تەوەرى نوسینو خوێندنەوە
ئامادەكردنى: توانا ئەمین……
ئەمڕۆ نێوەندى روناكبیرى كوردى لەكۆمیدیایەكدا ژیان دەكات، بەدەست دەردێكەوە دەناڵێنێت كەدەتوانین بەپەتاى نەخوێندنەوە ناوزەدى بكەین! دەیان روژنامەى زەردو سەدان كتێبى هیچ لەبازاڕدا بەرچاودەكەون، دەزگاگەلێكى چاپو پەخش لەم هەرێمە بچوكەى ئێمەدا دەبینرێن كەبەزەحمەت لە بیۆگرافیاكانیاندا كتێبێك، تەنها یەك كتێبى چاك دەدۆزیتەوە، ئەگەر بەختت هەبێت.
رۆژنامەى هەرزان، نوسەرانى سادەگۆو پیشەیى، روشنبیرى موزەیەفو بەناو روناكبیرى بێئاگا لەدونیا، دەسەڵاتێكى سیاسى بێخەمو بێخەبەر، لە زەمینە سازیەكانى ئەم نەخۆشیەن… ئەمڕۆ لەلاى ئێمە تاڕادەیەك هاوكێشەى نوسەرو خوێنەر لەپێچەوانەبونەوەدان، خوێنەرانێكمان لە ئاستێكدا هەن كەلێناگەڕێن هەموو شتێك بەسەریاندا تێپەڕێت، لەحاڵێكى وادا دەبێت نوسەرى ئێمە حسابێكى جدى تر لەدەیەكانى پێشوو بۆ خوێنەر بكات.
ئێمە لێرەدا لەبارەى گرنگى خوێندنەوەو ئاشنابوون بە كتێبو كلتور، وەك دەروازەیەك بۆ دۆزینەوەى پێگەى خۆمان جارێك وەك مرۆڤو جارێك وەك نەتەوە، لەمەڕ بەهەند وەرگرتنى مەعریفە وەك مەرجى یەكەم لەپرۆسەى نوسیندا، ئیشى ئیلهامو رۆڵى مەعریفە لەبەرهەم هێنانى دەقدا، لەمەڕ ئەو پاشا گەردانیەى رۆژنامەوانىو رۆشنبیرى كوردى، دەستەیەك روناكبیرو نوسەرى جدیمان لەم تەوەرەدا كۆكردەوەو لەم پرسیارەدا پەیامى خۆمان كورتكردەوە:
لەكاتێكدا تێكستە گەورەكانى دونیا زادەى مەعریفەن نەك ئیلهام، كەچى نووسەرى ئێمە كەم دەخوێنێتەوەو زۆر دەنووسێت! نووسینى دواى ئەم هەموو نەخوێندنەوەیە رۆشنبیریى كوردىو بەتایبەتیش ئەدەبیات بەرەو سادەگۆیىو هیچ نەوتن نابات؟
د. موحسین ئەحمەد عومەر
شارەزایىو بلیمەتى، وەك دوو دیاردەى دەستكردو خۆڕسك، یان تەجریبىو سروشتى دێتە بەرچاوKدیستۆیۆڤسكى، یەسنین، گۆران، لۆركا، مایاكۆڤسكى، ڤان كوخ، هەرهەموویان ئەم دوانەیان تێدا بووە.
.. لە ڕوانگەى منەوە، بەپَى تێگەیشتنى تیۆرى خۆم لەئەدەبو بەرهەمهێنانى ئەدەبىو كێشەى نووسینو خوێندنەوە، هەروەها كەم خوێندنەوەو زۆر نووسین، پرسیارەكەت كۆمەڵێك دەرگاو كێشە دەكاتەوە، لەمەش دەبآ لەڕوانگەیەیەكى تیۆرى رووت لێكى بدەینەوە. ئەو كێشانەى پرسیارەكەت دەیورووژێنآ كۆمەڵێكن هەر هەمووشیان راستە پەیوەندییان بەیەكەوە هەیە. ئەمانەش بریتین لە:
1-كێشەى مەعریفەو ئیلهام كە كێشەو پرسیارێكە لەتیۆرى ئەدەب كۆنەو، دەتوانم بڵێم لەسەرەتاكانى مێژووى گەشەسەندنو سەرهەڵدانى تیۆرى ئەدەبى زۆرى لەسەر نووسراوە.
2-مەسەلەى كەم خوێندنەوەو زۆر نووسینو بەرهەمهێنانى كرچو كاڵى ئەدەبى، كە بەڕاى من پەیوەندییەكى راستەوخۆى بەسۆسۆلۆژیاى ئەدەبو سۆسیۆلۆژیاى رەخنەوە هەیە، دەشآ لەم روانگەیەوە بەجوانى وەڵامى بدەینەوە، چونكە ئەمە لەبنچینەدا پەیوەندى بەكێشەیەكى شارستانى ئاڵۆزەوە هەیە، دەتوانین بڵێین پەیوەندى راستەوخۆى بەلایەنێكى وردتر هەیە، لەم بوارەوە، ئەمەش: فراژووبوونى شارستانى یان فراژووبوونى كۆمەڵایەتى، یان بەماددى بوونو مانەوە لەناو مۆدێلە كۆمەڵایەتیە كۆنەكان دەوروژێنآ.
دواى ئەم سەرەتایە، لێرەوە، بەڕیزو بەدێڕى كورت كورت: هەندآ وەڵامى تیۆرى بۆ پرسیارەكەت دەخەمەڕوو كە دەشآ لەوێوە دواتر بچینە ناو لێكدانەوەیەكى ئاڵۆزتر كە وەك خوێندنەوەیەكى گشتییە بۆ پرسیارەكەت.
1-مەرج نیە هەموو تێكستێكى گەورەى دونیا زادەى مەعریفە بآ.
2-مەرج نیە ئیلهام تێكستى گەورە بخولقێنآ.
3-دەشآ تێكستێكى گەورە زادەى مەعریفە بآ.
4-دەشآ ئیلهام زادەى لەدایكبوونى تێكستێكى مەزن بآ.
5-مەرج نیە خوێندنەوە مرۆڤ بكاتە ئەدیبێكى مەزن.
6-مەرج نیە زۆر نووسین تێكستى نایابى لێبكەوێتەوە.
7-خۆڕۆشنبیركردنو خۆ بەهونەرمەندركردن دەشآ مرۆڤ بگەیەنێتە رادەیەكى بەرزى هەستیارى، سەرەنجام تێكستى نایاب لەدایك بآ.
8-مەرج نیە زۆر خوێندنەوە ببێتە زادەى داهێنانى گەورە.
سەرەنجام دەتوانین دەیان پرسیارى دیكەى تیۆرى بكەین، هەر پرسیارێك كێشەیەك دەورووژێنآ، ئەمەش پێویستى بەچارەسەرو وەڵامى تیۆرى دروست هەیە.
كەواتە، ئەو بیرەى كە بەهانامان دآو رزگارمان دەكا لەتەڵەو فاقەكانى تیۆرى، بابەتێكى زۆر هەستیارە كە لە لۆژیكو لۆژیكى زانستىو عەقڵى یارمەتیمان دەدا نەكەوینە ناو تەونى جاڵجاڵۆكەى تیۆرىو ئاڵۆزییەكانى، دواجار سادەگۆیىو هیچ نەگوتن، مەسەلەى رێژەییە (النسبیە) مەسەلەى رێژەیى جێگایەكى زۆر گرینگ لەرەخنەو لێكۆڵینەوەى ئەدەبى، دواجار لەتیۆرى ئەدەبى بەگشتى داگیر دەكا، ئەمە وامان لێدەكا نەكەوینە ناو "زۆر گوتنى هیچ نەگوتن"، یان سادەگۆیىو سەفسەتە، بەڵكو مەبەستمان بیناكردنى شتێكى جوانە، سوودى هەبێت، ئەم سوودەش لەجوانیەكەى بآ نەك سودێكى ماددى.
سوودەكەى لەشێوەى ئەو چەشەو خەیاڵە بآ كەشیعرێكى نایاب بەمرۆڤى دەبەخشآ، واتە كەوتنە ناو جیهانێكى دیكەى پۆزەتیڤى ئاگایى كە لەگەڵ زەوقو چەشەى مرۆڤ دەگونجآ. ئەمەش وەك ئاودانى گوڵێكى سیسە كەدواتر دەگەشێتەوەو جوانىو بۆنى خۆى بڵاودەكاتەوە.
مەسەلەى رێژەیى، یان پاراستنى رێژەیى لەواقیعێكى ئەدەبى دیاریكراو، بنچینەى ئەو ئەقڵانیەتە رەخنەییە دادەمەزرێنآ كە پێویستە بۆ تێگەیشتن لەدەیان هەڵكەوتو واقیعو دیاردەى ئەدەبى.
ئەم رێژەییە راستەوخۆ لەریزكردنى ئەم وەڵامانەى سەرەوەى من هەیە. ئێوە دەڵێن: (لەكاتێكدا تێكستە گەورەكانى دونیا زادەى مەعریفەن نەك ئیلهام) لێرەوە، ئەم رستەیە وەك پێشەكییەك وایە بۆ كۆتایى پرسیارەكەت كە لەكۆمەڵى ئێمە زۆر خوێندنەوە نیە، بەڵكو زۆر نووسین هەیە.
ئەمە راستە، بەڵام ئەمەش لێكدانەوەى وردى سۆسۆلۆژى یان باشتر سایكۆسۆسیۆلۆژى دەوآ، دەبآ ئێمە سەرەتا لەم هەڵكەوتە بكەین كە ئەمڕۆ مرۆڤى كورد تێیدا دەژى دواتر وەڵامەى راستەكان راستەوخۆ خۆیان رەپێش دەكەن.
بەڵام پێش ئەوەى ئێمە دەست بۆ ئەم لێكدانەوە ببەین، لەگەڵ پێشەكى پرسیارەكەت دەرگایەكى تیۆرى دەكەنەوە، ئەم دەرگایەش راستەوخۆ بەرەو چەمكى رێژەیى لەڕوانینى رەخنەیىو لێكدانەوەى ئەدەبیمان دەبا، من دەمێك بەرامبەر بەم پرسیارە درێژە دوچارى رامان بووم، دواتر كلیلەكانیم وردە وردە دەهاتە ناو دەست. ئەمەش لەبنچینەدا وەك كێشەى خوێننەوەیە لەڕوانگەیەكى تیۆرى رووت.
هەندآ تێكست هەن، لەگەڵ خوێندنەوەى یەكەمو دووەم هیچت پآ ناڵێن، بەڵام لەگەلأ كۆمەڵێك خوێندنەوەى دواترو راهاتن لەگەڵ رەمزو وێنەو خوازەو پارادۆكسو میتاخۆڕەكانى ناوەوەى جوانترو روونتر دێتە بەرچاو. چونكە لەبنچینەدا تێكستێكى لەم جۆرە پشت ئەستوورە بەپاشخانێكى مەعریفىو هونەرى، نووسەرەكەى زۆر كارى تێدا كردووە، بەڵام بەگشتى تێكستى نایاب، چ شیعر، چ رۆمانو چیرۆك، هەتا گوتارى رەخنەیىو لێكۆڵنەوەش، ئەگەر بەچەشەو پاشخانێكى مەعریفىو هونەرى بەرز نووسرابآ، لەگەڵ یەكەم دێڕ مرۆڤ یان خوێنەر دەستەمۆ دەكاو دەیگرآ، بەڵام تێكستى خراپ لەو چركەیەى هێشتا رۆژیشى نەبینیوە هەر مردووە یان بەمردوویى لەدایك بووە. بەمردوویى لەدایكبوونى ئەدەبى، دەمانگەڕێنێتەوە بۆ خاوەنێكى ناهەستیارو نەشارەزا، دواتر بآ زەوقو سەلیقە.
لەبارەى مەعریفەو ئیلهام، رەخنەو تیۆرە رەخنەییەكان، روانینى تریان هەیە، لەبنچینە كێشەى شارەزابوونو بلیمەتى هەیە كە لەرەخنەى كلاسیكى لەئەرستۆو ئەفلاتونو هۆراسەوە بگرە گرینگییان پآ داوە تا دەگاتە فرۆیدو یۆنگو رەخنەگرە هاوچەرخەكان.
شارەزایىو بلیمەتى، وەك دوو دیاردەى دەستكردو خۆڕسك، یان تەجریبىو سروشتى دێتە بەرچاو. دیستۆیۆڤسكى، یەسنین، گۆران، لۆركا، مایاكۆڤسكى، ڤان كوخ، هەرهەموویان ئەم دوانەیان تێدا بووە، ئەمەش لەشێوەى ئازارێكى دەروونى دێتە بەرچاو كە شێوەى ناسنامەیەكى تایبەتى بۆ ئەو كەسە دروست دەكا، ئەمەش لەڕوانگەى لێكدانەوەى رێژەیى دەمانگەیەنێتە ئەو خاڵەى بڵێین تەنیا لایەنێك لەپشت داهێنانە ئەدەبیەكان نیە، بەڵكو بارستاییەكى دیكەیە كە ناوەندێكى كۆمەڵایەتىو زاتى سروشتىو ناسروشتى تێدا بەشدارن، لێرەوە كۆتایى بەم لێكدانەوە دەهێنین، بەرەو ئەو حاڵە دەچین كە وەك كێشەیەكى گەورە لەكۆتایى پرسیارەكەت دەردەكەوآ، ئەویش بریتییە لەنەخوێندنەوە وەك كێشەیەكى شارستانى لەناو كورد، زۆر نووسین كە سادەگۆیىو هیچ نەگوتن – ى لـآ دەكەوێتەوە.
من دەمەوآ بگەڕێمەوە بۆ بنچینەو زەمینەكان، دەشآ هەندآ وەڵاممان دەسكەوآ، كە بەڕاى من پەیوەندى تەواوى بەمەسەلەى فراژووبوونە كۆمەڵایەتى یان شارستانیەكانەوە لەناو كورد هەیە. دەشآ پەیوەندى بەو وەرچەرخانە ماددىو مەعنەویانەوە هەبآ كەئێمە ئێستا تێیدا دەژین كە لەناكاو ئێمە لەمۆدێلێكى ژیانى تەقلیدى كەوتینە ناو مۆدێلێكى دیكەى تازە، یان مۆدێلى كۆن بەجآ دەهێڵین بەرەو مۆدیلێكى دیكەى تازە دەچین كەهەتا ئێستا ئەم مۆدێلە نوێیە بچمو روخسارو هەڵكەوتنى ناوەوەى خۆیمان بۆ واڵا ناكاتەوە، یان بەشێوەیەكى تر، ئێمە ئازارمان زۆرە لەبەجآ هێشتنى مۆدێلى شارستانى كۆنى خۆمان كە بێگومان لایەنى پۆزەتیڤو نێگەتیڤى خۆى هەیە، بەكورتى دەشآ بڵێین روانینێكى روونمان بۆ ئایندە نیە، نازانین ئەم ئایندەیە چى لەسكى خۆى هەڵگرتووە، ئەمەش پێمان دەڵآ، ئێمە زۆرباش لە (ئێستادا) ناژین، پەرشو بڵاوین، نازانین چى دەكەین، زۆر دەڵێین، زۆر دەنووسین، كێشەى دەربڕین – مان هەیە، كەم دەخوێنینەوە، واتە كەم خۆمان رۆشنبیر دەكەینو كەم خۆمان بەهونەرمەند دەكەین. زۆر دەنووسین، بەڵام نازانین چى دەنووسین. واقیعى كۆمەڵایەتى ئێمە پێمان دەڵآ، ئێمە لەناو وەچەرخانێكى ماددى زۆر سەرنج راكێش دەژین، بەرەو كۆمەڵێك دەچین لە ئازارێكى زۆرى نوێبوونەوە داین، ئەم ئازارى نوێبوونەوە لەسەرتاپاى كۆمەڵى ئێمە دیارە یان دەردەكەوآ، لەنووسینى شیعرێكى كرچو كاڵەوە بگرە تا دەگاتە كوشتنى ژنێك، یان خۆسووتاندنى كچێك، بوونى تەتەروفى ئایینىو فیكرىو ئەدەبىو سیاسىو كۆمەڵایەتى، لەولاتر، شتە جوانەكان كە من، چونكە شتە جوانەكانو شتە پۆزەتیڤەكان وەك ناوكێكى بچكۆڵەن لەئێستا هەنو چرۆو گەڵاكانیان لەئایندە دەردەكەوآ، چونكە بەسوپایەكى زەبەلاحى ئەفسانەو پڕووپووچى ئایینىو كۆمەڵایەتىو ژیارىو سیاسى دەورە دراون، لـآ ناگەڕێن دەركەونو رۆڵى پۆزەتیڤى خۆیان بگێڕن، بێگومان ئەمە راستە، ئێمە هەر ئەمڕۆ كۆمەڵێیكن، كۆمەڵى تەقلیدى (Traditionelle) بەجآ دەهێڵین، كۆمەڵێك چەمكو بەهاو نرخ هەن كە سەر بەم كۆمەڵە تەقلیدییەیە، ناوەندى كۆمەڵایەتى تەقلیدى یان كۆن لـآ ناگەڕآ بەئاسانى دەستبەرداریان بین – هەڵبەت ئەم گۆڕانە قوربانى خۆى دەوآ، ئەم قوربانیەش هەموو خۆى لەو توندوتیژییە وێنا دەكا كە لەژیانى سەرتاپاى ئێمە هەیە. تێكستى نایاب، خوێندنەوەى نایاب لەناو كۆمەڵێكى لەم جۆرە بەزەحمەت لەدایك دەبآ، دواتر بەگەڕانەوە بۆ مەسەلەى رێژەییەكە، دەبینین لەسەر ئاستێكى زاتى، نەك مەوزوعىو گشتى، واتە لەسەر ئاستێكى بچووك (poserivisme) تێكستى نایاب دەست دەكەوآ، ئەمەش ئەو تێكستەیە كە لەپاڵ راستگۆیىو راست ژیانى لەدایك بووە، زادەى كەفو كوڵو سووتانێكى زاتییەو هیچ پەیوەندى بەكۆمەڵەوە نیە. هەڵبەت ئەمەش جۆرێك ئەنانیەتى لەپاڵە. بەڵام ئەم ئەنانیەتە شتێكى خەتەر نیە لەسەر كۆمەڵو كەسانى دیكە.
لەلایەكى دیكە، وەك دیاردەیەك، من لێكدانەوەیەكى دیكەشم هەیە، بۆ ئەو زۆر نووسینەو كەم خوێندنەوەیە، نەبوونى داهێنانى گەورە. ئەگەرچى ئەمەش هەر پەیوەندى بەوەرچەرخانە مادییەكەوە هەیە، بەڵام وردبوونەوەیەكى تایبەتى دەوآ: دەبینین لەم چوون بەرەو كۆمەڵێكى ترى دەوڵەمەندترو ئاوەدان تر، لەم نوێبوونەوەیە، رۆژ بەڕۆژ كۆمەڵى ئێمە پێویستى بەزیاتر نووسین هەیە، زۆربوونى بوارەكانى دیكەى نووسین، بازرگانى، وەرزشى، كۆمەڵایەتى، مۆدو پزیشكىو كۆمەڵایەتىو ئایینى، دەشآ ئەدەبیات رێژەیەكى كەم لەم بەرهەم هێنانە بگرێت. مەبەستم ئەوەیە بڵێم، نووسینو بەرهەمهێنانى رۆشنبیرى وەك كردەیەكى شارستانى تازە بۆتە كاڵایەكى بازرگانى، یان شێوەى كاڵایەكى بازرگانى وەرگرتووە، سەرمایە بەرهەم دەهێنآ. ئەمە بزووتنەوەیەكى كۆمەڵایەتىو شارستانیەو پێداویستى ماددى كۆمەڵ فەرزى دەكا، لەبنچینەشدا دیاردەیەكى پۆزەتیڤە ئەگەرچى لایەنى نێگەتیڤى خۆى هەیە. دە ساڵ پێش ئێستا ئێمە ئەو دەوڵەمەندییە مێدیاییەمان نەبوو، ئیمڕۆ وەك پێداویستییەكى نوێى ماددى ئەم بە بەبازرگانى بوونەى میدیاییە هەیە، بەتایبەتى لەبوارى میدیاى خوێندراوە، سەرەنجام نووسنیو خوێندنەوەى ئەدەبىو فیكرىو هونەرى، ئەویش وەرچەرخانو بەماددى بوونو بە بازرگانى بوونى تێكەوتووە، ئەمەش وەك دیاردەیەك بچێكى ئاوەدانىو دەوڵەمەندى پیشان دەدا، بەڵام بچمێكى دیكەش پیشان دەدا كە پاشەكشە بە بەرهەمهێنانى ئەدەبىو فیكرىو هونەرى پوختو نایاب دەكا، لێرەش جارێكى دیكە دەبآ بگەڕێینەوە بۆ مەسەلەى رێژەییەكە، كە لەناو ئەم پێكهاتە ئاڵۆزە تازەییە ماناى ئەوە نیە بەرهەمى ناوێزە لەسەر ئاستێكى زاتى نیە، نەخێر، وێڕاى بوونى زۆرێكى خراپ كەمێكى نایابمان هەیە، دواجار هەر ئەم كەمەیە كە وەك ناوكێكى نایاب دێتە بەرچاو، درێژە بەخۆى دەداو لقو پۆپى لەئایندە لێدەبێتەوەو نامرآ، ئەوانى دى هەموو دەچنە زبڵدانى رۆشنبیرى.
*ئەم گفتوگۆیە لە (رەخنەى چاودێرد)ا بڵاوكراوەتەوە.