سینۆگرافیاى شانۆ
نیهاد جامى…….
دەركەوتنى هەر هونەرێك پێویستى بە ڕزگار كردنە لە مانا زاراوەییەكەى، بۆ ئەوەى بتوانین لە پانتاییەكى فەرهەنگیەوە بیخوێنینەوە، چونكە مانەوەى لەناو مانا زاراوەییەكەى جگە لە ناسین وەك ماناى زاراوەیى تواناى نیە ڕۆشنایەك بخاتە سەر مەعریفەى شاراوە، بە تایبەت بۆ ڕۆشنبیریەكى شانۆیى كە لەناو نائامادە بوونێكى ترسناكى توێژینەوە و نووسیندا بژیێت، ئەوەى ئامادەیى هەیە ووتراوە نەك نووسراو، ووتراو شوناسێكى وەهمى خوڵقاندووە، ئەوەش بۆ نائامادە بوونى نووسین دەگەڕێتەوە، گفتوگۆكان لە پانتاییەكى زارەكى لە پڕۆسەى داهێنان دەدوێن، بەڵام كاتىَ دەگەینە بەردەم كتێبخانەكانمان، هێشتا كتێبخانەیەكى شانۆیى دەوڵەمەندمان نیە، بۆ ئەوەى بتوانین بۆ سەرچاوە و قۆناغەكانى بزووتنەوەى شانۆیمان بۆ ئەو كتێبخانەیە بگەڕێینەوە، ئەوەى ئەنجامدراوە زیاتر هەوڵى ئەدەبى بوو بۆ دەقى شانۆیى، زۆر دەگمەن ئاوڕمان لە لایەنە هونەریەكانى شانۆ داوەتەوە، لەڕۆژگارى ئەمڕۆماندا ئەگەرچى شانۆ لەژێر هەڕەشەدایە ئەوەى نەیهێشتووە ئەو شانۆیە بمرێت ئەوە دەزگاكانى شانۆ و ناوەندەكانى نەبوونە، بەڵكو هەوڵى چەند گروپێكى شانۆیى بووە، كە لەهەر شارێك ژمارەى ئەو گروپە شانۆییانە لە دوو گروپ تا سىَ گروپ تێناپەڕێت، هەندێكجار تاكە گروپێك لەشارێكدا ئومێدى شانۆیى پێداوینەتەوە، بەڵام ئەوەى جێگەى دڵخۆشیە ئەوە بوونى چەندین هەوڵى تیپ و شانۆكارانە لە پێناو بەشداریكردن بۆ بنیاتنانى كتێبخانەیەكى شانۆیى لەڕێگەى (كتێب، گۆڤار، لاپەڕەى شانۆ لە ڕۆژنامەدا) ئەگەرچى شانۆ هەمیشە پێویستى بە نمایش هەیە، بەڵام چاپكراوە شانۆیەكانمان لە ئێستادا دەتوانن ئەو هەوڵانە بكەنە زەمینەیەكى تیۆرى بۆ داهاتوو، مەبەست لەو دەروازەیە بۆ نووسین تەنیا ئەوە نیە كە ئاماژە بۆ دۆخێك بكرێت كە بەشى زۆرمان بە تایبەت ئەوانەى لە ئاستى نووسین و پراكتیكەوە كارى تیا دەكەین، دڵنیاین لەوەى گەر خۆمان ئەو كتێبخانەیە درووست نەكەین ئەوە زۆرن ئەوانەى خەون بە سووتاندنى ئەو كتێبخانەیەوە دەبینن، بە بیانوى (سەردەم سەردەمى سینەمایە.. شانۆ سەردەمى تەواو) لە ڕاستیدا ئەوە تەواو بوونى سەردەمى ئەوانە لە شانۆدا، نەك كۆتایى هاتنى سەردەمى شانۆ، ئەمڕۆ شانۆ لە كوردستان ئەگەر ژمارەى بەرهەمەكانیشى لە ئاستى پێویستدا نەبێت، بەڵام هۆشیاریەكى شانۆیى هەیە كە خوازیارى ئەوەیە شانۆ بەتەنیا بە كاركردنەوە نەبەستێتەوە، بەڵكو ڕۆشنبیرى شانۆكار و ئاگادار بوون لە میتۆدە شانۆیەكان و شێوازە جیاوازەكانى ڕاهێنان بە وەزیفەى سەرەكى خۆى دەزانىَ، یەكێك لەو باسانەى كە تا ئەمڕۆ نووسینێكمان لەبارەیەوە نیە لەناو كتێبخانەكەمان، نەك كتێبێك بەڵكو ووتارێكیش لەبارەیەوە نابینین (سینۆگرافیاى شانۆیە)، سینۆگرافیا چیە؟ ماناى چى دەگەیەنێت؟ ئایا مەبەست لە دیكۆرە وەك زۆرجار وا ڕاڤە دەكرێت؟ یاخود هونەرێكى سەرەكیە لە شانۆدا ئێمە نەمانتوانیوە كارى تیا بكەین؟ سینۆگرافیا چ گۆڕانێكى بە درێژایى شانۆ بە خۆیەوە دیووە؟ ئایا پەیوەندیەك هەیە لە نێوان سینۆگرافیا و شانۆى ئەزموونگەرى؟ ئەگەر پەیوەندیەكى هەستیار و دیالەكتیكى هەیە ئەى سینۆگرافیا تاچەند لەناو گوتارى ئەزموونگەرى شانۆیماندا ئامادەیى هەیە؟ ئەو پرسیارانە سەرەتاى چوونە نێو ئەو توێژینەوەییە، لەڕێگەى ئەو پرسیارانەوە دەمانەوىَ تێگەیشتنێكى فراوان لەو بارەیەوە بخەینە ڕوو، سەرەتا هەوڵ دەدەین ناسینێكى تیۆرى بۆ سینۆگرافیا دەر بخەین.
سینۆگرافیا لەڕووى زاراوەییەوە بریتیە لەو شتە بینراوانەى كە دیمەنێكى شانۆیى لەڕێگەى ڕەگەزە پێكهاتووەكانى شانۆ دەخەنە بەر دیدى بینەر، ئەوانەش لەناو سیستمێكى ڕێكخەر كە خوڵقاندنى وێنەى شانۆیە كۆكراونەتەوە، ئەوەش زیاتر كارى هونەرمەندى شێوەكارە، بەپێى تەختەى شانۆكە هێلكارى دیمەنەكان دادەڕێژێت، پارێزگارى لەنێوان ڕەنگ و شتە بەرجەستە كراوەكان دەكات، بەڵام سینۆگرافیا بەپێى مانا فەرهەنگیەكەى بەیەكگەیشتى نێوان هەردوو هونەرى شانۆ و شێوەكاریە، ئەوەش خوێندنەوەى دیمەنى شانۆیە لە ماناى زەخرەفەییەوە بۆ ماناى فەلسەفى شانۆ كە بەزانست كردنى وێنەیە، بەواتاى سینۆگرافیا بریتى نیە لە بەزەخرەفە كردنى وێنەى شانۆیى، هێندەى پەیوەندى شانۆیە بە بیناسازیە شێوەكاریەكەى (هێل، ڕەنگ، سێبەر، پنت، بارستایى) كە لەو ڕێگەیەوە دەلالەتى تر بە شانۆ دەبەخشرێت بەتایبەت لەسەر ئاستى بینین، ئەوە بەرجەستە كردنێكى ترى پانتایى درامیە (1) ئەگەر دەق لەڕێگەى ووشەوە بتوانىَ جیهانبینى فكرى نووسەر بخاتە ڕوو لەو ڕێگەیەوە بیناى دەقى درامى بكات، ئەوا سینۆگرافیا پانتایەكى بینراو بەو دەقە دەبەخشێت، پانتایى خەیاڵى زمان دەگوزاێتەوە بۆ پانتایى خەیاڵى وێنە، ئەوە جیهانبینى دەرهێنەر و بە بینراوكردنى ووشەیە بۆ بنیاتنانى ئەو ئەتمۆسفێرە شانۆییە.
سینۆگرافیا بەپێى تەواوى قۆناغە مێژوویەكان بەدوو قۆناغ تێپەڕیووە، ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتاى دەركەوتنى شانۆ بەتایبەت بۆ شانۆى یۆنانى، سینۆگرافیا بوونى نەبووە، بەڵكو نەبووە بە زانستى وێنە شانۆیەكە هێندەى مەبەستى زەخرەفەیى لەپشتەوە بووە، هەرچەندە دەتوانرىَ ئەوە بە زەمینەیەك بۆ لەدایكبوونى ناو ببرێت، بەهۆى ئەوەى شانۆى یۆنانى لە گۆڕەپان و پەرستگا ئاینیەكان نمایش دەكرا، بۆیە نووسەرانى شانۆى ئەو كات كە هەر خۆشیان بە كارەكان هەڵدەستان بەپێى پێویستى كارەكەیان ئەنجام دەدا، ئەوەش زەخرەفە درووست كردن بوو نەك سینۆگرافیا، شانۆى ڕۆمانیش هەر بەهەمان شێوە نەیتوانى لەدیمەنى زەخرەفەیى ڕزگارى بێت، ئەگەرچى تەختەى شانۆكانیان زۆر لە شانۆكانى یۆنان مەزنتر بوو، ئەوەش وا كردبوو بایەخێكى تایبەت بە ڕازاندنەوەى شانۆكانیان بدەن، تا ئەو ڕادەیەى كە ئەمڕۆ لە تێگەیشتنمان بۆ ئەو شانۆیە ڕووبەرووى ئەوە نابینەوە "گرفتێكمان بێتە پێش بۆ ناسینى كەینونى شانۆكانى ڕۆمانى، كە زیاتر نزیك بوو لەیاریگاى سێرك نەك لە شانۆى ڕاستەقینە" (2) ئەوەش گەواهى ئەوەمان بۆ دەدات كە ئەو قۆناغە نەیتوانیووە بە سینۆگرافیامان ئاشنا بكات، تا دەگەینە سەردەمى ڕێنیسانس، ئەوە سەرەتاى لەدایكبوونى سینۆگرافیایە، كەواتە سینۆگرافیا ڕێنیسانس لەگەڵ خۆیدا دەیهێنێتە بوون.
ئەو سەرەتایە لە شانۆى ئیتاڵى دەردەكەوێت، بەتایبەت لە كارەكانى (رۆفائیلۆ سانزیۆ) كە هەڵدەستىَ بە دیزاینى شانۆیى بۆ كۆشكە كۆنەكان، ئەوەش ڕێكخستنەوەى دیمەنى بینراو بوو، تەنانەت دەتوانین بۆ دەركەوتنى وەك ناونانیش بگەڕێینەوە بۆ ئەو مێژووەى كە پێى ناسرابوو "لە 6 ى مارتى ساڵى 1519 لەهۆڵێكى مەزنى فاتیكان رۆفائیلۆ بە ئیلهامى خۆى دەیەوىَ دیمەنى شارى فیرارا نیشان بدات، یەكێك لە میوانەكان لەبەرامبەرى وەستاو پرسى ئەو نیگار كێشانە چى دەكەن؟ لەوەڵامدا پێى ووترا ئەوانە خەریكى سینۆگرافیان" (3) لێرەدا لەوە تێدەگەین كە چ وەك كارەكە یا وەكو ناونان ئەو مێژووە سەرەتاى هاتنە ئارایەتى، بەتێڕوانینى ڕۆشنبیرانى سەردەمەكە توانراوە درووست كردنى شارەكان زۆر جوانتر دەربكەوێت لەوەى هەیە، جوانتركردنى شوێن پەیوەست بووە بەو خەیاڵە ئیستاتیكیەى كارە شانۆییەكە ویستویەتى، دیارە سەردەمى ڕێنسانس هۆكارى سەرەكى ئەو دەركەوتنە بوو، ئەوەش بەرەنجامى ئەو سەردەمەیە، چونكە لەناو ڕۆحى ئەو سەردەمە هەڵێنجراوە، بەبىَ ڕێنیسانس سینۆگرافیا نەدەهاتە بوون، چونكە "ڕێنیسانس بەتەنیا دووبارە ژیاندنەوەى كۆن نەبوو، یا نوێكردنەوە و لاسایكردنەوەى بێت لە وێنەیەكى نوێدا، بەڵام ویستى شانۆ ببەستێتەوە بە گەشەسەندنى كۆمەڵایەتى، كە سەرهەڵدانى لە هەڵێنجانى ڕێنیسانس و درووست كردنى پەیوەندیە كۆمەڵایەتیە نوێیەكان بوو لەنێوان مرۆڤ وەك كاركردن لەگەڵ یەك و ڕەفتار و هەڵسوكەوت، شارى ڤینسیا كە شكسپیر بۆ ناونیشانى كۆمیدیاكەى (بازرگانى ڤینسیا) ى هەڵیبژارد، مەڵبەندێكى شارستانى شانۆیى ئەوىَ بوو" (4) بەهۆى ئەوەى ڕێنیسانس بەتەنیا گەشەسەندنێك نەبوو تەنیا لە تاكە ووڵاتێكى وەك ئیتاڵیا بێت، بەڵكو تەواوى ئەوروپاى گرتبۆوە، بۆیە لەگەڵ خۆیدا سینۆگرافیا بەتەواوى شانۆى ئەوروپى ئاشنا بوو، بەتایبەت لەسەدەى 17 لەو سەدەیەدا دیارترین گۆڕانكارى لە دیمەنەكان كرا، سەرەتا پەردەى پێشەوەى شانۆ بە چەندین شێوەى جیاواز بەكار دەهێنرا، ئەوە جگە لە پەردەى ناوەوە كە وێنەى لەسەر دەكرا بۆ ئەوەى وەك دیمەنى تر بەكار بهێنرێت، بەواتاى شانۆ چەند دیمەنێكى جیاوازى وێنە كێشراوى بەخۆیەوە دەبینى.
ئەو بنەمایە بووە هۆى ئەوەى سینۆگرافیا بەپێى گەشەسەندنى ژیار و تەكنەلۆژیا گۆڕان بەخۆیەوە ببینێت، بەڵام ئەوەى تێبینى دەكرىَ سینۆگرافیا تەنیا لە شانۆى ئەوروپى دا دەركەوت، قۆناغى دووەمى دەركەوتنى سینۆگرافیا بەرەنجامى ئەو دۆخە كۆمەڵایەتیەى دواى جەنگى دووەمى جیهان بوو، كە شانۆى بێهودەیى تیایدا لەدایك بوو، سینۆگرافیا تیایدا زانست و مەعریفەیەكى بینراوى شانۆیى بوو، بووە ڕووبەرێكى سیمیۆلۆژى لەكارى شانۆیدا، ئەوەش ڕزگار كردنى بوو لەهونەرى تەكنیك و كارى زەخرەفەیى، چونكە "بینین كاریگەرى فەلسەفى لەسەر پەیوەندى جەستە بە پانتایى و بە بیناسازى شوێن و بە بونیادەكانى نێو وێنەى شانۆیى بەجىَ دێلێت، ئەوەش وا دەكات سینۆگرافیا لەڕوویەكدا پانتایى شانۆ بگۆڕێتە سەر زەمەنێكى ئەفڕێنەر، بەوەى پانتایى زەمەنى نمایش بێت" (5) شێواندنى هەستى مرۆڤى خۆر ئاوایى دواى جەنگ قۆناغى نوێى سینۆگرافیاى پىَ هاتە بوون، تا بوو بە بەشێك لەكارى دەرهێنان، ڕۆڵى گرنگى واى كرد ئەمڕۆ وەك بنەمایەكى دەرهێنانى شانۆیى سەیر بكرێت، دیارە لەدایكبوونى سینۆگرافیا بەتەنیا دیدێك نەبوو بۆ شانۆ، بەڵكو لە ئەمڕۆدا جیاوازى بنەڕەتى هەیە لەگەڵ ئەو مانایەى كەلەسەردەمى ڕێنیسانس هەبوو، بەهۆى ئەوەى لە "سەردەمى ڕێنیسانس تەكنیكى نیگاركێشان بوو، بەماناى نیگاركێشان و ڕەنگ كردنى قووڵایى تابلۆ بوو، كەچى سینۆگرافیا بەمانا تازەكەى كەشفكردنە نەك خوڵقاندن" (6)
لەم گۆشە نیگایەوە ئەگەر بڕوانینە شانۆى عەرەبى دەبینین دەركەوتنى سینۆگرافیا دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستى سەدەى بیستەم، سەرەڕاى ئەوەى بۆ ماوەیەكى درێژ نەیتوانى لەكارى زەخرەفەیى ڕزگارى بێت، لەشانۆى عیراقیشدا هەر بەهەمان شێوەیە جیاوازیەكى ئەوتۆ نابینین، تەنانەت تا شەستەكانى سەدەى ڕابردوو سینۆگرافیا دەرنەكەوتووە، دەكرىَ دەركەوتنى ڕاستەقینەى بۆ شانۆى وێنەیى لەهەشتاكان بگەڕێنینەوە، بەڵام لێرەدا نابىَ ڕۆڵى داهێنەرانەى (كازم حەیدەر) لەبیر بكرێت، كە توانیویەتى بەرەو پێشچوونێك لەم شانۆیە بێنێتە دى.(7)
هەرچى سەبارەت بە شانۆى كوردیە، ئێمە سینۆگرافیامان تا بیست ساڵى دوایى سەدەى بیستەم نەناسیووە، لەهیچ ووتارێكى ڕەخنەیى ئاماژەى بۆ نەكراوە، تا دەركەوتنى شانۆى ئەزموونگەرى، بەهۆى ئەوەى ئەزموونگەرى كوردى لەژێر كاریگەرى شانۆى وێنەیى هاتۆتە دى بۆیە ئەو سەرهەڵدانە بووە بە دیاردەیەكى سرووشتى ناو شانۆى ئەزموونگەریمان، كە دەتوانىَ لە كارى زخرەفەیى دەربازى بكات، ئەوەش گۆڕینە لە فەزاى كارى خۆماڵى بۆ پانتایى فكرى شانۆى بێهودەیى، ئەگەر دەقى كوردى زیاتر ویستویەتى لەسەر فۆلكلۆر كار بكات و بە دیمەنێكى نیگاركێشراو ڕازى بووە كە هەمیشە وێنەى سرووشت بووە بۆ گوزارشت كردن لە لادىَ، ئەوەش كارى تەكنیكى نیگار كێشان و بە زەخرەفە كردنى دیمەنەكە بووە(8)، كەچى شانۆى ئەزموونگەرى ئەو دیدەى گۆڕى بۆ بەخشینى مەعریفە بە وێنەى شانۆیى، دیارە لەپاڵ ئەو كارە شانۆى ئەزموونگەرى كوردى بەپێى قۆناغەكان ویستویەتى سینۆگرافیا وەك هونەرێكى سەربەخۆى ناو دەرهێنان دەربخات، لێرەدا نموونە بە شانۆگەرى (وێرانە) ى كامەران ڕەئوف (9) دێنینەوە، سینۆگرافیاى ئەم نمایشە كاتژمێرێكە، بەڵام كاتژمێرێكى هەڵوەشاوە، هەر لەو سەرەتایەوە فەلسەفەى نمایشكە دەخرێتە ڕوو بەوەى گەر كاتژمێر دەلالەت لە زەمەن بكات، هەڵوەشاندنەوەى پێمان دەڵێت زەمەنى كوردى هەڵوەشاوەتەوە، بەتایبەت بۆ ئەم نمایشە، چوار چێوەى كاتژمێرەكە بووە بە هەریەكە لە (دەرگاى ماڵ/ قەفەسى زیندان) وەستانى میلى كاتژمێرەكانیش ئاماژەیە بۆ وەستانى زەمەنى دوو گروپى شەڕكەر، وەك چۆن باندۆڵى كاتژمێرەكان بریتى بوون لە چوار باندۆڵ ئەوانیش هەریەكەو ڕەنگێكى تایبەتى بۆ داناوە، كە هارمۆنى بوونى هەریەك لەدوو باندۆڵەكە گوزارشتە لە قۆناغێكى شەڕى كوردى، دواتر تەواوى بەشە هەڵوەشاوەكانى سینۆگرافیاكە تێكەڵى مۆسیقایەكى سەما ئامێز دەبن، ئاماژەى بیستراو دەبێتەوە بەشێك لە داهاتووى كارەكتەر، وەك چۆن ڕابردووى كارەكتەر بریتیە لەو دیكۆمێنتانەى نێو ماڵەكە، كەسینۆگرافیا لەم نمایشەدا زمانى سەرەكى شانۆیە.
لێرەدا دەگەینە وەڵامى پرسیارى سەرەتا لەبارەى سینۆگرافیا كە مەبەست لە دیكۆر نیە، هێندەى هونەرى بینین و پێكهاتە دەنگى و بینراوەكانە، پەیوەندى نێوان شانۆى ئەزموونگەرى و سینۆگرافیا پەیوەندیەكە هەمیشە سینۆگرافیاى بەرەو پێشەوە بردوو، شانۆى ئەزمونگەرى كوردیش هەر بەهەمان شێوە سینۆگرافیاى هێنایە بوون، ئامادە بوونیشى هەر بۆ شانۆى ئەزموونگەرى دەگەڕێتەوە، ئەوە نەك بەتەنیا لەسەر ئاستى شانۆى كوردى، بەڵكو لەشانۆى كەركوكیشدا سەربارى شانۆى جیاوازى نەتەوەكان، بەڵام سینۆگرافیا لەگەڵ دامەزراندنى تیپى شانۆى ئەزموونگەرى كەركوك هاتەدى، هەر لەسەرەتاى كارەكانى ئەو تیپەوە سینۆگرافیا چ وەك پڕۆسەى ناونان لە مانا زاراوەییەكەى چ وەك مانا فەرهەنگیەكى لە شانۆدا ئەو تیپە ئەزموونگەریە هێنایە دى، ئەوەش گەواهیەكى ترى پەیوەندى سینۆگرافیایە بە شانۆى ئەزموونگەرى.
پەراوێز و سەرچاوەكان
(1) ڕەخنەگرى شانۆیى (پاتریك باڤیس) پانتایى شانۆ دابەش دەكاتە سەر شەش جۆر كە ئەمانەن (پانتایى درامى، پانتایى ناوەكى، پانتایى جولە، پانتایى شانۆ، پانتایى دیمەنى شانۆیى، پانتایى دەق)
(2) السینوغرافیا و المسرح الرومانى، موقع مسرحیون 17/5/2004
(3) السینوغرافیا وفن المسرح/ سامى عبد الحمید، الاقلام، عدد خاێ عن المسرح، العددان (5/6) 2005، ێ6
(4) سینوغرافیا المسرح عبر العێور/ د. كمال عید/ الدار الپقافیە للنشر (القاهرە) الگبعە الاولى 1998، ێ48
(5) لە هاملێتى كەركوك كەس بێگوناه نیە، گفتوگۆیەك لەنێوان كاردۆ و نیهاد جامى، شانۆكار ژمارە (2) ى 2008، لا47
(6) السینوغرافیا بین النڤریە والتگبیق/ مشعل الموسى، موقع مسرح الگائف، 10 مایو 2004
(7) سەبارەت بەكارەكانى ئەم هونەرمەندە لەبوارى سینۆگرافیا بڕوانە: تجربتی فی المسرح/ سامی عبدالحمید، دار الشۆون الپقافیە (بغداد) 2000، ێ34
(8) دیارە پێویستە لێرەدا شانۆى ئەحمەد سالار جیا بكەینەوە لەو شانۆیەى ئاماژەى بۆ دەكەین ڕاستە هەردووكیان لەسەر فۆلكلۆرى كوردى بنیات دەنرێن، بەڵام جیاوازى شانۆى سالار لەوەدایە دەیەوىَ سینۆگرافیا لە نیگار كێشانەوە بگوازێتەوە بۆ ماتریالەكانى ڕابردووى كوردى، ئەوەش گواستنەوەى ئەزموونى ژیانى مالى كوردیە، فەرشێك یا لبادێكى كوردى هێندەى دەیەوىَ لە زەمەنى دێرینى ماڵى كوردیەوە بدوێت هێندە پێویستى بە تەكنیك نیە، ئەگەرچى بچێتە ناو كارى زەخرەفیش، بەڵام هەر پێویستە ئەو دوانە لەیەك جیا بكرێنەوە.
(9) ئەم شانۆگەریە لە ڕۆژانى 15-18/10/1995 لەهۆڵى گەل لە شارى هەولێر نمایشكرا، بەرهەمى تیپى هونەرى شار بوو.