چاوپێکەوتنی هاوڵاتی لە گەڵ ڕزگار عومەر
هاوڵاتی : ئێوه قسه‌کردن له‌سه‌ر پرسی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ بۆ کورد له باشووری کوردستان له‌م بارودۆخه‌ی ئێستای ناوچه‌که و جیهان چۆن ده‌خوێننه‌وه؟
پێش هەموو شتێک من لە میتۆدی یان لە بیرکردنەوەی پشتی ئەم پرسیارەو چەندین پرسیاریتری هاوشێوە دەست پێ دەکەم . ئەم پرسیارە نوێنەرایەتی تێگەشتنێکی باو دەکا ، کە مومکین بوون یان نەبوونی دەوڵەتی کوردی دەبەستێتەوە بە گەرم بوون و قسەو باس و تەسریحاتی سیاسی وئیعلامی لەسەر ئەم پرسە ، نەک وەک ئەوەی لە باری مێژووییەوە (22 ساڵ لە ئەزمونی کوردستان) چی هێنابێتە پێشەوە ، یان باروۆدۆخی مەوزوعی و هاوسەنگی هێزەکان بەرەو کوێ گەیشتبێت ، کە دەشڵێم هێز مەبەستم دەسەڵاتی سیاسی کوردی و دەوڵەتە ئیقلیمی و ئەو زلهێزانەیە لە بابەتی ئەمریکاوبەریتانیا کە پەیوەندی بە تینیان بە جیوپۆلیتیکی ناوچەکە هەیە .
ئەزموونی کوردستان ، بە عەمەلی مومارەسە کردنی کردنی سەربەخۆیی سیاسی وئیداری بووە لە دەسەڵاتی سێنتراڵ . لە ساڵی 1991 لە پاش گەڕانەوە لە ئاوارەیی ، بەشێکی بەرین لە جەماوەری کوردستان لە شارەکانی هەولێرو سلێمانی خۆپیشاندان وڕاپەرینیان دەست پێکردەوەو سەرلەنوێ تانک و زریپۆشەکانی سوپای عێراق بە دەستی گەنجانی هەولێرو سلێمانی سوتێنرا . حکومەتی عێراق دوایی ماوەیەک بڕیاری کێشانەوەی ئیداری دا لە کوردستان . نە سوپا نە دائیرەکانی حکومەتی مەرکەزی نەمان لە کوردستان ، حکومەتی بەعس بەهەر ستراتیژێک ئەم هەنگاوەی نا هیچ لەوە ناگۆڕێ کە لە باری مێژویەوە خۆی ڕۆیی ، بەڵام ( سەربەخۆبوونی ) وەکو واقیع لە دوای خۆی جێهێشت !
ئەم واقیعە لە یەکەم ڕۆژەوە تا ئەمڕۆهەڵگری دەیان دیاردەو قۆناغی جیاواز بوو، کە چ نووسینەوەی وەکو بابەتی مێژوویی ، چ هەڵسەنگاندنی وەکو ئەزموونێک لە حوکمڕانی دەکرێ لە چەندین گۆشەوە قسەی لەسەر بکرێ ، کە بەدڵنیایی بەپێ ی بوونی بەرژەوەندی سیاسی و حیزبی جیاواز، یان بە پێ ی دابەش بوون بەسەر ئینتیما بۆ دەسەڵات یان ئۆپۆزسیۆن هەڵسەنگاندنەکانیش هەڵگری شی کردنەوەی جۆراوجۆر دەبن .
دێمەوە سەر تێگەیشتنی باوی پشتی پرسیارەکە ، بە پێچەوانەی ئەو عەقڵەی کە پێ ی وایە ئێمەو چاوەڕوانی ڕوداوێکی گەورەین ، ئێمە نەوەیەک لە نێو ئەو ڕوداوە گەورە بووین نەوەیەکیش وا پیربوو ، ئەم ڕوداوە دەمێکە ڕویداوە . بەڵام ، نەک بەو کڵێشەیەی پێ ی ڕاهاتووین یان لە توێ ی کتێب و قوتابخانەکان خوێندومانە لەسەر جیابونەوەو دەوڵەت پێک هێنان ، ئەم ڕوداوە ( ژیان لە سەر سایەی دەوڵەتی کوردیدا ) بە بەراورد کردن لە گەڵ جیابوونەوەی دەرزەنیك لە دەوڵەت لە یۆگسلاڤیاو یەکێتی سۆڤیەتی جیاوازیەکەی ئەوەیە کە واقیع یان ڕوداو بە بێ کڵێشە کەرناڤاڵیەکەی دروست بوو ، کە بەعس کوردستانی جێهێشت 22 ساڵ لەمەوبەر کەس تێگەیشتنی ئەوەی نەبوو کە ئەم ئەزمونە تەمەنی سەربەخۆ بوونی خۆی دەست پێکرد ، هەموو پێ ی وابوو ، حکومەت وسوپای عێراق بۆیە خۆیان کێشاوە لە کوردستان تا لەودیوی چەمچەماڵ و مەخمورو خانەقینەوە هیرشێکی فراوانتر دەست پێبکەن ، ڕەنگە ئەمە خەیاڵ وستراتیژی سەرەکی بووبێت. بەڵام ، بووە پاڵنەرێک کە بناغەکانی سەربەخۆبوونی جێگیرکرد .
بارودۆخی ئەمڕۆی ناوچەکە ، ئەگەر لە یەک ڕستەدا کورتی کەمەوە ، بریتی لە هەڵ ومەرجێکی گونجاو بۆ سەرلەنوێ لە یەک گرێ دانی کڵێشە فەرمیەکە بەو واقیعەی 20 ساڵێک لەمەوبەر دروست بووە . هەڵ ومەرج وەکو جاران نەماوە ، کە تورکیا وئێران وسوریا عێراق کۆبوونەوەی چوارقۆڵی بکەن لەسەر کوردستان . ئەمڕۆ هەریەک لەم دەوڵەتانە بە سۆراغی بەرژەوەندی زۆر واقیعیترن لە چاو فەنتازیای ڕوخاندنی ئەم ئەزمونە .
ڕژێم لە سوریا لە ئان وساتی خۆیدایە ، تورکیا بەرژەوەند ئابوریەکانی لە گەڵ کوردستان زۆر لەوە گەورەترە موغامەرەی پێ بکا سەرەڕای گوشاری سوپاو پاشماوەی ناسیۆنالیزمی توندڕەوی تورکی . ئێران هەموو هێزی سیاسی و توانای خۆی خستۆتە گەڕ بۆ هێشتنەوەی سێبەری خۆی لە حوکم گێرانی بە وەکالەت لەعێراق و بەرگرتن بە سەرکەوتنی ستراتیژی ناتۆ دژ بە خۆی . حکومەتی عێراق فشاری دەست پێکردووە نەک لە بەر ئەوەی سەرۆکی هەرێم باسی جیابونەوە دەکات ، بە پێچەوانەوە حکومەتی عێراقی کێشەیەکی نەدەبوو لە گەڵ ئەزمونی کوردستان بەم شێوازەی خۆی ئەگەر بێتوو ئەم ئەزمونە وەکو ڕەقیبێکی ئابوری لە مەسەلەی نەوت ڕوو لەسەر نەبووایە . پێشبڕکێ ی ئابوریە کە وا دەکات لە بەرگی قەیرانی سیاسیدا خۆی بنوێنێ و یەکتر تاوانبارکردن بە پێشلکردنی یاساو دەستور دەست پێبکا .
بارودۆخی جیهانی لە باری عەمەلیدا ئەوەندەی پێویستی بە بینینی واقیعە وەکو خۆی ئەوەندە پێویستی بە تیئۆریزە کردن نیە . هەر قوتابیەکی کۆلیژی یاسا و یان بەشی سیاسەت دەتوانی چەند دەقێک وتێکستێک لیست بکا لەسەر هەموارترین ونموونەیترین بارودۆخ کە دەکرێ ئەزمونێک یان میلەتێک بڕیار لەسەر جیابوونەوەو پێک هاتنی دەوڵەت بکا . بەڵام ، سیاسەت لە دەرەوەی تێکست وزەخرەفەی بەلاغەتدا بە ڕێوە دەچێت ، سیاسەت لە ژێر سایەی ئەوسیستەمە ئابوری – سیاسی جیهانیە بەڕێوە دەچێت کە هیچ قۆناغێک لە مێژودا بەقەدەر ئەمڕۆ میکیاڤیلیانە نەبووە ، ئەمڕۆ ” بەرژەوندوهێز ” چارەنووسی دەیان کێشەی سیاسی دونیا یەک لا دەکات . هیچ ئاماژەیەک نیە کە نەوت لە باشوری سودان دەبێتە سەرچاوەیەک بۆ ریفاهو ژیانێکی باشتر بۆ هاوڵاتیانی ئەوێ ! بەڵام ، سەدان ئاماژەو لێکدانەوەی ئەکادیمی وسیاسی لەبەردەستدایە کە (بوونی نەوت ) دروست بوونی ئەم دەوڵەتە تازەیەی مومکین کرد . ڕیز بەستن وبە یەک گەیشتنی بەرژەوەندە جیاوازەکان لە سەردەمێکی دیاریکراودا دەتوانێ یۆتۆبیا بکە بە ڕاستی ، نەک ناوەڕۆک وپێک هاتەی خودی یۆتۆبیاکە . لەم بوارەدا ڕیزبەستنی هێز – بەرژەوەندە جیاوازەکان لە ئەمڕۆدا لە پرسی دروست بوونی دەوڵەتی کوردی زۆر لە کەیسی دروست بوونی دەوڵەتی باشوری سودان دەچێ .
هاوڵاتی :- ئایا بنه‌ماکانی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ بۆ کورد له هه‌لومه‌رجی ئه‌مڕۆی کوردستاندا له‌باره بۆ کورد؟
کەم نین ئەو سیاسەتمەدارو ڕۆشنبیرو نووسەرانەی کە قسە لە سەر ” پێشمەرج ” و ” نەبوونی موئەسەسات ” ی پێویست دەکەن بۆ دروست بوونی دەوڵەت ، لە هەندێ حاڵەتیشدا باس لەوە دەکرێ کە هێشتا زووە وئەم ئەزمونە دیموکراسی نیەو ئازادی پێشێل دەکا تا دوایی . ئەم ئەرگیومێنتە نوقسانیەکی زۆری پێوە دیارە ، چونکە هەر عەقڵی پشتەوەی ئەم ئەرگیومێنتە هەرگیز ئەو پرسیارە ناکا و بڵێ بنەماکانی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە ( کۆماری مەهاباد ) هەبوو ؟ بنەماکانی دامەزراندنی ئیمارەتێک لە ئەزمونی ئیمارەتەکانی کوردستان هەبوو ؟ ئەم پرسیارانە ناکرێت چونکە عەقلی پشتەوەی ئەم ئەرگیومێنتە ئیشی بە بوونی ” بنەما ” نیە لە ئەزمون و پڕۆژەو هەوڵەکانی پێشووی ئەم یۆتۆبیایە بە قەدەر ئەوەی پێویستی بە کەرەستەی داستان دروست کردن هەبووە .
ئەگەر بنەمای دەوڵەت بوون پەیوەندی بە عەدالەتی کۆمەڵایەتیەوە هەیە ، ئەوا ئەمریکا بێ بنەماترین دەوڵەتە لە دونیادا . ئەگەر پەیوەندی بە ئازادی سیاسی هەیە ئەوا دەوڵەتی ئێستای چین ( کە هەموو دونیا وەکو دەوڵەتێکی سەرکەوتوو لە ئابوری ئەمڕۆدا باسی دەکا ) بێ بنەماترین دەوڵەتە ، ئەگەر قسە لە سەر مرۆڤدۆستی وتێگەیشتنێکی یونیڤێرسالە لەسەر هاوڵاتی بوون ئەوا دەنیمارک وسوید بێ بنەماترین دەوڵەتن لە دونیادا چونکە دژ بە بێ دەسەڵاترین گروپ لە پەناهەندە کۆماندۆی تایبەت دەهێنن و سنورداشیان دەکەن ، ئەگەر ئەم نموونانەش بە یەکەوە ریزکەی ئەوا دەوڵەتی سعودیە نەدەبوایە هەر هەبێت .
ئەوەی لە کوردستان دەگوزەرێ ، بە عەمەلی ژیان بووە لە نێو دەوڵەتێکدا کە تەنیا ناوی ” دەوڵەت ” نیە . لە شێوازی حوکمڕانیدا ، ئەم جۆرە لە دەوڵەت زۆرە لە دونیاو UN و ئەمریکا و ئەوروپاو تورکیاوئێران لە 22 ساڵی ڕابردوو کێشەیان نەبووە لەسەر هەبوونی ئەم دەسەڵاتە ، ئەگەر هەشیان بووبێ هیچیان لە ئاستیدا لە دەست نەهاتوە کە بتوانن لە نێوی بەرن . ئەمڕۆ جێ وشوێنی ئەم ئەزمونە لە پێودانگەو بەها جیهانیەکانی مافی مرۆڤ نا ، بەڵکو جێ وشوێنی وەکو پڕۆژەیەکی پڕ لە بەرژەوەندی ئابوری ، گرنگیەکەی سەدان جار ڕوو لەسەرترە لە چاو 22 ساڵ لەمەوبەر . لە ئاستی ئیقلیمیدا، هێشتا تێگەیشتنی نەرمتر دروست نەبووە لەو عەقڵ و ئایدیۆلۆژیانەی دژایەتی مافی سروشتی بوونی دەوڵەت دەکەن . بەڵام ، جێ گۆڕکێ ی گرنگ ڕویداوە لە کەم بونی توناو لە نزیکی ئەم عەقڵ وئایدیۆلۆژیانە لە سێنتەرەکانی بڕیار یان ئاراستە کردنی ڕوداوەکان .
هاوڵاتی :- ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تێکی کوردی دامه‌زرێت له باشووری کوردستان. ئایا له توانایدا هه‌یه کێشه سیاسیی و ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی ئه‌مرۆی خه‌ڵکی کوردستان چاره‌سه‌ربکات؟ یاخود به‌ره‌وڕووی کێشه‌ی زیاتر ده‌بێته‌وه؟
بۆ ئەوەی وردتر بین ، پێویستە بچینە سەرەتاکانی دروست بوونی دەوڵەت لە مێژودا . گرنگە ئەوە ڕوون بێت کە بنەماکانی دروست بوونی جیهازی دەوڵەت لە مێژودا لە کۆمەڵگە هەرە سەرەتاکانی مرۆڤدا ، بۆ فەراهەم کردنی ئازادی نەبوو ! بەڵکو بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی مەودا بەرینەکەی ئازادی بوو . ئاراستە کردنی ناکۆکی و دژ بەیەک بوونی بەرژەوەندە کۆمەڵایتیەکان لە ئەنجامی گەشەی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ پێویستی بە چوارچێوەیەکی گشتیتر بوو کە ئەم ناکۆکیانە بە خاتری ئەوچینە یەک لاکاتەو کە دەسەڵاتی بەدەستە ، دەوڵەت لەسەرەتای دروست بوونیدا بەڕەسمی ناسینی ناعەدالەتی بوو لە چوارچیوەیەکی فەرمیدا ، ئەم فۆرمە لەو ساوە تا ئەمڕۆش بە پێچەوانەی ناوەڕۆکی خۆی دەیەوێ ” دەوڵەت ” وەکو دەزگایەک لە دەرەوەی پێناسەی کۆمەڵایەتیەکان دانێ و وا پیشانی دا کە بە یەکسانی نوێنەرایەتی بەرژەوەندی هەمووان دەکا .
قەناعەت و ڕازی بوون بە ” مومکین ” بوونی دەوڵەتی کوردی لە ئەمڕۆدا هەرگیز ناتکا بە شەریک لەو وەهمانەی کە پێ ی وایە دەولەت لە دەرەوەی پێناسە چینایەتی ونوێنەرایەتی کردنی بەرژەوەندەکانە . ئایا خاوەن بوون بە دەوڵەت عەدالەتی زیاترو ئازادی بەرینتر بە دوای خۆیدا دەهێنێت ؟ ئەمانە هەمووی پەیوەستن بە هاوسەنگی فشاری سیاسی لە لایەن جەماوەرو لەسەر ئەوهێزەی یان ئەو هێزانەی کە جیهازی دەوڵەتیان بە دەستە . ئەمە جەماوەرە دەتوانێ ئەم ڕوداوە بە باری پۆزەتیڤدا بشکێنێتەوە . بەڵام ، بوون بە خاوەنی دەوڵەت ئەم چانسە دروست دەکا کەکۆڵێک بیانووی یاسایی وسیاسی کاڵ بکرێت و نەمێنن ، کە لە ئەزمونی کوردستان وەکو دەم بەستنەوە بەکارهاتووە ، جا ئەم بیانووە هەر لە گۆڕینی یاسای باری کەسێتی و خێزان تا دەگاتە مۆڵەتی خۆپیشاندان .
جیهازی ” دەوڵەت ” بە دابڕاوی لەوەی کێ بە دەستێتی هەڵگری هیچ بەڵێنێک نیە لە عەدالەتی کۆمەڵایەتی . دەستورو یاسای تازە ، بەرنامە کۆمەڵایەتیەکان ، ئەگەر بکرێتە بەشێک لە فشاری کۆمەڵگە بۆ سەر دەسەڵاتی سیاسی ( جا دەوڵەت هەبێت یان نەبێت ) ئەوا تاقە زەمانەتی بە جێ گەیاندنی ئەو پڕۆژانەن کە سۆراغی بەرژەوەندی گشتی لە پشتیەتی .
مەلەفی ڕۆژنامەی ” هاوڵاتی ” لەسەر پرسی دەوڵەت .
ژمارە 840 ڕۆژی 2012/06/03
سازدانی : جیهاد موحه‌مه‌د
