زۆریان ماوە بۆ ئەوەی تەندروستانە دەوڵەتداری بکەن؟
کازم بیتوێنی: بەبڕوای من شۆڕشەکانی ووڵاتانی ناوچەکە لەگەڵ خۆیاندا قۆناغێکی تازەیان هێنا کایەوە کە دەکرێ بە قۆناغی خەڵک ناوزەدی بکەین! ئیرادەی خەڵک توانی لەڕێی شۆڕشەوە کۆمەڵێک سیستەمی ئیستیبدادی قڵپ بکاتەوەو بێگومان هەر ئەو ئیرادەیەش دەتوانێت ڕۆح و ماهیەتی شۆڕش بە زیندوێتی بهێڵێتەوەو لە سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی سیستەم و فۆڕمی دەوڵەتی نوێدا ڕۆڵی سەرەکی بگێڕێت! واتا ڕۆحی شۆڕشگێڕانەی بەردەوامی خەڵک وەک چاودێرێکی ورد  دەتوانێت  دیاریکەری سیستەمی نوێی ووڵات و جوڵەی دەسەڵاتدارانی نوێ بێت و فرسەتی شەیدایی دەسەڵاتخوازی و بەکارهێنانی ناتەندروستانەی دەسەڵاتیان پێ نەدات.
سەرەڕای ئەوەش، وەک من لە نوسینێکم دا بەناوی ” یان دیموکراتیزەکردن یان شۆڕش ” ئاماژەم پێکردووە کە  ” یان دیموکراتیزه‌کردن یان شۆڕش، ده‌ره‌نجامی  مه‌نتیقی و حه‌تمی هاوکێشه‌ی ژیانی سیاسی  هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌که‌ ، واتا به‌بێ  کۆمه‌ڵگایه‌کی کراوه‌ی شێوه‌ دیموکراتی کە پارێزەری ئازادی و مافەکانی خەڵک بێت ،  ئه‌گه‌ری  به‌ر‌پابوونی شۆڕش  ئه‌گه‌رێکی به‌هێزه‌  و له‌هه‌مان کاتیشدا هه‌موو ئه‌گه‌رێکی کرده‌ی شۆڕش له‌ کۆمه‌ڵگا کراوەو  دیموکراتییەکاندا ئه‌گه‌ری مردون.”
بۆیە ده‌بێ سه‌رجه‌م ئەو ده‌سه‌ڵاتدارانەی کە دەبنە دەسەڵاتداری دوای شۆڕش، له‌و ڕاستییه‌ تاڵه‌ ‌ تێبگه‌ن که‌ له‌ ئێستای سه‌رده‌می  په‌یوه‌ندی خێراو زانیاریه‌کاندا، ئاسان نییە بە شێوازی فۆڕم و سیغەی جیاجیا بتوانن شێوەیەکی دیکە لە سیستەمی ئیستیبدادی بەسەر گەلەکانیاندا پیادە بکەن چونکە  کرده‌ی شۆڕشی سیاسی  بۆ ئاڵوگۆڕی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری..هتد، لە ئێستادا  زۆر ئاسانتر بۆته‌وه‌.  جیهانی پان و پۆڕو دووره‌په‌رێزی  جاران  بۆته‌ جیهانێکی  بچووک و تێکچرژاو  که‌ تێیدا هه‌مووان ئاگایان  له‌ یه‌کترییه‌ و گیانی هاوده‌ردی و هاوپشتی نێوان مرۆڤه‌کان و گه‌له‌کانیش  زیندووتره‌، مرۆڤ و گه‌له‌کانی ناوچەکەش هەم باوەڕیان بە خۆیان پەیداکردووە و هەمیش  پێیان ناوه‌ته‌وه‌ ناو مێژوەوە و ڕۆڵی به‌رجه‌سته‌ی خه‌ڵک  مێژوو ئاراسته‌ ده‌کات به‌ ئاقاری خواستی به‌رهه‌قی  گشتیدا. هه‌ر بۆیەشە‌  دیارده‌ی شۆڕشه‌کانی ئه‌م ساته‌وه‌خته‌  بریتین له‌ شۆڕشی جه‌ماوه‌ری و سه‌رجه‌م دید و ئایدۆلۆگیاکان تێیدا ڕه‌نگیانداوه‌ته‌وه‌.  ئه‌و پێشکه‌ووتن و قۆناغه‌ نوێیه‌ش مه‌حاڵه‌ به‌ریپێبگیرێ به‌ مه‌به‌ستی گێڕانه‌وه‌ی بۆ قۆناغی پێش خۆی.‌

هاوڵاتی: عەدالەت و یەکسانی و دژایەتی گەندەڵی و گێڕانەوەی مافی ماف زەوتکراوان، داواکاری سەرەکی شۆڕشگێڕەکان بوو، ئایا ئەم جۆرە لە شۆڕشگێڕو ئەم جۆرە لە خواست ناشێت تەوەقوعی ئەوەی لێ بکرێت کە مافی چارەی خۆنوسین بۆ نەتەوەی کورد بە ڕەوا ببینێ؟ یان لانی کەم دژایەتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی  کوردستانی نەکات؟

کازم بیتوێنی: بە دڵنییاییەوە سەرجەم ئەو خواستانەی کە شۆڕشگێڕەکان هەیانە، لەگەڵ پرەنسیپەکانی مرۆڤی مرۆڤدۆستی سەردەمدا دێنەوە، مرۆڤێک کە ویژدانی زیندووی وایلێدەکات باوەڕی بە ئازادی و سەربەستی ئەوانی دیکە هەبێت و تەقەللا دەدات بۆ یارمەتی دان و بەهێزکردنی گیانی هاوپشتی و هاودەردی لەگەڵیاندا تا ئەوانیدیکەش بتوانن بە ماف و خواستەکانی خۆیان شادبن و بەهەموولایەک جیهانێک بونیادبنێن کە تێیدا ئاشتی و ئاسایش بەرقەرار بێت و خاڵی بێت لە مرۆڤی ناکام و برسی و بێ ماف! بەڵام نابێت لەوە غافڵ بین کە دەکرێت دواکاری شۆڕشگێڕەکان بە دوو ئاراستەدا بڕوات، ئاراستەیەک بەرەو ناوەوەی کۆمەڵگاکانی خۆیان و ئاراستەیەکیش بەرەو دەرەوەی کۆمەڵگاکانی خۆیان، واتا مەرج نییە ئەوەی بۆ کۆمەڵگای خۆیان داوای دەکەن، بۆ کۆمەڵگاکانی دەرەوەی خۆیان بە ڕەوای بزانن! بە دیوێکی دیکەدا من پێم وانییە شۆڕشگێڕان هەموو شتێکی ڕژێمەکانی پێش خۆیان ڕەت بکەنەوە ، لەوانەیە لەگەڵ زۆرێکیان کۆک بن ، بۆ وێنە دژایەتی دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ بۆ کورد لەبەردەم  ” دەروازەی ڕۆژهەڵاتی نیشتیمانی عەرەب “!
بەڵام بەدەر لەوە، بۆ دەبێت کورد چاوی لە مەرحەمەتی  بە ڕەوازانین یاخود نەزانینی  ئەو شۆڕشگێڕانە بێت کە دەبنە دەسەڵاتداری سبەینێی ئەو ووڵاتانە؟! بۆچی دەوڵەت بەو مەرحەمەتە دادەمەزرێت یاخود دامەزراندنی دەوڵەت پرۆسەیەکی درێژە لە کارکردن بەمەبەستی دابینکردنی پێداویستییە بنەڕەتییەکانی دامەزراندنی دەوڵەت و جێگیرکردنی بنەما چەسپاوەکانی؟!
دامەزراندنی دەوڵەت پێویستی بە ئیرادە و ئیرادەی بڕیاردان و ئیرادەی کارکردنە! کاتێک ئەو ئیرادەیە هەبوو دامەزراندنی دەوڵەت ئاراستەی خۆی وەردەگرێت و دەوڵەت بۆ خۆی دەبێتە دیفاکتۆیەکی درەوشاوە و هیچ باکی بە لوتفی هیچ لایەک نییە تا بە ڕەوای بزانن یاخود لاریان نەبێت لە ڕاگەیاندنی! لە هیچ سەردەمەکاندا گەلی کورد نەیتوانیوە ئەو ئیرادەیەی هەبێت کە ئاراستەی بکات بەرەو ئیرادەی کارکردن بە ئاقاری دامەزراندنی دەوڵەت، هەر بۆیە هەرگیز نەیتوانیوە ڕاشکاوانە باس لەو قەوارە ژیانییە بکات کە
 بە بڕوای من چەندە پێویستیەکی بنەڕەتی پێشخستنی نەتەوەییە لەڕووی هەبوون و تەواجوداتی سیاسی، ئابوری، شارستانی ، زانستی..هتد، چەندە ئامرازێکە بۆ خۆناسینەوە و نیشاندانی ناسنامەی نەتەوەیی لەبەرامبەر ئەوانیدیکەی بێگانەدا، هێندەش یەکەیەکە جێگای فەخر و شانازی پێوەکردن!

هاوڵاتی: وەک ڕوونە لە زوربەی ڕاپەڕیودا هێزە ئیسلامییەکان براوەی هەڵبژاردەکانن. ئایا ئەوە ئایندەی ئەو ووڵاتانە ڕووبەڕووی مەترسی دەکاتەوە، لەو ڕووەوە کە ئەو هێزانە داخراو و شمولین ، وەک هەندێک ڕایان وایە؟ یان بە پێچەوانەوە ئەو هێزانە لەبەر ئەوەی خۆیان ڕووبەڕووی ستەم بونەتەوە لەلایەن سیستەمە تاکڕەوەکانەوە ، بیر لە دوبارەکردنەوەی کردەی جەلادەکەیان ناکەنەوە؟ یان بە پێچەوانەوە هەمیشە قوربانییەکان دەبنە کۆپی جەلاددەکانیان؟

کازم بیتوێنی: ئەگەری دوبارە سەرهەڵدانەوەی فەزای ئیستیبدادی لەو ووڵاتانەدا ، بە ئەگەرێکی لاواز دەبینم، چونکە لەلایەک هاتنە مەیدانی هەموو دەنگ و ڕەنگە جیاوازەکان لەمپەڕێکی گەورەیە لەبەردەم ئەو ئەگەرەدا و لەلایەکی دیکەش سەردەمی ئێستا کە سەردەمی شۆڕشی ئاگایی و زانیارییەکان و بچوکبونەوەی جیهانە بۆ ئەندازەی گوندێکی بچوک، وایکردووە گیانی هاوکاری نێوان گەلان و نێوان ڕێکخراوە جیهانییە گەورە و بە قودرەتەکان بۆ گەلان زیاتر بێت. واتا هەموو ئەوانە وادەکەن زەمینەی دوبارە تێهەڵچونەوەی هێزێک یان چەند هێزێک لە پایەدارکردنەوەی ئیستیبداد لەو ووڵاتانەدا ڕەخساو نەبێت.
 دیسان ئەگەر مەیلێک یاخود زەمینەیەک هەبێت بۆ دووبارە سازبوونەوەی فەزای ئیستیبدادی، بۆچی دەبێت پێمان وابێت ئەوە تەنیا هێزە ئیسلامییە براوەکانی هەڵبژاردنن کە دەتوانن دەست بۆ تاکڕەوی و خوڵقاندنەوەی ڕەوشی ئیستیبدادی بەرن؟! ئەگەرەکە چەندە بۆ هێزە ئیسلامییەکان ئەگەرێکی مومکینە، هێندەش بۆ هێزە عیلمانییە لیبڕاڵ و ناسیۆنالیستەکان مومکینە. بە دیوەکەی دیکەدا ، بۆ نابێت هەستی دۆڕاوی هێزە غەیرە ئیسلامییەکان لە هەڵبژاردنەکاندا، بییەوێت سەرجەم ڕەوشە پێکهاتووەکە بەسەریەکدا بشێوێنێت و گیانی دەسەڵاتخوزی پاڵیان پێوەنێت بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەهەر ڕێگایەکی نامەشروع؟!
ئێمە لە ڕابردووی ناوچەکەماندا، دوو ئەزمونی بەرچاومان هەن لە سەرهەڵدانەوەی سیستەمی ئیستیبدادی لە دوای کردەی شۆڕشکردندا بە دژی سیستەمی ئیستیبدادی خۆیدا، ئەوانیش لە هەریەکە لە ووڵاتی ئێران و جەزائیردا! لە یەکەمیاندا واتا لە ئێراندا جوڵانەوە ئیسلامیەکەی ناو شۆڕش لە پرەنسیپەکانی شۆڕش پاشگەزبوونەوە و کەوتنەسەر باری تاکڕەوی و سەرجەم دەنگ و ڕەنگەکانی دیکەیان خستنە پەراوێزەوە و فەزایەکی تا ئەوپەڕی توندوتۆقێنەرانەیان بەرقەرار کرد لە ووڵاتدا، ئێستا وا بۆ زیاتر لە سێ دەیەیە دەسەڵاتدارێتی تاکڕەوانەی خۆیان بەسەر ئەو ووڵاتەدا سەپاندووە!
لە ئەزمونی دووهەمدا، ووڵاتی جەزائیرە، کە بە پێچەوانەی ئێران، لەوێدا جوڵانەوە ئیسلامییەکە توانی زۆرینەی دەنگەکانی هەڵبژاردن بەدەست بهێنێت بەڵام لەوێ ” بەناو ” هێزە عیلمانیە- ناسیۆنالیستەکە کە خۆی لە ” بەرەی ئینقازی جەزائیری ” دا دەبینییەوە، لە جیاتی داننان بە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان و ڕادەستکردنی جڵەوی دەسەڵات بە ئیسلامییەکان، هاتن دەستیان کرد بە پاکتاوکردنی ئیسلامیەکان و لەسەر سەحنەی سیاسی ووڵاتدا دووریانخستنەوە.
هەڵبەتە هەریەکە لەو ئەزمونە جیاوازانەی کە ئاماژەمان پێدان، ئەزمونن لە ڕابردوودا. لە ئێستادا کە سەردەم سەردەمی مەحکوم بوونی تێگڕای هێزو دەسەڵاتەکانە بە کرانەوەو پەیڕەوکردنی شێوەیەک لە  دیموکراتیەت لە پێناوی ئەوەی دابڕاو تەریک نەکەونەوە لە جیهان و کۆمەڵی نێودەوڵەتیدا. واتا لە جیهانی نوێدا ، پەیوەندییە سیاسی و ئابوری و کولتوریەکان لەسەر سەرجەم ئاستە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانییەکان وادەکات هێزە پەڕگیرو شمولیەکان لە پێناو بەجێگەیاندنی ئەرکی دەسەڵاتدارێتیەکی تەندروست، لە ڕووی ئایدۆلۆژیا و پرەنسیپە ڕادیکاڵەکانیان کاڵ ببنەوە، ڕێکخراوی حەماسی فەڵەستینی یەکێکە لەو نمونە دیارانە! کەواتە ئەرکی هەرە لە پێشی هێزە براوەکانی هەڵبژاردنەکان بە هاوکاری هێزەکانی دیکە،  دانانی دەستورێکی سەردەمییە بۆ ووڵاتەکانیان کە هەم لەگەڵ ڕۆحی سەردەمدا و هەم لەگەڵ مەبدەئە سیاسی و دینی و کۆمەڵایەتی و کولتوریەکانی کۆمەڵگاکانیان تەریب بێتەوە، کە تێیدا سنوری حەز و مافەکانی هەموو پێکهاتەکانی ووڵاتی تێدا لەبەرچاو بگیرێت و هەروەها ڕێگاش نەگرێت لە پێشکەوتنی ئابوری و کۆمەڵایەتی و زانستی و مرۆیی، وەک ئەو ئەزمونەی لە تورکیادا دەیبینین!

هاوڵاتی: ڕایەک هەیە جەخت لەوە دەکاتەوە بۆ ڕیفۆرمی ئاینی ، بە دەسەڵاتداربوونی ئیسلامیەکان زەرورە لە دوو ڕووەوە: یەکەم ئەو هێزانە دێنە ناو مێژووەوە و مێژوش توانای گوڕینی هەمووانی هەیە. دووەم  : کۆمەڵگا لە ڕێگای بە ئۆپۆزسیۆن بوونییەوە ڕەخنەی جدی ڕووبەڕووی ئەو هێزانە دەکاتەوەو لە ڕێگای ڕەخنەگرتنیش لەوان ئەو کلتورو دونیابینەش دەخاتە ژێر پرسیارەوە کە خۆراک و وزەبەخشی ئیسلامیەکان و پشت و پەنایانبووە؟ لێرەوە خەڵکێک ڕای وایە هەر لەبەر ئەم دوو هۆکارەیە خۆرئاوا گلۆپی سەوزی بۆ ئیسلامیەکان هەڵکردووە؟

کازم بیتوێنی: بەڵێ ئەوە دیوێکی پرسەکەیە، کە پێی وایە تیۆری جیهانبینی دینی لای هێزە ئیسلامیەکان لە پرۆسەی بە پراکتیک بوونیدا دووچاری گرفت و ناهاوسەنگی دەبێتەوە! بە واتایەکی دیکە ئەو جیهانبینییە  دینییە دێرینە بۆ بەڕێوەبردنی ئەرکی دەسەڵاتدارێتی و دەوڵەتداری ناتوانێت لەگەڵ  سەردەمی ئێستادا  بگونجێت، چونکە کایەکانی ژیانی سەردەم زۆرترو ئاڵۆزتر بوون، هەربۆیە هێزە ئیسلامیەکان بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی ڕەخنەی جەماوەر نەبنەوەو  لە پرۆسەی دەوڵەتدارێتییاندا سەرکەوتن بەدەست بهێنن، مەجبورن خۆیان لەگەڵ شەپۆلە بەهێزەکانی سەردەمدا بگونجێنن و بەوەش مەحکومن بە داتاشینی پەیکەری جیهانبینی خۆیان! لەو ڕووەوە  پارتی داد و گەشەپێدانی تورکیا نمونەیەکە جێگای ئاماژە پێکردنە کە چۆن توانیویەتی خۆی لەگەڵ سیستەمێکی عیلمانیدا بگونجێنێت و زیاد لە یەک هەڵبژاردنیش بەدوای یەکدا، بباتەوەو متمانەی ڕێژەیەکی بەرین لە خەڵک بەدەست بهێنێت. هەڵبەت ئەوە وێڕای بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە دەستورو سیستەمی عەلمانیەت لە تورکیا، لە ڕابردودا و لەلایەن هێزێکی پڕنفوزی عەلمانی- ناسیۆنالیستەوە داڕێژراوەو ئیسلامیە دەسەڵاتدارەکانی ئێستا ناتوانن تەجاوەزی بکەن بەڵکو لەوانەیە هەر نەشیانەوێت تەجاوەز یان گۆڕانکاری ڕیشەیی تێدا بکەن چونکە ئەوە ئەو دەستورو سیستەمەیە کە دەرفەتی بۆ هەموان ، بە ئیسلامیەکانیشەوە، ڕەخساندووە تا لە دەستاودەست کردنی دەسەڵاتدا تەریک نەکرێن.
دیوەکەیدیکەی پرسەکە بە دیفاکتۆ بوونی ئیسلامیەکانە لە ناوچەکەدا!  واتا خۆرئاوا پێی خۆش بێت یان نا، نفوزی هێزە ئیسلامیەکان لە ناوچەکەدا پەرەیسەندووەو بووون بە واقیعێک کە ئیمکانی نادیدەگرتنیان نییە، لەهەمانکاتیشدا ئەوە ئەوانن دێنە مەیدانی ململانێی هەڵبژاردنەوەو پابەندی بەهاکانی دیموکراتییەتن.  هەڵبژاردنی ئازادانە مەحەکە بۆ پێوەری نفوزی هێزە جیاجیاکان لە هەر ووڵاتێکدا، ئەوە ئیسلامیەکانن ئاستی نفوزیان لەسەرەوەیە، ئاخۆ خۆرئاوا دەتوانێت چ گڵۆپێکی  غەیرە سەوز داگیرسێنێت ئەگەرچی من دڵنیام ئەو دەرئەنجامانەی لە هەڵبژاردنەکانی ووڵاتانی ناوچەکە کەوتنەوە خۆرئاوای دڵخۆش نەکردووە؟! خۆ ناکرێت لەلایەک گومانت لە باوەڕی ئەوهێزە دینییانە هەبێت بە بەهاکانی دیموکراتی و پێت وابێت پابەندی ڕێساکانی دیموکراتیەت نابن، لەلایەکیدیکەوە کاتێک ئەوان پەیڕەوی ڕێساکان دەکەن تۆ بێیت و بە شێوەیەکی نادیموکراتیانە گڵۆپی سوریان بۆ ڕۆشن بکەی بەمەبەستی جڵەوگیریان لە نزیک بوونەوەیان لە دەسەڵات!
یەکێک لە فاکتۆرە سەرەکیەکانی بەرزبوونەوەی باڵانسی هێزە ئیسلامییەکان لە ناوچەکەدا، دەگەڕێتەوە بۆ خودی خورئاوا، کاتێک بۆ نزیکەی سەدەیەک هاوکارو هاوپشتی دیکتاتۆرە عەلمانییەکانی ناوچەکە بوون و چاوپۆشییان لەو هەموو ئیستیبدادە خوێناویە کرد کە ڕووبەڕووی خەڵکی ناوچەکە دەبۆوە. دیکتاتۆرەکان بەها جوانەکانی عیلمانیەتیان ناشیرین کردن، ئەوەش وێستگەی ئاڵوگۆڕ بوو بۆ گەڕانەوەی خەڵک بۆ بەها دینییە دێرینەکان کەلە سایەیدا هێزە ئیسلامیە پەڕگیرو مییانگیرەکان بوونە خاوەنی نفوزی بێشومار. لە ئازاری ساڵی ٢٠٠٥ سەرۆک بۆش لە وتارێکی میژوویدا بە ڕوونی ئاماژەی بەو حاڵەتە سیاسیە کرد کە لە ئایندەی ناوچەکەدا ڕوودەدات.

‌هاوڵاتی: ئیسلامیزبوونی دەسەڵات لە ووڵاتانی ناوچەکە و دەوروبەر چۆن دەکەوێتەوە لەسەر ئایندەی کوردستان، بەتایبەت لەو ڕووەوە کە هێزە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان زیاتر نەتەوەیی و عەلمانین؟ ئایا سەرکەوتنی ئەو هێزە ئیسلامیانە نابێتە هۆی بەهێز بوونی پێگەی ئیسلامییەکانی کوردستانیش؟

کازم بیتوێنی: سەرەتا پێموانییە بە ئیسلامبوونی ووڵاتانی ناوچەکە بەو شێوەیە بێت کە ووڵاتەکان ببنە خاوەنی سیستەمێکی تەواو ئیسلامی لە نمونەی کۆماری ئیسلامی ئێران، چونکە ئەگەر وابێت ئەوا مانایی پاشگەزبوونەوەی ئەو هێزە براوە ئیسلامیانەیە لە بنەماکانی سیستەمێکی کراوەی دیموکراتی سەردەمیانە و پەراوێز کردنی سەرجەم هێزە لیبڕال و چەپ و عەلمانییەکانی دیکەیە کە لەو ووڵاتانەدا هەن! ئەگەر لەو ووڵاتانەدا ئەزمونی تورکیا دووبارە ببێتەوە، واتا هەموو هێزەکان ملکەچی دەستورێکی عەلمانی سەردەمیانەی پێشکەووتوو بن،  ئەوا پێموایە هیچ کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێت بۆ سەر کوردستان.  بۆ وێنە ئێمە لە کوردستاندا هێندەی وێنەی تورکیامان لە ڕووی شارستانی و کۆمەڵایەتییەوە وەک سەرزەمینێک هاتۆتە بەرچاو کە تێیدا ئازادییە تایبەتییەکان و گشتییە کۆمەڵایەتییەکان پارێزراون و شێوەیەکی ئاشکراو کراوە لە ئازادی  ڕیفاهیەتی کۆمەڵایەتی بەدیدەکرێت ، هێندە وەک دورگەیەک نەمانبینیوە کە لێیەوە فەرهەنگ و ئایدیای دینی لێوە سەرچاوە بگرێت، هەرگیز هەستمان بەو جیاوازییە نەکردووە کاتێک دەورەی سەرەک وەزیرانی ووڵاتەکە، عەلمانییەکی وەک یەلماز و چیللەر بووبن یاخود ئیسلامیەکی وەک ئەربەکان و ئەردۆگان!
بە بڕوای من ئیسلام بەرلەوەی سیستەمێکی سیاسی بێت، سیستەمێکی ئەخلاقیە، ئەو سیستەمەش ناتوانێت لەوە زیاتر کاریگەری بەسەر خەڵکی ناوچەکە و کوردستاندا هەبێت، چونکە خەڵکی ناوچەکە لە دێرزەمانەوە پابەندی ئەو بڕە پێویستەن لە نەریتی ئەخلاق و لەوەبەدوا، واتا دوای نەمانی دیکتاتۆرەکان و کۆتایهاتنی فەزای ئیستیبداد و خەفەقانی سیاسی لەناوچەکەدا، لەهەمانکاتیشدا کرانەوەی ناوچەکە بە ڕووی دونیادا و شەپۆلی هاتنی مۆدێرنێتەی خۆریاوایی و بەهاکانی، فەزاو ڕوخسارێکی دیکە بە ناوچەکە دەبەخشێت.
هۆکارەکانی گەڕانەوەی خەڵکی ناوچەکە بۆ شێوەیەک لە نەریتی ئیسلامی دەگەڕێتەوە بۆ ، یەکەم : شکستی پڕۆژەی ناسیۆنالیستی لەسەر دەستی دیکتاتۆرەکانی ناوچەکە و دووەم : کەوتنی کەمپی ” بەناو ” ڕۆژهەڵاتی سۆسیالیستی! کاتێک بۆشایی ڕکابەرێتی دروست بوو لەبەرامبەر بەهاکانی لیبڕالیەتی خۆرئاوایدا، ئیسلام بە سەرجەم ڕەنگ و تەوژمە جیاجیاکانی هاتۆتە مەیدانی کێبڕکێکەوەو بەو نییەتەی ببێتە لەمپەڕی بەردەم هاتنی بەها خۆرئاواییەکان.
ئەوەی پێگەی ئیسلامیەکانی کوردستان بەهێز دەکات، سیاسەتە چەوتەکانی دەسەڵاتی ئێستای کوردستانە، پاشاگەردانی سیاسی و یاسایی و ناعەدالەتی ئابوری و قۆرغکردنی بازاڕو شێواندنی باری ئەمنی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و نا شەفاف بونی بودجە و دەستبەسەرداگرتنی بەشێکی زۆر لە داهاتی ئەو ووڵاتە، هەموو ئەوانە کەلە ناوەخۆی ووڵاتەوە سەرچاوە دەگرن، هۆکارە سەرەکیەکانی بەهێز بوونی پێگەی ئیسلامیەکانن، بە پێچەوانەوە بەبڕوای من هۆکارە دەرەکیەکان کاریگەری لاوەکی و ناڕاستەوخۆیان دەبێت.

هاوڵاتی: ئەگەرچی نەنوسراوو ناڕەسمییە بەڵام خۆرئاوا بە جۆرێک لە جۆرەکان کوردستانیەکان بە نزیکتر لە خۆی دەبینێ و مامەڵەی لەگەڵدا دەکات، ئایا سەرکەوتنی ئیسلامییەکانی ناوچەکە وا لە خۆرئاوا ناکات گرنگی زیاتر بە کورد و کوردستان بدات؟

کازم بیتوێنی: خۆرئاوا بەدوای بەرجەستە بوونی بەرژەوەندییەکانی خۆیدا دەگەڕێت، لە ئێستادا دونیای ئایدۆلۆگیەت تا ئەندازەیەکی زۆر کاڵبۆتەوەو دەکرێت هەموو دەنگ و ڕەنگە جیاوازەکانی جیهان کۆک بن لەسەر کۆمەڵێک پرەنسیپی بایەخداری هاوبەش. ئەوەی دەکرێت جێگای سەرنج بێت ئەوەیە کە خۆرئاوا هیزە ئیسلامیەکان دابەش دەکاتە سەر ئیسلامی توندڕەو و ئیسلامی میانڕەو. مامەڵەی خۆرئاوا لەگەڵ ئیسلامی میانڕەو کە تازە دەکەونە ناو پرۆسەی دەسەڵاتدارێتی  جیاوازیەکی ئەوتۆی نابێت لەگەڵ مامەڵەی خۆرئاوا لەگەڵ دەسەڵاتدارەکانی پێشوو. بە دیوێکی دیکەدا ئەوە خۆرئاوایە هەوڵی یارمەتیدانی ئیسلامی میانڕەو دەدات تا ئیسلامی توندڕەو لاواز بێت، چونکە یەکێک لە کێشە گەورەکانی ئێستای خۆرئاوا بریتییە لە کێشەی تیرۆر و دەریشکەوتووە کە ئەو کێشەیە بونیادێکی عەقیدەیی هەیە و بە ڕاگەیاندنی جەنگ و عەسکەرتاریەت لەبەرامبەریدا چارەسەر نابێت.
یارمەتیدانی خۆرئاوا بۆ تورکیا و بۆ پارتی دادو گەشەپێدانی ئیسلامی دەچێتە ئەو خانەیەوە کە وەک دەیبینین ئەوە خۆرئاوایە بە ڕۆڵی کوێخایەتی ئەنقەرە بەسەر ناوچەکەدا ناڕازی نییە و لە هەموو ئەو ستەم و پێشێلکاریانەی مافی مرۆڤ و دیموکراتیش کە دەرهەقی کوردانی باکور و کوردانی سەرسنوری باشوری کوردستان دەکرێت،  چاوپۆشی دەکات!
‌هاوڵاتی : دەشێت دەسەڵات گرتنەدەستی ئیسلامیەکان شوناسێک بداتە دەوڵەت کە دەتوانین ناوی بنێین ( دینداربوونی دەوڵەت)، وەک زانراویشە هەموو دەوڵەتێکی دیندار بەمانا ڕەسمی و ئایدۆلۆژیەکەی کۆمەڵگایەکی (بێ دین ) بەرهەم دەهێنێ، وەک ئەوەی لە ئێران دەیبینین؟ ئەگەر وایە ئایا ئەوە ئەم حەقیقەتە تۆخناکاتەوە کە چەندێک  دینداری بۆ کۆمەڵگا زەرورە ئەوەندەش بێ دینی بۆ دەوڵەت زەرورە، لێرەشەوە نە ئیسلامیەکان بەو مانایە شوناسی دینداری دەبەخشنە دەوڵەت و ئەگەر پێشی ببەخشن هەم خۆیان زیان دەکەن و هەمیش کۆمەڵگا، بەم پێیە ئایا ناشێت ئایندەیەکی گەش بۆ دەوڵەت و دەوڵەتداری لەم ناوچەیەدا چاوەڕوانیمان بکات؟
کازم بیتوێنی: لەو پرسیارەدا هەست بە کەمێک نادیاری زەمەن دەکەم لە نێوان ئێستا و ڕابردوو ئایندەدا! پرسیارەکە ڕووی لە ئایندەیە بەڵام ڕەشبینە لەوەی کە ئایندە مەحکومە بەوەی جیاواز بێت لە ڕابردوو، هەروەها نمونە بە ئەزمونی ڕابردوو دەهێنرێتەوە کە ئەزمونی ووڵاتی ئێرانە، لەکاتێکدا ئەزمونی ئێران لە سەرەتای دەیەی ‌هەشتاکان دەستپێدەکات و ئەزمونێکی تازە نییە!
من پێموایە لە ئێستادا سەردەمی دەوڵەت بە مۆدێلی تەواو دینی  بەسەرچووە، بەڵام مومکینە لە دانانی دەستور و سیستەمی ووڵاتێکدا ” بۆ نمونە وڵاتانی تازە ڕزگاربووی عەرەبی ” هەژمونی جیهانبینی دینی زیاتر زاڵ  بێت لەچاو جیهانبینییە غەیرە دینیەکاندا!
دەوڵەت لەباشترین جۆریدا، هەر جێگای ڕەزامەندی خەڵکی نییە و وەک فرەدریک نیچە دەڵێت ” دەوڵەت دێوەزمەیەکی ساردە “،  زۆرێک وای دەبینن کە دەوڵەت تەنیا  پارێزەری بەرژەوەندیەکانی خۆیی و دەستەی دەسەڵاتدارانە نەوەک چینەکانی خوارەوەی خەڵکی بەگشتی! دەوڵەت وەک یاساوڵێکی دڵڕەق وایە، کە بە بیانوی پاراستنی ئاسایش، ئەرکی کۆنتڕۆڵکردنی نهێنی تایبەتی و ئازادییەکانی خەڵک و سنوردارکردنی خواستەکانیان بەڕێوە دەبات. دەوڵەت زیندانێکە و گەل تێیدا زیندانییە! 
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر دەوڵەتێکمان هەبێت خاوەنی شوناسی دینی بێت و ئیدۆلۆگیای دینی ڕۆڵ لە بەڕێوەبردنیدا بگێڕێت، ئەوا سیستەمی شمولیەتی ئەو دەوڵەتە، لە پرۆسەی هاودەنگکردن وهاوڕەنگکردنی دەنگ و ڕەنگە جیاجیاکانی کۆمەڵگادا، دەوڵەتەکە ڕووبەڕووی قەیرانگەلی قوڵ و لەچارەنەهاتوو دەکاتەوە.  لەگەڵ ئەوەی کە دەوڵەتی دینی لانیکەم یەک دوو وەزارەت و چەندین دەزگای جۆراوجۆر تەرخان دەکات بۆ بەرهەمهێنانی فکرو ئەدەبیات و فەرهەنگی دینی بەگشتی و ئازادی بیروڕا سانسۆر و قۆرغ دەکات، چاپەمەنیەکان بەژێر فیلتەری دەوڵەتدا ڕەت دەبن، لەهەمان کاتتدا دەزگا ئەمنیەکانی دەوڵەت دەبنە کارخانەی داتاشینی دوژمنی جۆراوجۆرو سڵ لە کوشتن و گرتن و ڕاوەدونانی نەیارانیان ناکەنەوە، لەو ڕێگایەشدا بەشی زۆری سامان و داهاتی ووڵاتەکە ، کە قوتی گیانی خەڵکە، دەچێتە خزمەت ئەو بوارە ئەمنی و پۆلیسیە لە پێناو پرۆسەی دابینکردنی ئاسایشی سیستەمەکە و مانەوەی.
ئاشکرایە ئەو مۆدێلە لە دەوڵەت جێگای ڕەخنە و ناڕەزایەتی بەشی زۆری خەڵکە، هەربۆیە سەرجەم ئەو ڕەخنە و ناڕەزایەتیانە ڕاستەوخۆ دەبنە ڕەخنە و ناڕەزایەتی لەو فەلسەفەیەی کە لە پشت بەڕێوەبردنی دەوڵەتەکەوەیە. واتا هۆکاری بێ دین بوونی کۆمەڵگایەکی خاوەن دەوڵەتی دینی، خودی دەوڵەتە دینییەکەیە!

بەبڕاوی من دەوڵەت دەستگایەکی دونیاییە و سەروکاری لەگەڵ سیاسەتی بەڕێوەبردندا هەیە وەک هونەری مومکین، مەنتیقی نییە دین وەک پێدراوەیەکی ڕۆحی خاوێن، بکرێتە داینەمۆی هەڵسوڕانی ئەو دەزگایە. لە سیستەمی عەلمانیەتدا دین لە دەوڵەت جیا دەکەنەوە، تاکو دین ئەرکی خۆی لەناو قوڵاییەکانی دەرون و ڕۆحی تاکەکاندا بەجێبگەێنێت، دانەبەزێتە سەر ئاستی سات وسەودای دونیایی ڕوکەش و لەناو هەڵە و دزێویەکانی ڕۆژانەی دەوڵەتدا، لەکەدار بێت و بەتاڵ بێتەوە لە جوانی و سیحری ڕاستەقینەی.
ئەگەر داڕێژەرانی سیستەمی تازە، لەو ووڵاتە تازە ڕزگاربووانەی عەرەبی، دەرک بەو مەترسییە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و کولتورییە گەورەیە بکەن کە لە دەوڵەتی دیندارەوە سەرچاوە دەگرێت، هەرگیز لە دانانی بەند و بڕگەکانی سیستەمەکەیاندا، ئایدیای دینی ناکەنە تاکە سەرچاوەی بێ هاوتا، چونکە دین وەک سیستەمێک ئەخلاقی لەگەڵ ئەخلاقی دەوڵەت و دەوڵەتداریدا هاوتەریب نایەتەوە، بەڵکو لە بەدیلی دین دا، سود لە تێزە عەقلانیەکانی دەوڵەتداری ببینرێت کە ئەزمونی سەرکەوتوویان لێ کەوتۆتەوە لە ئاستی دونیادا.

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.