دیمانەی پێگەی چاوی گەل لەگەڵ د.بورهان یاسین
بۆ گەشەپێدانی بیر و هزری سیاسیی و ڕادەربڕینی ئازادانە دوور لە هەموو بریندارکردن و لایەندارییەک، بۆ دۆزینوەی چارەسەرە گونجاوەکان بە پێی ئەم قۆناغەی پیاییدا تێدەپەڕیین، بۆ گەشەدان بە دیالۆگێکیی زانستییانە و عاقڵانە، بۆ وریاکردنەوەی یەکتریی، بۆ بیرخستنەوەی ئەو ڕاستییەی کە هەڵبژاردنەکان و دەستور و هەموو پرۆژە سیاسیی و یاساییەکان پێویستە لە ڕاژەی دروستکردنی وڵات و کۆمەڵگایەکیی دیموکرات و دادپەروەر و ئازاددابێت، لە ڕاژەی دروستکردنی هاوڵاتیی بووندابێت، لە ڕاژەی دروستکردنی تاکێکی سەربەرز و هوشیاری کوردابێت، هوشیاریی لە پرسە نەتەوەییەکان و پرسە نیشتیمانییەکان و پرسە مرۆییەکان، لە پێناوی ئەمانە هەموویدا بەم پرسیارانە دێینە لای بەرێزت و هیواداریین بە سنگێکی فراوان و ئەو پەڕی بێلایەنییەوە وەڵامی پرسیارەکان بدەیتەوە. هیواداریین ئەوەمان لێقبوڵبکەیت کە پرسیارەکان زۆرن و هەمەلایەنن. هیواداریین وەڵامی دواپرسیاریش بدەیتەوە و پێماننەڵێییت ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی ئۆپۆزسوێنبکەنەوە.
دیمانەی پێگەی چاوی گەل لەگەڵ بورهان یاسین لە
٢٩/٥/٢٠١٣ کە لە لایەن (جیهاد موحەممەد)ەوە سازدراوە
چاوی گەل: بە وتە و لێدوانەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان، دەستوری کوردستان هیچی نەماوە و تەواوە و تەنیا ڕاپرسیی ماوە. ئەم حیزبە دڵێت: “بۆ ئامادەكردنی ئەو پڕۆژەیە كەڵك لە دەستوری 40 وڵات وەرگیراوە و، حەوت ساڵی خایاندووە هەتا ئامادە كراوە و ڕا و بۆچوونی پسپۆڕانی بیانی و نێوخۆیی وەرگیراوە و بەر لەوەی لە پەرلەمان دەنگی پێ بدرێت 5000 پێشنیاریان لە لایەن چین و توێژەكانی كۆمەڵگە پێگەیشتووە، پاشان لە پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی 96 ئەندام بڕیار درا بدرێتە ڕیفراندۆم و بە یاسایەك ڕەوانەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كرا”.
هەروەها 900 هەزار دانە لەو پڕۆژەیە چاپ كراوە و لەڕێی بریكارەكانی خۆراكەوە بۆ هەموو خانەوادەیەك نێردراوە. دەستور هەموو قۆناغەکانی برییوە و پێویستە ڕاپرسیی خەڵکی کوردستانی لەسەر بکەرێت و تێپەرێنرێت.
کۆدەنگییەکیش لە نێوان هەرسێ لایەنی ئۆپۆزسوێن و دەرەوەی ئۆپۆزسوێن و بەشێک لە سەرکردایەتی یەکێتی و زرۆێک لە ڕۆشنبیران و خەڵکی گشتی و چاودێرانی سیاسیی، پێییانوایە کە دەستور ناتەواوە و پێویستە بگەرێنرێتەوە ناو پەرلەمان بۆ هەموارکردنەوە، بە تایبەتی هەموارکردنەوەی هەندێک پرسی نیشتیمانی وەک دیاریکردنی سنوری کوردستان کە لە دەستوردا خراوەتە ژێر ڕەحمەتی ماددەی ١٤٠ دەستوریی عێراقییەوە و، هەموارکردنەوەی دەسەڵاتیی سەرۆکی هەرێم بە جۆرێک کە ئەو دەسەڵاتانە کەمکرێتەوە تا ئەو ئاستەی کە سەرۆکی هەرێم لە ژێر دەسەڵاتی پەرلەماندا بێت نەک بە پێچەوانەوە وەک لە دەستوردا هاتووە، دیسان هەموارکردنەوەی هەندێک مادەد و بڕگەی تری ناو دەستور.
لەم کێشمەکێشمەدا بەرێزت چیی دەڵێییت و، چ خوێندنەوەیەکت هەیە تکایە وەک کەسێکی بێلایەن و ڕۆشنبیرێک ڕوونیکەرەوە؟ کام لەم دوو لایەنە لەسەر حەقە و چۆن؟ کامییان دیموکراتییانەترە؟ ڕای کامییان زیاتر لە بەرژەوەندیی خەڵکی کوردستانە بە گشتی؟
بورهان یاسین: من باوەڕم وایە مەسەلەکە بەم شێوەیە (رەش یان سپییە) نیە، بەو مانایەی ئایا دەسەڵات راست دەکات یا ئۆپۆزیسیۆن. لە راستیدا کێشمەکێشم و ناڕازیبوون دەربارەی دەستور شتێکی نوێ نیە بەڵکو هەر لە سەرەتاشەوە بۆچوونی جودا هەبوو دەربارەی ئەم بابەتە گرنگ و هەستیارە. وە ئەو دەنگانەی کە لە رۆژانی دواییدا دەرکەوتون، بە پەیوەندی لەگەڵ باسوخواسی دەستور، ئەوە دەردەخەن کە هەر لە سەرەتاوە نارەزایی هەبووە وە یەکێک لەو شارەزایانەی کە لەسەرەتاوە بەشداریەکی بەرچاوی هەبوو لە نوسینەوەی دەستوردا (مەبەست د. نوری تالەبانی)یە لە قۆناغێکی هەستیاری پرۆسەی نووسینەوەی دەستوردا دەستی لەو پڕۆسەیە کێشاوەتەوە. جگە لەوەش لە رۆژانی دواییدا هەندێ زانیاری گرنگ ئاشکرا بوون وەکو ئەوەی کاتی خۆی یەکێتی بە زۆرەملێ ئەو رەشنووسی دەستورەی قەبووڵکردبێ. شتێکی تر کە زۆر گرنگە ئەوەیە کە لە کاتی پەسەندکردنی رەشنووسی دەستور کۆمەڵی ئیسلامی و یەکگرتوی ئیسلامی بەشێک بوون لە پەرلەمان وە دەنگیان دا بە رەشنووسەکە بەڵام ئەمڕۆ ئەم دوو هێزە شانبەشانی بزاڤی گۆڕان بە شیوەیەکی رەسمی داوای گەڕاندنەوەی ئەو ڕەشنووسە دەکەن بۆ پەرلەمان بۆ ئەوەی ئەم دامەزراوەیە سەرلەنوێ هەمواری بکاتەوە. ئەم خاڵانە تەنها بەشێکن لە پێکهاتەیەکی زۆر لە بەهانە کە باسوخواسەکان لە رەش یا سپی دەردەکەن وە دەیان بەن بۆ ئاستێکی ئاڵۆزتر.
لە لایەکی ترەوە دەتوانین بڵێن چەند شتێکی نوێ هەن کە زیاتر گوزارەش لە گۆڕانکاری لە روانگەی سیاسی و خەمڵانی هاوسەنگیەکی نوێی هێز لە باشووری کوردستان دەکەن وە ئەم گۆڕانکارییانەش دەرهاوێشتە و کاریگەرییان بووە لە سەر بۆچوون و هەڵوێستەکان لەمەڕ مەسەلەی دەستور. بە باوەڕی خۆم سێ شت بە تایبەتی لەم بارەیەوە گرنگن کە مرۆڤ جختیان لەسەر بکاتەوە کە راستەوخۆ کاریگەرییان هەبووە لەسەر هەڵوێستە لە مەسەلەی دەستور: ١) دەرکەوتنی ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا و بەهێز لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩دا. بە تایبەتی بزاڤی گۆڕان، کە هەر لە سەرەتاوە بۆچوونێکی جیاوازی هەبووە لە هی دەسەڵات لە مەڕ دەستور، رۆلێکی ناوەندی و بەرچاوتری بینیوە لەم بارەیەوە. دەبێ ئەوەش بە جختکردنەوە بگوترێ کە مەسەلەی گۆڕینی سیستەم لە سەرۆکایەتییەوە بۆ پەرلەمانی یەکێک بووە لە رەهەندە هەرە گرنگەکانی هەڵوێستەی ئۆپۆزیسیۆن، بە تایبەتی هی گۆڕان، دەربارەی دەستور؛ ٢) نزیکبوونەوەی سەرۆکی هەرێم لە کۆتایی خولی دووەمی فەرمانڕەوایی خۆی لە سەرۆکایەتی هەرێمدا وە نەبوونی دەرفەت نە بە پێی یاسای سەرۆکایەتی وە نەش بە پێی رەشنووسی دەستور. بە مانایەکی تر وە وەک دەرهاوێشتە، نەبوونی دەرفەت بۆ خۆکاندیدکردنەوەی بۆ خولی سێیەم، تەنها لە یەک حاڵەتدا نەبێت ئەویش قەبووڵکردنی (تۆ بڵێ تێپەڕاندنی) دەستورە لە راپرسییەکی گشتیدا بەر لە هەڵبژاردنەکان، لە راستیدا هەتتا بگرە بەر لە کۆتاییهاتنی وادەی خۆ کاندیدکردن و ناونووسکردنی قەوارە سیاسییەکان؛ ٣) هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ روانگەی هاوسەنگی هێزی لە نێوان یەکێتی و پارتیدا لە بنچینەوە هەڵتەکاند و گۆڕی. هەرچنەدە ئەم گۆڕانکارییە لە شەو و رۆژێکدا دەرنەکەوت وە ماوەیەکی درێژتری پێویست بوو بۆ ئەوەی خۆی دەربڕێ لە شێوەی جودا جودادا، بە تایبەتی سەرلەنوێ خەمڵاندنەوەی “هاوپەیمانی سیتراتیژی.” بەڵام دواجار ئەم گۆڕانکاریە لە هاوسەنگی سێزدا هۆکارێکی زۆر گرنگ بوو بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی نوێ پەیوەندیە درێژخایەنەکانی نیوان یەکێتی و پارتی بخەملێنەوە. ئەوەی لەم بارەیەوە گرنگە ئەوەیە کە لە رێگەی (رێککەوتنی دەباشان)ەوە، لە نێوان نەوشیروان مستەفا و جەلال تالەبانی، یەکێتی هەڵوێستێکی هەرە گرنگی خۆی دیارکرد کە نەک هەر نزیک بوو لەگەڵ هەڵوێستی بزاڤی گۆڕان بەڵکو بە توندی یەکانگیریش بوو لەگەڵی، کە ئەویش گۆڕینی سیستەمی سەرۆکایەتییە بۆ سیستەمی پەرلەمانی. لە راستیدا دەرهاوێشتەیەکی زۆر گرنگی ئەم رێککەوتنە (واتە رێکەوتنی دەباشان) لە حاڵەتی پابەندبوون پێیەوە و جێبەجێکردنی، یانی بە ڕاشکاوی سەرلەنوێ هەموارکردنەوەی دەستور لە رێگەی گەڕاندنەوەی بۆ پەرلەمان. بە تایبەتی دوای دوورکەوتنەوەی جەلال تاڵەبانی لە مەیدانی سیاسی، رۆژ دوای رۆژ یەکێتی لە بۆچوونی ئۆپۆزیسیۆن نزیکتر بۆتەوە، تا بگرە دواجار ئەمڕو هەڵوێستی یەکێتی زۆر لە ئۆپۆزیسیۆن نزیکترە تا لە هی پارتی. ئەگەرچی بە طیبینیەکی گرنگەوە، ئەم نزیکبوونەوەیە بۆ یەکێتی بێ کێشە نەبووە وە لە داهاتووشدا بێ کێشە نابێ؛ ٤) یەکێک لە دەرهاوێشتەکانی بزاڤی شەقام ئەوە بوو کە خودی دەسەڵات رازی بوو بەوەی کە دەستور لە رێگەی پەرلەمانەوە هەموار بکردێتەوە، بەڵام کە دواتر دەسەڵات لە بڕیارەکەی پاشگەز دەبێتەوە ئەوە شتێکی ترە.
لێرەدا، جگە لەو تێبینیانەی کە ئاماژەیان پێکرا، گرنگە ئەوە جختبکەینەوە کە دەستور لە هەوا و کەشێکدا تێپەڕیندرا کە لە راستیدا پەرلەمان کاتی بەسەردا چووبوو وە کوردستان لە هەڵبژاردنێکی تر (واتە هەڵبژاردنی ٢٠٠٩) نزیکدەبوویەوە.
بە رای خۆم گرنگ نیە سوود لە ئەزموونی چەند دەوڵەوت وەرگیرابێ و چەند تێبینی نوسرابێ یا خوێندرابێتەوە، بەڵکو گرنگ چەند شتێکی ترە: ١) کامن ئەو ئەزموونانەی کە سوودیان لێوەرگیراوە؛ ٢) زۆر جار دەستورەکان جوان دەردەکەون بەڵام لە جێبەجێکردندا شتێکی ترن؛ ٣) دەکری دەستور لە رێگەی چەند ماددەیەکییەوە خاڵیبکرێتەوە لە سروشتە دیمۆکراتییەکەی؛ ٤) جێگەی تێگەیشتنە گەر هەمو لایەنێک بە مەترسی و نیگەرانی زۆرەوە لە دەستورێک بڕوانن کە (کەم یا زۆر) یەک لەسەر چواری مادەکانی دەربارەی کۆمەڵێک دەسەڵاتی زۆر بەهێزی سەرۆک بێ؛ ٥) لە راستیدا لە ماوەی فەرمانڕەوایی سەرۆکی هەرێمدا کۆمەڵێک شتی ترسناک روویانداوە کە هێمای بەرهەمهێنانی سیستەمێکی ستەمکاری کوردییان لێ کەوتۆتەوە. یەکێ لە هەنگاوە هەرە ترسناکەکان، لە ژێر سێبەری ئەو دەستورە (کە هێشتان رەشنووسیشە) یاسای ئاسایش نیشتمانی بوو کە دامەزراندنی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی لێکەوتەوە، کە دواجار سەرۆکی هەرێم بە یارمەتی هەمان ئەو رەشنووسە کوڕەکەی خۆی کرد بە سەرۆکی ئەو دەزگایە گرنگ و پڕ دەسەڵاتە. لە خوێندنەوەیەکی وردی ئەو یاسایە ئەوە دەردەکەوێ کە کۆمەڵێک دەسەڵات دراوە بەم دەزگایە کە لە سیستەمە دیمۆکراسیەکان نەک هەر بەرچاو ناکەون بەڵکو لەو وڵاتانەش بەرچاوناکەون کە هەندێ هەنگاویان لە ئاراستەی دیمۆکراتیزەکردنی کۆمەڵگاکانیان بڕیوە وە هێشتان نیمچە دیمۆکراسین. دیوێکی تری ئەم ئاماژەیەم ئەوەیە کە ئەو دەستورەی کە هێشتان بە تەواوەتی قەبووڵ نەکراوە کەچی ئەو هەموو دەسەڵاتەی داوە بە سەرۆکی هەرێم، ئایا گەر ئەو دەستورە بە تەواوەتی وە وەک خۆی هەموار کرا بەم شێوەیەی کە هەیە ئەو کاتە چی روو دەدات؟ لە راستیدا ئەم گومان و مەترسیانە بەهانە و پشتگیری گرنگن بۆ داواکاری گەڕاندنەوەی رەشنووسی دەستور بۆ پەرلەمان.
چاوی گەل: بەڕای بەرێزتان ئەگەر دەستور بخرێتە بەردەم ڕاپرسییەوە ڕێژەی دەنگدانی یاسایی خۆی دەهێنێت؟ ئەگەر ئەو ڕێژەیەیی هێنا ئەوە دەبێت بە شکست بۆ ئۆپۆزسوێن و، سەرکەوتن بۆ پارتی لە هەڵبژاردنەکاندا؟ ئەگەر ئەو شکست و سەرکەوتنە لە لایەن پارتیی و ئۆپۆزسوێنەوە خوێندنەوەی بۆ کراوە و وا وەرگیراوە! کەواتە ڕاپرسی لەسەر دەستور لەم کاتەدا جۆرێکە لە بانگهێشتیی هەڵبژاردنەکان؟ ئەگەر وایە؟ ئەمە بە سیاسییکردنی دەستور نییە کە بە دایکی هەموو یاساکان دادەنرێت؟
بورهان یاسین: جاری سەرەتا من باوەڕم وایە کە خستنە راپرسی دەستور لەم قۆناغەدا هەڵەیەکی هەرە گەورەیە کە پارتی بیکات. پارتی هەر لە سەرەتای مانگی نیسانەوە کۆمەڵێک هەنگاوی هەڵەی هاوێشتن کە هەمووشیان لە پێناو دانەوەی دەرفەتە بە سەرۆکی هەرێم کە بۆ خولی سێیەم لە دەسەڵاتەکەی بمێنێتەوە. بەڵام باشترە هەر ئێستا پارتی ئەوە بزانێ کە سەرکێشی کردنی لەوەی کە رەشنووسی دەستور بخاتە راپرسییەوە بە ئەگەری زۆر هەڵەکانی بە لوتکەیەکی هەرە ترسناک دەگەیێنێ کە نە لە خزمەتی ئەزموونی باشووری کوردستان دەبێ وە نەش لە خزمەتی پارتی خۆی. دەڵێم پارتی چونکە ئەو حزبە تا رادەیەکی زۆر بە تەنیا ماوەتەوە لە پێداگری لە مەسەلەی نەگەڕاندنەوەی رەشنووسی دەستور بۆ پەرلەمان وە جختکردنەوەی کە بە هەر بەها و نرخێک بێت بخرێتە راپرسیەوە. بە هەر حاڵ، ئەمڕۆ دوای ئەو هەموو گفتوگۆیانە و پێداگری پارتی لەسەر راپرسی دەربارەی دەستور رۆژ بە رۆژ لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەکان وە بە تایبەتیش کاتێک بۆ خودی پارتی ئەوە ساغبوویەوە کە سەرۆکەکەی ناتوانێ خۆی بۆ سەرۆکایەتی هەرێم هەڵبژێرێ ئەم هەوڵانە، ئەگەر چی هەڵەن وە بە ئەگەری زۆر سەر لە هەڵەو کاریسەیەکی سیاسیش دەدەن، دەها چڕبوونەتەوە.
رێک لەم سات و کاتە هەستیارەدا یەکلابوونەوە و پێداگری یەکێتی لەسەر گەڕاندنەوەی دەستورە بۆ پەرلەمان گرنگیەکی تایبەتی هەیە. لەم حاڵەتەدا پێداگری پارتی لەسەر ئەوەی کە بە بێ پشتگیری یەکێتی رەشنووسی دەستور بخاتە راپرسیەوە بە ئەگەری زۆر بە کاریسەیەکی سیاسی بێ هاوتا بۆ پارتی و سەرۆکەکەی تەواو دەبێ. لە حاڵەتێکی تردا ئەگەر بە فەرز لە راپرسیەکەدا رەشنووسەکە قەبووڵکرا ئەوا لەو حاڵەتەدا ئەزموونی کورد لە باشوور و خەڵکی کوردستان زەرەرمەندی هەرە سەرەکی دەبن، چونکە لە باشترین حاڵەتدا رەشنووسی دەستور، هەتتا بگرە لە حاڵەتی سەرکەوتنی لە راپرسیدا، ئەوا ئەو سەرکەوتنە بە ئەگەری زۆر کۆمەڵگای کوردی بە توندی دوولەت دەکات بۆ دوو بەشی دژبەر وە جگە لەوەش دەرفەت دەدات بە سەرۆکی هەرێم کە خۆی کاندیدبکاتەوە بۆ سەرۆکایەتی هەرێم کە ئەوەش بێ هیچ گومانێک هەنگاوێکی ترسناکە لە بەرجەستەکردنی ستەمکاری و بگرە دەسەڵاتی دیکتاتۆریەتی کوردی؛ دەسەڵاتێک کە زیاتر لە مەشیەخەکانی ناوچەی کەنداو دەچێ تا لە دەسەڵاستێکی دیمۆکراسی.
لە لایەکی ترەوە بە خوێندنەوەی خۆم پارتی باش لە مەترسیەکانی تاکڕەوی لەو مەسەلە هەستیارەدا گەیشتووە، هەرچەندە بە ئاشکرا ئەو مەترسیانە دەرنابڕێ. جگە لەوە ئەوەی کە ئەمڕۆ رۆڵێکی گرنگ لە تەنگەژەکانی باشووری کوردستان دەبینێ وە بە تایبەتی لە بابەتی دەستوردا ئەوەیە کە پارتی لە وەهمی گەورەیی و بەهێزیێک دادەژێت کە لە راستیدا دەمێکە بنەماکانی لەدەست داوە لە روانگەی سیاسی کوردستاندا بە تایبەتی لە گۆشەبینینی هاوسەنگی هێزەوە. پارتی هەڵەیەکی گەورە دەکات ئەگەر بەردەوام گوتار و هەڵوێستە سیاسییەکانی بە پێی پێوەر و روانگەکانی سەرەتاکانی ١٩٩٠کان بخەمڵێنێ. بەم مانایەش مانەوەی پارتی لە زەمەنێکی تردا کە خودی روانگەو هاوسەنگی هێزی ئەو زەمەنە بوو، کە کاتی بەسەردا چووە، کێشەی هەرە گەورەی پارتییە وە بە ئەگەری زۆریش قەتیسبوونی پارتی لەو بازنەیەدا و نەتوانستی لە بینینی مەرج و روانگە تازەکانی سیاسەت و سیاسەتکردن دەبێ بە سەرچاوەی شکستە سیاسییەکانی داهاتووی پارتی. لە لایەکی ترەوە گرنگە ئۆپۆزیسیۆن لە خوێندنەوەیدا بۆ روانگەی سیاسی و هاوسەنگییەکان ئەوە بە جوانی ببینێ کە توانا و پەراوێزەکانی کاریگەریگەری سیاسی پارتی زۆر سنووردار بووە. گرنگە ئەوەش جختبکرێتەوە کە چیتر تواناکانی پارتی ئەو رەهایە نین کە تا چەند ساڵێکی کەمیش پێش ئەمڕۆ راستیەکی مەیدانی سیاسی کوردستان بوون…
بە هەر حاڵ جێگەی سەرسوڕمان و بگرە مەترسیەکی زۆریشە کە ئەمڕۆ پارتی بە بەبێ پەناو پێچ وە بگرە بە شانازیشەوە (دواجار لەسەر زاری قسەکەری رەسمیان جەعفەر ئێمینکی) باس لەوە دەکات کە رەشنووسی دەستور هەرنەبێ پەنجاو یەک لە سەدی (٥١%) دەنگی خەڵکی کوردستان بەدەست دەهێنێ! لێرەدا گرنگە بەراوردێکی بە پەلە بکەین لە نێوان هەڵسوکەوتی پارتی لە لایەک وە هەڵسوکەوتی دەسەڵاتدارانی تورکیا لە مەڕ مەسەلەی هەموارکردنەوەی دەستور لە هەردوو حاڵەتی باشووری کوردستان و تورکیا. لە کاتێکدا دانیشتوانی کورد لە بەکوری کوردستان بە ژمارە زۆر کەمترن بە بەراورد لەگەڵ دانیشوانی تەواوی تورکیا وە لەگەڵ ئەو راستیەشی کە کوردان خاوەنی دەسەڵاتی سیاسی نین وە تەنانەت لە رێگای پارتی ئاشتی و دیمۆکراتی (بدپ) تەنها ٦% ئەندامانی پەرلەمانی تورکیا پێک دەهێن کەچی ئەوەتا ئەندامبوونی ئەو حزبە، کە بە هەموو پێوەرێک لە ئاستی هەموو تورکیا نوێنەرایەتی ژمارەیەکی زۆر کەمی دانیشتوان دەکات، لە کۆمیسۆنی پێداچوونەوەی دەستوری تورکیا جێگەی کرایەوە بۆ ئەوەی بەشداری چاڵاکانە لە هەموارکردنەوەی دەستوری تورکیادا بکات. پرسیار ئەوەیە ئایا دەسەڵاتی کوردی وە زۆر بە تایبەتی پارتی ناتوانێ بە قەدەر دەسەڵاتی رەسمی تورکیا بەرامبەر بە کێشە سیاسییەکانی کورد و ئۆپۆزیسیۆنەکەی دیمۆکرات بێت و بەشداری بە ئۆپۆزیسیۆن بکات لە پڕۆسەی پێداچوونەوەی رەشنووسی دەستوری هەرێمی کوردستان؟ دەسەڵاتدارانی تورکیاش ساڵانێکی زۆر بە لوتبەرزییەکی زۆرەوە و دوور لە روانگە سیاسی و مرۆی ئێتنیکی و کۆمەڵایەتیەکانی تورکیا هەڵسوکەوتیان لەگەڵ کوردا کرد، بەڵام دوایی بۆیان دەرکەوت کە هەمان ئەو لوتبەرزییە رێگر بووە لە بینینی راستی و روانگە راستەقینەکان!
جێگەی داخە کە سەرۆکی هەرێم بە روحێکی زۆر حزبییانەی تەسک و بە لەخۆباییبونێکی زۆرەوە لە ٢٦ی ئام مانگە (٢٦/٥/٢٠١٣) تاکلایەنانە و بەبێ حسێبکردن حەتتا بگرە بۆ هاوپەیمانەکەی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) بە لوتبەرزییەکی زۆرەوە جختی لەسەر ئەوە کردەوە کە دەبێ رەشنوسی دەستور بخرێتە راپرسییەوە.
چاوی گەل: کێشەیەکی تری ئەمڕۆی ناو حیزبە سیاسییەکانی کوردستان و خەڵک بە گشتی قسەکردنە لەسەر ئەوەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان دەیەوێت هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لە خەڵکەوە بێت، بەڵام ئوپۆزسوێن و فراکسوێنی هەرسێ حیزبە ئۆپۆزسوێنەکە دەیانەوێت لە پەرلەمانەوەبێت. ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لە لایەن خەڵکەوە بێت یان لە لایەن پەرلەمانەوە بێت چ جیاوازییەکیی سیاسیی و یاسایی هەیە؟ بەڕای بەرێزتان کامییان بۆ بە دیموکراسیزەکردنی کۆمەڵگای کوردستان باشترەو و چۆن؟
بورهان یاسین: بە باوەڕی من مەسەلەیێکی هەرە گرنگ ئەوەیە کە ئایا دەسەڵاتەکانی سەرۆک چەندن وە چین، نەک بە زەروورەت شێوەی هەڵبژاردنی. لە راستیدا ئەوەی لە کوردستان هەیە کێشەکە لەوەدا نیە ئایا سەرۆکی هەرێم لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردراوە یا لە لایەن خەڵک، واتە راستەوخۆ. بە مانایەکی تر کێشەکە لەوەدایە کە دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێم لە هەشت ساڵی رابردوو وە بە پێی ئەو رەشنووسەی دەستورە کە هەیە، کە یەک لەسەر چواری ماددەکانی دەرباەری دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێمن، هەندێ بڕیاری داوە و بە کردار هەندێ هەڵوێستی وەرگرتووە کە تەنها لە وڵاتە دیکتاتۆریەکاندا هەیە. هەر بۆ بەرواردێکی سەرپێی لە ئەمریکا سیستەم سەرۆکایەتیە و سەرۆکیش راستەوخۆ لە لایەن خەڵکەوە هەڵدەبێژردرێ کەچی سەرۆک بۆی نیە بەبێ قەبوڵکردنی کۆنگرێس سەفیرێکیش دەستنیشان بکات! جگە لەوە سەرۆکەکانی ئەمریکا هەتتا بگرە لەبەر هەندێک هەڵسوکەوت، بۆ نموونە پەیوەندی سێکسی لە دەرەوەی چوارچێوە عورف و یاسایەکانی بواری رێکخستنی خێزان، دەکرێ بخرێنە بەر بژاردەی دەستلەکار کێشانەوە. کەچی لە وڵاتی ئێمە ئەوەتا دواجار، تەنها بۆ نوونە، خەڵكی لە رێگای بەکاربردنی “درمانی هەڵەوە” بە کۆمەڵ چاویان لەدەست دەدەن و دووچاری مردن دەبنەوە کەچی سەرۆکی هەرێم هەر باسیشی ناکات. بە مانایەکی تر سەرۆکێک بە دەسەڵاتێکی کەمیشەوە، گەر لە بنەڕەتدا ئاراستەی تاکڕەوی تیایدا بالادەست بێت دەتوانێت ولات بەرەو سیستەمی ستەمکاری و دکتاتۆریەت ببات. بەڵام سەرۆکێکی خاوەن دەسەڵاتی زۆر ئەگەر باوەڕی بە بنەماکانی دیمۆکراسی هەبێ ئەوا بە دەسەڵاتێکی زۆریشەوە ولاتەکەی بەرەو دکتاتۆریەت نابات.
دەتوانین ئەوەی کە گوترا بە شیوەیەکی تر بە کورتی و بە چڕی بیڵێینەوە: بەو دەسەڵاتانەی کە لە رەشنووسی دەستوری هەرێم، ئەگەر چی سەرۆک لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، واتە بە هەمان دەسەڵاتەوە هیچ لە هیچ ناگۆڕێ. مەسەلە بنەڕەتییەکا دەسەڵاتەکانی سەرۆکن تا میکانیزمی هەڵبژاردنی!
با بە ڕاشکاوانەتر بڵێین نموونەی زۆر زیندووی پیگەو دەسەڵاتەکانی جێگری سەرۆکی هەرێم، لە رۆشنایی ئەزموونی هەشت ساڵی رابردووی فەرمانڕەوایی مەسعود بارزانی وە مامەڵەی لەگەڵ جێگرەکەی، بە توندی تاکڕەوی سەرۆکی هەرێم دەردەخات. خەڵک دەتوانێ بپرسێ ئایا جێگەو پێگەو دەسەڵاتی راستەقینەی جێگری سەرۆکی هەرێم (کۆسرەت رەسوڵ) لەو هەموو ساڵانەدا چی بووە بە تایبەتی کاتی دیارنەمانی سەرۆکی هەرێم، هەندێک جار بۆ ماوەی کەم یا زۆر سێ هەفتە. ئەوەی راستی بێت پێگەی ئەو جێگرە لە هەشت ساڵی رابردوودا زیاتر لە پێگە فەرمیە کارتۆنیەکانی رژێمە دکتاتۆرەکان چووە تا لە سیستەمێکی سیاسی کە کەمترین رێز بۆ پێوەرە دیمۆکراتیەکان دادەنێ. لە هەشت ساڵی رابردوودا جێگری سەرۆکی هەرێم بە رادەیەک دەسەڵاتی کەم بووە هەتتا دەتوانی بڵێی ئەو جێگرە بێ دەسەڵات و بێ ئەدرەسێکی رەسمی بووە. لە راستیدا وڵاتی ئێمە لە هەشت ساڵی رابردوودا خاوەنی سەرۆکێک بووە کە تەنانەت دوای حەوت ساڵ، دوای ئەوەی کەوتۆتە شپرزەیی سیاسی، بۆ جاری یاکەم رازی دەبیت یەکێک لە چاڵاکیەکانی جێگرەکەی لە ماڵپەڕی رەسمی سەرۆکایەتی هەرێم بڵاوبکرێتەوە. ئەوەتا دوای ئەم هەشت ساڵە تازە بە تازە باس لەوە دەکرێ کە کۆسرەت رەسوڵ دەسەڵاتە ئیداری و دراوییەکانی زێدە بکرێ وە یەکینەیەکی سەربازی ئەو بخرێتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە! دەشکرێ مرۆڤ بپرسێ ئایا لە پێداگری و بڕیار لەوەی کە رەشنووسی دەستور بخرێتە راپرسییەوە سەرۆکی هەرێم چەندە بەهای بۆ جێگرەکەی داناوە، پرسی پێ کردوە وە ئەگەر لە هەر دوو حاڵەتدا نا ئایا کۆسرەت رەسوڵ تەنانەت ژمارەیەکی بێچارە و بێدەسەڵات نیە لە سێبەری سەرۆکێکی تاکڕەودا!
بە پێچەوانەی بۆچوونی دەسەڵات، زۆر بە تایبەتیش بۆچونی پارتی، بۆ ئەمڕۆی کوردستان سیستەمی پەرلەمانی سیستەمی هەرە گونجاوە. چونکە لە رێگای دەسەڵاتی پەرلەمانەوە دەکرێ بە باشترین شێوە رێگە لە هاتنەکایەی سیستەمی تاکڕەوی و دکتاتۆری بگیرێ وە هەر لە رێگەی ئەم سیستەمەشەوە خەڵکی کوردستان دەتوانێ بە باشترین شێوە بەشداری لە بڕیاری سیاسیدا بکات. بە تایبەتی گرنگی ئەو سیستەمە وە دەسەڵات و ئیرادەی خەڵک تیایدا لە بڕیارە چارەنوسساز و ستراتیژیەکاندا زۆر گرنگە. هەر وەک نموونە مرۆڤ دەتوانێ بپرسێ ئایا لە دوو قەیران و تەنگەژەی ساڵی دواییدا، یەکێکیان دەربارەی ئۆپەراسیۆنەکانی دیجلە و ئەوەی تریشیان دەربارەی پارەی کۆمپانیان نەوتیەکان، چەندە پەرلەمانی کوردستان ئیرادە و قسەی خۆی لەو دوو قەیرانەدا هەبوو. ئەم دوو قەیرانە، بە تایبەتی یەکەمیان، کوردستانیان پاڵدا بۆ لێواری شەڕ. لەوەش زیاتر ململانێی سەرۆکی هەرێم لەگەڵ بەغدا زیاتر دەربڕی میزاجی خۆی و حیزبەکەیەتی و بەرژەوەندییەکانیان بوو تا بەرژەوەندییە بالاکانی خەڵکی کوردستان. بەهانەیەکی تری گرنگ بۆ سیستەمی پەرلەمانی ئەوەیە کە ولاتی ئێمە ساڵانێکە دووچاری پەرتەوازەیی ئیداری و سیاسی بۆتەوە وە لە رێگای پەرلەمانێکی خاوەن دەسەلاتێکی راستەقینەوە دەتوانرێ پانتایی سیاسی لە رێگەی سازانی نیشتمانی و بڕیاری بە کۆمەڵ بە باشترین شێوە رێکبخرێ، رێکخستنێک کە دەربڕی ئیرادەی گەلە لە رێگای پەرلەمانەکەیەوە. لەوەش زیاتر، وڵاتێک کە هێشتان نەبۆتە خاوەنی کولتوری سیاسی دیمۆکراسی و بنەماکانی دەوڵەتی یاسا و بەهاکانی هاونیشتمانیبوون وە تیایدا هێشتان کۆمەڵگەی مەدەنی رەگ و ریشەی دانەکوتیوە، باشتر وایە بژاردەی سیستەمێکی پەرلەمانی هەڵبژێرێ. بە هەر حاڵ دوپاتی دەکەمەوە کە تەنها چەند رۆژێک بەر لە ئێستا (لە ٢٦/٥) سەرۆکی هەرێم بە راشکاوی ئەوەی پشتڕاستکردەوە کە سەرۆکێکی تاکڕەوە و جێگەی خۆشیەتی خەڵکی کوردستان بە مەترسیەوە لە ئارساتە و خواستە سیاسییەکانی ئەو سەرکردەیە بڕوانێ. مەترسیەکەش لەوەدایە: ١) دەستور خستنە راپرسیەوە مافی یاسایی پەرلەمانە؛ ٢) خستنە رووی ئەم داخوازییە لە بۆنەیەکی تەواو حیزبیدا؛ ٣) بە پێچەوانەی ئیرادە و خواستی هێزە سیاسییەکانی خاوەن پیگە لە پەرلەمانی کوردستاندا، بە هاوپەیمانەکەی پارتیشەوە (واتە یەکێتی)، بارزانی تاکڕەوانە پێداگری لەسەر نەگەڕانەوەی رەشنووسی دەستور بۆ پەرلەمان دەکات.
چاوی گەل: زۆرێک لە چاودێرە سیاسییەکان پێیانوایە کە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆکی هەرێم و ئەنجومەنی شارەکانی کوردستان لە ٢٠١٣ دا بۆ چوار ساڵی ئایندە چارەنوسسازە؟ ئایە ئەوە وایە بە خوێندنەوەی بەڕێزتان؟ ئەگەر وایە چۆن و لە چییدایە ئەو چارەنووسسازییە؟ ئایا بەشێک لەو چارنووسسازییە پێوەندی بە گۆرانکارییەکانی ناوچەکەوە هەیە؟
بورهان یاسین: لە کۆتایی پرسیارەکەتانەوە دەستپێدەکەم. لە راستیدا زۆر بەر لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو، واتە هەر زوو، ئەو گۆڕانکاریانەی کە وڵاتانی عەرەبی تەنیوەتەوە بە زیاتر لە شێوەیەک و هۆکارێک کاریگەری، راستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆی، خستۆتە سەر باشووری کوردستان. کۆمەڵێک نموونەی بەرچاومان هەن لەو کاریگەریە وە دیارترینیان بزاڤی شەقام (لە فیبروەری ٢٠١١)ەیە وە زۆر شتی تریش. ئەوەی ئێستا لە ناوچەکەدا دەگوزەرێ دیسانەوە لە دوو رووەوە کاریگەری بەردەوامی هەیە بەسەر راگوزەری سیاسی لە کوردستان بە هەردوو رەهەندەوە، واتە رەهەندی دەسەلات و رەهەندی ئۆپۆزیسیۆنەوە. لە رەهەندی دەسەڵاتەوە ئەو باوەڕە دروست بووە کە ئیتر ئەو حاڵەتی داخران و بە تەنیا و بە دابڕاوی مانەوەی دەنگی ناڕازی لە کوردستان کۆتایی هات وە ئەو دەنگە ناڕازیە جگە لە هێز و توانای خۆی هێز و پشتگیری مەعنەوی لەو جۆشوخرۆسە وەردەگرێ کە بەشێکی زۆری وڵاتانی عەرەبی گرتۆتەوە؛ لە رەهەندی ئۆپۆزیسیۆنەوە هەر زوو ئەوە ئاشکرا بوو کە ئیتر پەیوەستبوونی کوردستان بەو جۆشوخرۆشە و کاریگەری ئەو بزاڤە جەماوەریە هەڵتەکێنەرە ئیتر گڕوتینێکی زیاتر دەدات بە ئۆپۆزیسیۆن. هەر بەو مانایەش، یا دەتوانین بڵێین هەر لەبەر ئەو هۆیەش، گوتاری هێزەکانی ئۆپۆزیسۆن بەردەوام ئاماژەکانی روو لە بەهاری عەرەبی دووپاتکردۆتەوە و هەرنەبی لە رووی سایکۆلۆژییەوە بۆ بەهێزکردنی خۆی بەرامبەر بە دەسەڵات سوودی لێوەرگرتووە.
بە هەر حاڵ با بگەڕیمەوە بەشی یەکەمی پرسیارەکەت: بەڵێ هەڵبژاردنی داهاتوو جیاواز دەبێ لە هەڵبژاردنەکانی پێش هەڵبژاردنی ٢٠٠٩ وە دەکرێ هەتتا بگرە لە هەڵبژاردنی ٢٠٠٩ش. لە لایەکی ترەوە جێگەی خۆیەتی ئەو راستییە بڵێین کە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ یەکجار گرنگ و جیاواز بوون بە رادەیەک کە من هەر ئەو کاتە لە وتارێکمدا وەکوو ئەرزهەژێکی سیاسی گوزارەشم لە هەڵبژاەردنەکانی ٢٠٠٩ کرد. لە راستیدا هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ بە تەواوەتی رووی سیاسی ئەزموونی کوردستانی لە بنەڕەتدا گٶڕی لە ئەزمونێکی چەقبەستوو و نادینامیکی و بگرە گەنکردوو بۆ ئەزمونێک کە دوای ئەو مێژووە هەست دەکەیت ژیانێکی نوێ وەبەر ئەزمونەکە کەوتووە. بە مانایەکی تر لەم هەڵبژاردنەدا ئەو جیاوازییانەی کە لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ کەوتنەوە لە هەڵبژاردنەکانی ئەم جارەدا فراوانتر و قوڵتر دەبنەوە.
بە باوەڕی خۆم یەکێک لە جیاوازییەکانی ئەم هەڵبژاردنە ئەوەیە کە دەرفەتێکی جددی هەیە کە هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن ئەوەندە دەنگ بهێنن کە بتوانن دەسەڵات، واتە حکومەت بگرنە دەست. هەڵبەتە یەکێکیش لە جیاوازییەکان ئەوەیە کە یەکێتی تا ئێستاش هەر لە سەر ئەو ئاراستەیە بەردەوامە کە بە لیستێکی سەربەخۆ بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا بکات. ئەوەش مانای وایە کە جگە لەوەی ئەگەری ئەوە کراوە دەبێت کە یەکێتی بژاردەی دروستکردنی حکومەت لەگەڵ هەندێک لایەنی تر هەڵبژێرێ نەک لەگەڵ پارتی، بەڵام گرنگیەکی تریش لەوەدایە کە بە ئەگەری زۆر ئەو بە جیا دابەزینەی یەکێتی دەرفەتی تەزویر و فرتوفێڵ لە هەڵبژاردنەکاندا لە لایەن پارتیەوە بە رادەی زۆر کەم بکاتەوە. گرنگی ئەو خاڵەش لەوەدایە کە تا ئێستا شتێک کە پارتی لە هەڵبژاردنەکاندا پشتی پێبەستبێت تەزویر بووە!
لایەنێکی تری جیاوازی ئەوەیە کە بۆ یەکەم جار دەرفەتێکی جددی لەبەردەم ئۆپۆزیسیۆن هەیە کە کاندیدی خۆی بۆ سەرۆکایەتی هەرێم هەبێ. بە باوەڕی خۆم ئەگەری زۆر بەهێزیش هەیە کە ئەو کاندیدە براوە بێت، گەر ئۆپۆزیسیۆن بە وردەکاری و شارەزاییەکی سیاسییەوە دەست بۆ ئەو بژاردەیە بەرێت. بەهانەیەکی زۆر گرنگ بۆ ئۆپۆزیسیۆن کە بۆ سەرۆکایەتی هەرێم بژاردەی هەبێ ئەوەیە کە گەر ئۆپۆزیسیۆن بۆی نەکرا لە رێگەی پەرلەمانەوە سیستەم لە سەرۆکایەتی بۆ پەرلەمانی بگۆڕێ ئەوا بێگومان لە حاڵەتی بە دەستهێنانی پێگەی سەرۆکایەتی هەرێم بە ئاسانتر دەتوانێ کار بۆ ئەو ئامانجە بکات و ئەو پێگەیە بخاتە خزمەت بەهێزکردنی سیستەمی پەڕلەمانی لە بڕی سیستەمی سەرۆکایەتی.
جیاوازییەکی تری یەکجار گرنگ ئەوەیە کە پارتی بە ئاسانی ناتوانێ دەست بۆ سیناریۆی پشێوی و نانەوەی شەڕ و ئاژاوە ببا. ئەوە بە مانای ئەوە نایەت کە پارتی دواجار ئەو سیناریۆیەی دانەناوەتە بەردەم خۆی وەک یەکێک لە بژاردنەکان، بەڵام ئەوەی ئەم جارە جیاوازە ئەوەیە کە نە هۆکارە ناوخۆییەکان و نە ئەقلیمییەکان و نەش نێونەتەوەییەکان زۆر یارمەتیدەر نین بۆ پیادەکردنی ئەم بژاردەیە. بەم مانایەش هەتتا بگرە لە حاڵەتی دۆڕانیشدا، پارتی ئەو ئامراز و دەرفەتە زۆرانەی لەبەردەست نییە کە دەست بۆ سیانریۆی پشێوی ببات. لە لایەکی تریشەوە گرنگە بۆ ئۆپۆزیسیۆن کە خۆی لەو دڵەڕاوکێ و وەهمە نەجات بدات کە بەڵێ پارتی بە ئاسانی دەتوانێت دەست بۆ سیناریۆی پشێوی ببات، هەر کاتێک بخوازێت.
بە باوەڕی خۆم هەنگاوێکی گرنگ بۆ ئۆپۆزیسیۆن هەر ئێستا ئەوەیە کە لایەنە ئیقلیمی و نێونەتەوەییەکان، بە تایبەتی تورکیا و ئەمریکا، ئاگادار بکاتەوە کە زەرەرمەندی یەکەم ئەوان دەبن لە هەر پشێویەک کە لە کوردستان رووبدات: بۆ سەرخستنی پڕۆژە ئابورییەکانی لە باشووری کوردستان و سوودوەرگرتن لێیان، تورکیا پێویستی بە هێمنی هەیە لەو هەرێمە. بە پێچەوانەشەوە هەر پشیویەک دەکرێ بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەو وڵاتە بخاتە مەترسییەوە وە زیانی پێبگەیێنێ تا راددەی ملیارەها دۆلار. . . لە ئاستی نێونەتەوەییەوە، ئەمریکا نەک هەر سوودی بەرناکەوێ لە پشێوی لە کوردستان بەڵکو بەرژەوەندییەکانی دەها زێتر دەکەونە مەترسییەوە بە هۆی پشێوییەکی لەو جۆرە.
گرنگی تایبەتی ئەو خاڵەی سەرەوە لەوەدایە کە ئیتر پارتی پەراوێزی خۆدزینەوەی لە دەرهاوێشتەکانی هەڵبژاردن کەمتر دەبێتەوە و ئۆپۆزیسیۆنیش بە دڵەڕاوکێی کەمترەوە و بە باوەڕبەخۆبوونی زیاترەوە بەرەو هەڵبژاردنەکان دەڕوا.
چاوی گەل: کاتی خۆی بڕیار وابوو لە 25/ 7 / 2009 دا، لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان وسەرۆكایەتی هەرێم دا، راپرسیش لەسەر دەستوری هەرێم بكرێت. بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان ڕایگەیاند کە لە تواناییدا نییە ئەو راپرسییە ئەنجامبدات. بۆیە بە یاسای ژمارە 10 ی ساڵی 2009 كاتی ڕاپرسیەکە خراوەتە رۆژێكی نادیار. بە ڕای بەرێزتان بۆچیی دوای ئەو هەموو کاتە دوور و درێژە ئێستا لەم کاتەدا کە چەند مانگێکی ماوە بۆ هەڵبژاردنەکان پارتی هێندە سورە لەسەر ڕاپرسیی دەستور؟ ئەگەر ئەو دواخستنە وەک سیناورێیەکی سیاسیی لە لایەن پارتییەوە ئەنجامدرابێت!، ئەی هەرسێ حیزبی ئۆپۆزسوێن کەمتەرخەمنیین لەوەی لەو ماوە دوور و درێژەدا نەیانتوانیوە پێدابگرن لەسەر گەرانەوەی دەستور بۆ ناو پەرلەمان؟ لە کاتێکدا بە گوێرەی بڕگەی 2ی ماددەی یەكەمی هەمان یاسا (یاسای ژمارە 10ی دواخستنی ڕاپرسییەکەی دەستور) دیاریکردنی رۆژی ڕاپرسی لە دەسەڵاتی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمدایە.
بورهان یاسین: جارێ بەشێک لە پرسیارەکە پێویستی بە هەندێ رۆشنایی تر هەیە، ئەویش ئەوەیە کە راستییەکەی هۆی سەرەکی کە رەشنووسی دەستور نەخرایە راپرسیەوە، جگە لەوەی ناڕازیبوونی ناوخۆیی هەبوو لێی، زێتر لە ئاکامی فشاری عیراق وە بە تایبەتی کەسێ سەرۆکوەزیرانی عیراق (مالیکی) بوو کە توانی پشتگیری ئەمریکاش بەدەستبهێنێ کە نابێ کوردستان ببێ بە خاوەن دەستوری خۆی. لە راستیدا ئەو کاتە دەسەلاتدارانی هەرێم ئەو راستییەیان لە خەڵکی کوردستان شاردەوە، لەبەر هۆیەکی سادە ئەویش ئەوەیە کە تەسلیمبوون بەو فشارە لە دیدی خەڵکەوە بە شکست بۆ ئەو دەسەڵاتە لەقەڵەم دەدرا.
ئەوەی پەیوەندی بە بەشی دوایی پرسیارەکەوە هەیە ئەوەیە کە ئەمڕۆ باوەڕێکی گشتی دروست بووە کە پەلەکردن لە مەسەلەی خستنە راپرسی دەستور هەرنەبێ سێ رەهەندی گرنگ لەخۆ دەگرێ: ١) بۆ ئەوەی مەسعود بارزانی بتوانێ نەک هەر بۆ جاری سێهەم بەڵکوو بۆ هەشت ساڵی تریش (واتە بۆ دوو خولی تریش) هەر سەرۆکی هەرێم بێت، دوای ئەوەی کە هەوڵەکانی درێژکردنەوەی دەسەڵات و بە رێگای یاسایی مافی خۆکاندیدکردنی بەدەست نەهات؛ ٢) پارتی و بارزانی ترسی جدییان هەیە لەوەی کە هەر رۆژێک بڕوات ئەوا بە ئەگەری زۆر رۆژێک لە گۆڕینی سیستەمی سیاسی لە سەرۆکایەتی بۆ پەرلەمانی نزیک دەبینەوە، لەبەر هۆیەکی زۆر سادە ئەویش بە زێدەبوونی بەردەوامی ئەو داواکارییەیە وە ئەوەی تریشیان ئەگەری دۆڕاندنی بە تەواوەتی پارتیە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا؛ ٣) مانەوەی بارزانی لە پێگەی سەرۆکایەتی هەرێم بەو هەموو دەسەڵاتەی کە لە رەشنووسی دەستوردا هەیە لە قەوارە و کاریگەری نەرێنی دۆڕانی پارتی لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا کەمدەکاتەوە وە دەرفەتێکی جدیش دەدات بەو حزبە کە لە رێگەی پاراستنی خۆی لە پێگەی سەرۆکایەتی هەرێم هەرنەبێ دەتوانێ بەشێک لەو پێگە سیاسییەی کە ئەمڕۆ هەیەتی بپارێزێ. ناکرێ تەوسەوور بکرێ کە پارتی، هەڵبەتە لە دید و جیاهنبینی ئەو حزبە خۆیەوە، لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا هەردوو پێگەی سەرۆکی هەرێم و زۆرینەی پەرلەمانی لەدەست بدات!
چاوی گەل: دوای ٢٣ ساڵ لە ڕاپەڕینیی خەڵکی کوردستان و ١٠ ساڵیش دوای ڕوخانی ڕژێمی فاشیی بەغداو سەدام حسەین دیموکراسیەت و ئازادییەکان چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
بورهان یاسین: بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە کات و مەودایەکی زۆرتری پێویستە بۆ وەلامدانەوەی. بەڵام ئەوەی لێرەدا دەکرێ ئەوەیە کە بە چەند خاڵێکی کورت هەندێ ئاماژە بدەین کە وروژاندنیان گرنگی تایبەتی هەیە: ١) ئەزموونی کوردی لەو ماوە زۆرەدا ئەوەی دەرخست کە ئەو ئەزموونە ناڕاستی و ناڕاستگۆیی بەشێکی یەکجار زۆری ئەو بەرپرسانەی دەرخست کە گوایە لە خەباتی شاخیاندا ئەوپەڕی رزگاریخواز و دیمۆکراتخواز بوون وە هەڵگری خەونی بەدەستهێنانی دەسەڵاتی نیشتمانی بوون. لە راستیدا بەشیکی یەکجار زۆری چیرۆکی ئەو ٢٣ ساڵە پێچەوانەی ئەو دروشم و بانگاشانە بووە: هەر لە شەڕی خۆکوژی و یەکترکوژی و نەتەوەکوژی تا دەگاتە تیرۆری سەردەشت و سۆرانی مامە حەمە و زۆرانێکی تر. هەڵسوکەوتی دەسەلاتی کوردی بە شێوەیەکی جدی پرسیارێکی بە جدی هێنایە پێشەوە ئەویش ئەوەیە کە ئایا گەر کەسانێک لە شاخ بۆ ئازادی ئەو خەڵکە خەباتیان کردبێ چۆن دەکرێ لە کاتی بەدەستهێنانی دەسەلاتدا هەمان ئەو کەسە “ئازادیخوازەی” دوێنێی شاخ بە تێرۆر و ترساندن و تۆقاندن تەنگ بە ئازادیخوازان هەڵبچنێ؟ ئەگەر ئەمانە لە حزبە جیاکاندا لە شاخ بۆ هەمان ئامانج خەباتیان کردبێ چۆن دەکرێ دوای بەدەستهێنانی دەسەلات بە رق و قینەیەکی بێهاوتاوە یەکتر بکوژن؟ ئەم پرسیارانەو زۆر پرسیاری تریش نەک هەر نیشانەی پرسیار و گومان دەخاتە سەر شانازییەکانی ئەو دەسەڵاتدارانە، بەڵکو بە تەواوەتی ئەو شانازیانەیان لێدەسێنێتەوە…؛ ٢) لە لایەکی ترەوە ئەو ٢٣ ساڵە بوارێک بوو کە ئاراستەیەک لە میدیای چالاک، کەم یا زۆر، لە دەرەوەی هەیمەنەی دەسەڵاتی پارتە بالادەستەکان (یا تۆ بڵێ دژ بەو هەیمەنەیە) سەرهەڵبدات کە دواجار رۆلی خۆیشی بینی لە وشیارکردنەوەی خەڵک و رێگە خۆشکردن بۆ سەرهەڵدانی دەنگێکی ئازا و ئازادتر لە دەرەوەی بازنەی دەسەڵات و یارمەتیدەریش بوو لە سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا؛ ٣) بە باوەڕی خۆم شتێکی یەکجار گرنگ کە لەو هەموو ماوەیەدا روویدا سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا بوو وە لەم ئۆپۆزیسیۆنبوونەشدا دەخوازم تەنها دوو شت جختبکەمەوە کە بە بۆچوونی خۆم یەکجار گرنگن: ١) ئۆپۆزیسیۆن، بە تایبەتی بزاڤی گۆڕان، ئەوەی سەلماند کە خەباتی مەدەنی نەک هەر مومکینە، بەڵکو خەباتێکی ئەوپەڕی شایستە و کاریگەر و بگرە گونجاوترینیشیانە بۆ گەشەکردن و پێشخستنی کۆمەڵگای مرۆیی، بە تایبەتی کاتێک قسە دێتە سەر ئافراندنی کۆمەڵگای یاسا و یەکتر قەبووڵکردن و سیستەمی فەرمانڕەوایی دیمۆکراسی؛ ٢) لایەنێکی هەرە گەشی ئۆپۆزیسیۆن دوای هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ ئەوەبوو کە هاوکاری نێوان جەمسەرەکانی ئۆپۆزیسیۆن وەهمی دوژمنایەتی نێوان علمانیەت و ئیسلامی سیاسی تا رادەیەکی باش پوچەڵکردەوە. بە باوەڕی من هاوکاری نێوان ئەم دوو جەمسەرەی ئۆپۆزیسیۆن نابێ تەنها لە ئاستی تاکتیکی سیاسیدا قەتیسبکرێ و بەڵكو یەکجار گرنگە ئەو هاوکارییە بە بنەما وەربگیرێ بۆ ستراتیژێکی درێژخایەن. ئەم ستراتیژە دوو بەهای یەکجار گرنگی هەن: یەکەمیان کوردستانیبوونی هەموان، بە مانا و لەسەر بنەمای نیشتمانیبوون، وە لەسەر ئەو بنچینەیەش هەمووان خاوەنی ئەو پانتاییەن کە پێی دەوترێ پانتایی یا فەزای نەتەوە (نیشتمان) وە دووهەمیشیان بەهای دیمۆکراتیبوونە، بەو مانایەی کە هەموو تاکێک لەسەر بنچینەیەکی سادە (یەک تاکەکەس یەک دەنگ) مافی بەشداری و کاریگەری لە خەمڵاندنی فەزای سیاسی کۆمەڵگادا هەیە، جا ئەو تاکە هەڵگری هەر بیروبۆچوونێکی ئایدیۆلۆژی یا سیاسی بێت.
چاوی گەل: ئەو کرانەوە سیاسییەی حکومەتی تورکیا بە ڕووی گەلی کوردا چۆن هەڵدەسەنگێنییت؟ پێتوانییە ئەمڕۆ کورد بە قۆناغێکی زۆر ناسک و هەستیاریی وادا تێدەپەڕێت کە ئەگەر بە عەقڵانیی و دووربینیی و بیرکردنەوەیەکی ستراتیژییانە کاری بۆ بکرێت لە لایەن سیاسییەکانی کوردەوە بە گشتیی لە هەر چوارپارچەکەی کوردستاندا کورد دەگەیەنێتە ئەو قۆناغە باڵاییەی کە ١٠٠ ساڵ زیاترە خەونی پێوەدەبینێت؟ ئەگەر وایە بە ڕای بەێزت کورد لە ئاستی ئەم ڕووداوە سیاسیانەدایە؟ سیاسییە دەسەڵاتدار و حیزبییەکانی کورد دەتوانن بە ڕووسوری مێژوویەک بۆ خۆیان و گەلی کورد بە گشتیی تۆماربکەن؟ سیاسیی و حیزبەکانی گەلی کورد چییبکەن باشە لەم رۆژەدا بۆ ئەوەی ئەو قۆناغە لە دەستنەچێت و خەونە نەتەوەیی و مرۆییەکانی گەلی کورد بێتە دی؟
بورهان یاسین: بە باوەڕی خۆم ئەو پرسیارە یەکجار گرنگە وە کۆمەڵێک تەوەری زۆر هەستیار و گرنگ لەخۆ دەگرێ کە ئەستەمە بە یەک وەڵام یا هەتتا دیمەنەیەکی تایبەتیشدا وەڵامی پڕ بە پێستی بدرێتەوە.
جارێ سەرەتا من وای بۆ دەچم کە خەریکە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش سێ دانە پێشوەچوون، پێشوەچوونەکانی تورکیا و باکوری کوردستان بە ئاراستەی کرانەوەی سیاسی روو بە مەسەلەی کورد، پێشوەچوونی پەیوەندییەکانی باشوری کوردستان و تورکیا وە هەروەها پێشوەچوونەکانی خۆرئاوای کوردستان هەموویان بە یەکەوە خەریکە دەرفەتێکی بێهاوتا لە سەد ساڵی رابردوودا بۆ کورد بکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشی کە لە ناو هەناوی ئەم دەرفەتەدا ترس و گومانێکی زۆریش لە پاشەکشێ هەیە، بەڵام ئەوەی گرنگە، هەر وەک خۆت لە پرسیارەکەدا جختی لەسەر دەکەیتەوە، بۆ کورد بوارێکی سیاسەتکردن رەخساوە کە هیچ کات پێش ئێستا بەدینەکراوە. لەم دەرفەتە مێژووییەدا دوو شت یەکجار گرنگن: یەکەمیان لە لایەنی تورکیاوە، پێویستە دەسەڵاتدارانی تورک بە عەقڵێکی کراوە و گونجاو لەگەڵ خەونەکانی تورکیادا، کە بۆ نموونە ئامانجێکی ئە وڵاتە ئەوەیە کە بۆ، کەم یا زۆر، دەساڵی تر ئەو ولاتە ببێتە هێزی ئابووری هەشتەم لە جیهاندا. تورکیا دەبێ ئەوە بزانێ کە لە ستراتیژە نوێکەیدا کە دامەزراوە لەسەر بیرۆکەی “ئاستی سفر لە کێشە” لەگەڵ دەورووبەر وە هەروەها هەڵسوکەوتکردن لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەکو بازاڕێکی گەورە و دەرفەت بەخش، پێویستی بە کۆمەڵێ شت هەیە کە یەکێکیان ئاشتی و ئارامیە لە لایەک وە ئەوی تریشیان، هەر گرێدراو بە مەسەلەی ئاشتییەوە، چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە تورکیا و پەیوەندی باشترە لە گەڵ باشور و خۆرئاوای کوردستان. تورکیا ئەمڕۆ یەکێکە لەو وڵاتانەی کە هەرە تینووی سەرچاوەی وزەیە (تۆ بڵێ نەوت و گاز) وە باشوری کوردستان دەتوانێ لەم رووەوە زۆر یارمەتیدەر بێت. دواجار بەرابەرکردنی ئەم پێداویستیە لەلایەن بەشوری کوردستانەوە دەکرێ ببێتە هۆی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا و ئەو بەشەی کوردستان: تا دوێنێیەکی نزیک سەرجاوەی مەترسی و نائارامی بکرێ بە سەرچاوەی ئارامی و یارمەتیدەر لە بەدەستهێنانی خەونەکانی.
بە باوەڕی خۆم ئەوەی کە پێویستە بگوترێ ئەوەیە کە یاریەکی ستراتیژی و گەورە و چارەنووسساز بەر دەرگای کوردی (لە سێ پارچەی کوردستان) گرتووە وە کارکردن لەو ئاستە ستراتیژییەدا پێویستی بە عەقڵانییەتێکی سیاسی زۆر هەیە، کە لە پێش هەموویانەوە رزگاربوون لە قورسایی مێژوو و کارکردن لەگەڵ هەنوکە بە عەقڵێکی کراوەتر. بە بۆچوونی خۆم ئەوەی گرنگە بگوترێ و بکرێ: ١) دەبێ لایەنی کوردی بە قەدەر گەورەیی یارییەکە تێگەیشتنێکی گەورە گەڵاڵە بکات و وە بەو مانایەش خۆی لە دوو شێوەی بچووککردنەوە دوور بخاتەوە، یەکێکیان بچووکردنەوە بۆ ئاستی هەر بەشێکی کوردستان و بە دابڕوی بینینی شتەکان و مامەڵەکردن لەگەڵیان، دووەمیشیان بچووککردنەوەی لەسەر بنەمای بە حزبیکردنی شتەکان؛ ٢) زۆر گرنگە پکک مەسەلەکان لە ئازادکردن و رۆڵی سیاسی عەبدوڵڵا ئۆجەلاندا کورت نەکاتەوە و سنوورداری نەکات وە ئەوەش باش بزانێ کە جگە لە دەسەڵاتی رەسمی تورکیا (حکومەت و پەرلەمان و…) دەسەڵاتێکی تری شاردراوە (مافیاکان و نەتەوەپەرستەکانی توندڕەو و بەشێک لە میت و هێزی لەشکر و…) هەیە کە هەرگیز بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ ئاشتیدا نیە. نەک هەر ئەوە بەڵکو بگرە ئەو دەسەڵاتە شاردراوە (ناسراو بە دەوڵەتی قوڵ) گوزەرانی لەگەڵ شەڕ و شۆڕ و بەبێ چارەسەری مانەوەی کێشەی کورددایە وە بە تایبەتیش بەردەوامی و درێژەدانی شەر لە کوردستان. لەبەر ئەوەش بە باوەڕی من شەڕیکی نەبینراو ئەمڕۆ لە نێوانی دەوڵەتی رەسمی تورکیا لە لایەک وە دەسەلاتی شاردراوەی تورکیایە کە کامیان دەتوانێ کلیل و جارەنووسی کێشەی کوردی لەدەستدا بێت، دەوڵەتی رەسمی یا دەوڵەتی شاردراوە. هەر لەبەر ئەوەش جێگەی خۆیەتی لایەنی کوردی بە گومانی زۆرەوە بڕوانێتە ئەو گفتوگۆیانەی بە داخراوی لەگەڵ عەبدوڵڵا ئۆجەلاندا دەکرێن، چونکە بە باوەڕی خۆم نەک هەر دەوڵەتی رەسمی لەو گفتوگۆیانەدا رۆڵی هەیە بەڵکو دەوڵەتی شاردراوەش بە شێوەیەک یا شێوەیەکی تر رۆڵی خۆی دەگێڕێ…؛ ٣) پەیوەندییەکانی باشووری کوردستان لەگەڵ تورکیا دژایەتییەکی ترسناک لەخۆ دەگرن: لە لایێکەوە ئەم پەیوەندییانە دەکرێ هەڵگری ئاستێکی ستراتیژی زۆر ئەرێنی بن کە لەوانەیە لە پرۆسەی گەشەکردنیاندا هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عیراقی لێبکەوێتەوە، بەڵام لایەنەکی تری، کە مەترسیدارە، ئەوەیە کە حیزبێکی سیاسی، با بە روونتر بڵێین پارتی، لەسەر چارەنووسی ئەو پەیوەندییانە دانیشتووە و خستووتیە خزمەت خۆی وە خواستی ئەوەی نیە ئەو راستییە ببینێ کە ئەگەر ئەو پەیوەندییانە نەخرانە قاڵبی نەتەوەیی و بچوککرانەوە و لە بەرژەوەندی حیزبێک و بنەماڵەیەک بەکاربران ئەوا ئەگەری کاریسە بۆ کورد کراوەیە. ئەوەی لەو بارەیەوە لەسەر ئۆپۆزیسیۆن پێویستە بیکات ئەوەیە کە کۆمەڵێک هێمای جدی بدات بە دەوڵەتی تورکیا کە گرنگترینیان ئەوانەن: ١) بەرژەوەندیەکانی تورکیا لەگەڵ باشوری کوردستان لە ئاستە هەرە ستراتیژییەکەیدا بە باشترین شێوە پارێزراو دەبن ئەگەر هاتو ئەو پەیوەندیانە درێژخایەن بن و لەسەر بنچینەی مامەڵە لەگەڵ تەواوی پانتایی سیاسی لە باشوری کوردستان دامەزرێ تا بەشێکی سنووردار لەو پانتاییە، واتە تەنها لەگەڵ پارتی؛ ٢) ئەگەر تورکیا دەخوازێ کورد هەمووی هۆکارێکی ئەرێنی بێت بۆ پەڕینەوەی ئەو ولاتە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوا پێش هەموو کەس و لایەنێک لە بەرژەوەندی تورکیایە کە بۆ مێتۆدێک و شیوەیەکی کارکردن بگەڕێ کە ئەو پارچانە بەیەکەوە بخوێنێتەوە و مامەڵەیان لەتەکدا بکات ئەگەرنا پارچەپارچەکردنی کورد دەبێتە پڕکێشەبوونی ئەو پردەی کە تورکیا پێویستیەتی کە بە سەلامەتی بەسەریدا تێپەڕێ بۆ رۆژهەلاتی ناوەڕاست.
