گۆڕانی چەمکی دیالێکتیك لە سوقراتەوە بۆ کارل مارکس ..1

 

 

 

The alteration of the concept of dialectic from Socrates to Carl Marx

 

داهێنانی چەمکی دیالێکتیك

دیالێکتیك Dialectic ووشەیەکی یۆنانی کۆنە کە لە پێش زایینەوە سەریهەڵداوە.سەرچاوەی ئەم ووشەیە دەگەڕێتەوە بۆ دیالێکتیکێ  Dialektike` کە بەمانای هونەری گفتوگۆ بەکار هاتووە.لە مێژوودا چەندین گۆڕانکاری بەسەر ئەم چەمکەدا هاتووە. لەم ووتارەەدا هەولدەدم کە کورتەیەك لە چۆنیەتی گۆڕانی چەمکی دیالێکتیك باس بکەم کە بەدرێژایی مێژوو لەلایەن چەندین فەیلەسوفی رۆژئاواییەوە بەکارهاتووە لە سوقراتەوە تا کارل مارکس.

 سوقرات  پێیوایە  کە چەمکی  دیالێکتیك لەلایەن فەیلەسوفی کۆنی یۆنان   زینۆنی ئیلیا         of Elea   Zeno    داهێنراوە وەک هونەرێك Art بۆ گەیشتن بە حەقیقەت لەرێگەی ئاڵوگۆڕکردنی بەڵگەهێنانەوەی لۆجیکیانە Logical Argumentation.زینۆن هەوڵی دەدا  گریمانە   Hypothesis  و دەرەنجامگیری   Deduce کەسانی بەرامبەر و بەرهەڵستکارانی بخاتە ژێر پرسیارەوە ئینجا پوچاندنی ئەم  گریمانە و دەرەنجامگیریانە  لەرێگەی بەدەستهێنانی دوو دەرەنجامی دژ بەیەك لەهەمان گریمانە یان دەرەنجامگیری کە  بەرهەڵستکارانی دەیانخستە روو. بەم شێوەیە زینۆن بەرهەڵستکارانی دەبەزاندوگفتوگۆکانی دەبردەوە.

لای هیگل و ئەنگڵز فەیلەسوفی یۆنانی کۆن هیراکلیتۆس Heraclitus بە داهێنەری مێتۆدی دیالێکتیك  Dialectical method دادەنرێت .ئەم مێتۆدە پرینسیپی گۆڕان و پێشکەوتن Progress دەستنیشان دەکات و دەیانبەستێتەوە بە فاکتەری ناکۆکی ناوەوەی شتەکان.هیراکلیتۆس پێیوایە کە هەمووشتەکان لە گۆڕانی بەردەوامدان و ناکۆکی باوکی هەموو شتەکانە.لای ئەم فەیلەسوفە سەرچاوەی دیالێکتیك لە خودی سروشتەوەیە نەك لە هۆشەوە.

چەمکی دیالێکتیك لای سوقرات 

لای سوکرات چەمکی دیالێکتیك گۆڕانی بەسەردا هات ئەگەرچی تاڕاددەیەک نزیکە لە تێگەیشتنی زینۆنی ئیلیا بۆ ئەم چەمکە .سوکرات لە میانەی پیادەکردنی مێتۆدێکی تایبەت بە خۆی کە ناسراوە بە تەوسی سوکراتیانە  Socratic Irony خۆی وا نیشانی خەڵك دەدا کە ئەم لە هیچ شتێك نازانێت وهەوڵی دەدا تا خەڵك رابکێشێتە ناو گفتوگۆیەکەوە  تا دواجار پەی ببەن بە ناکۆکی بۆچوونەکانیان  لە پێناو دۆزینەوەی راستیی .

بە گشتی گفتوگۆکانی سوکرات بەپرسیارێك دەستی پێدەکرد بۆ نموونە ( ویژدان چییە ؟ ) لە میانەی گفتوگۆکاندا سوکرات سەرنجی خۆی چڕ دەکردەوە بۆ وەدەرخستنی سادەهزری ،  پێشداوەری Prejudiceو دژبەیەکی  Contradiction  را و بۆچوونی کەسانی بەرامبەر و بەرهەڵستکارانی خۆی تاوەکو لە هۆشی خۆیان بیرۆکەکانیان دووبارە دابڕێژنەوە سەبارەت بە   راستیی .

چەمکی دیالێکتیك لای ئەفلاتوون 

ئەفلاتوون دیالێکتیکی وەك مێتۆدێك بەکاردەهێنا بۆ جیاکردنەوەی چەمك و بیرۆکەکان بەشێوەی پلەبەندی Hierarchy  لەوپەڕی گشتیەوە بۆ ئەوپەڕی تایبەت. لە کتێبی ( کۆمار)  دا   Republic The ئەفلاتوون  دیالێکتیك وەک هونەرێکی بیرکردنەوەی لۆجیکیانە 

 An Art of Logical Thinking دەبینێت کە پێویستە لەلایەن فەیلەسوف ــ پاشا پەیڕەوبکرێت و لە واقیعدا پیادەبکرێت.

چەمکی دیالێکتیک لای ئەرستۆ

ئەرستۆ چوار جۆر دەرەنجامگیری Reasoning دەستنیشان دەکات کە یەکێکیان بریتیە لە دەرەنجامگیری دیالێکتیکانە Dialectical Reasoning کە وەك مێتۆدێکی توێژینەوە بەکاردێت لەبواری زانست و فەلسەفەدا.لێرەدا دیالێکتیك  دەبێتە مێتۆدێکی لاوەکی Secondary Method  چونکە پشت دەبەستێت بە  پێدراوگەلێکی  خۆسەلمێن                A priori Premises  یان پێدراوگەلێک کە بەگشتی پەسەندکراون لەلایەن  زۆربەی  خەڵکەوە یان فەیلەسوفانەوە . ئەمە مێتۆدێکە کە لە رێگەی  راهێنانی رۆشنبیرانە  Intellectual Training و  بە کارکردن لەسەر پێدراوگەلێکی نەچەسپاو هەوڵی دۆزینەوەی حەقیقەت دەدرێت .

چەمکی دیالێکتیك لە چاخەکانی ناوەڕاست

لە چاخەکانی ناوەڕاست دیالێکتیك (کە لۆجیکشی پێدەووترا ) بەشێک بوو لە           سێکوچکە    The Trivium کە ئاماژەیەک بوو بە هونەری ئازادیخواز  The Liberal Arts کە بریتیبوون لە :

رێزمان  Grammar ، مەنتیق (لۆجیك )  Logic و رەوانبێژی Rhetoric.چەمکی دیالێکتیك لەو کاتانەدا بنیاتنرابوو لەسەرتێگەیشتنەکانی ئەرستۆ بۆ ئەم چەمکە .                              

بۆتیۆس   Boethius  یەکەم فەیلەسوفی چاخەکانی ناوەڕاست بوو کە کاریکرد لەسەرچەمکی دیالێکتیك .ئینجا فەیەلسوفەکانی دیکە بۆ نموونە ئەبیلارد Abelard ، ویلیامی شێروود   William of Sherwood وهتد.ئەم چەمکە ئەوکات بەم شێوەیە داڕێژرابوو:

١ــ  ئەو پرسیارەی کە پێویستە یەکلایی بکرێتەوە .

٢ــ دژەلا سەرەکیەکانی ئەم پرسیارە .

٣ ــ  بەڕێخستنی تاکە ئارگومێنتێك سەبارەت بەم پرسیارە بەشێوەیەکی نەریتیانە.

٤ــ یەکلاییکردنەوەی پرسیارەکە دوای هەڵسەنگاندنی بەڵگەکان.

٥ ــ  وەڵامدانەوەی هەموو دژەلاکان.

چەمکی دیالێکتیك لای ئیمانوێل کانت 

بۆچوونی کانت سەبارەت بە دیالێکتیك نزیکە لە هی ئەرستۆوە ئەگەرچی لای کانت دیالێکتیکی یۆنانی بە ( لۆجیکی وەهم ) The logic of Illusion ناوزەد دەکرێت چونکە وەک گەمەیەکی رۆشنبیرانە Intellecual Play دەبینرێت لە نێوان مەزەندەگەلێك کە ناکرێت دروستییان بسەلمێنرێت .چەمکی دیالێکتیك لای کانت ئاماژەیەك  نییە بە بەڵگەهێنانەوەی لۆجیکانە یان گفتوگۆ ،هەروەها رێساگەلێك ناڕەخسێنن بۆ داوەریەکی متمانەدار  Convincing Judgment سەبارەت بە بابەتێك  بەڵكو ئارگومێنتێکە  بەرەو  وێڵی       بە   هۆی گریمانەیەکی هەڵەوە Wrong Presupposition یان دواتر ئارگومێنتگەلێکن  کە لە تەك یەك  دەبن بە جووتە Come in Pairs  ئینجا هەردووکیان بە ئاراستەی پێچەوانەی یەکدی وێڵ دەبن  Go Astray بەهۆی ئەم گریمانە هەڵەوە .پاشان بەشە دیالێکتیکەکە هەوڵدەدات کە گریمانەکە لابدات بۆ بەدەستهێنانی دەرەنجامێکی پاساودراوترMore Justified Conclusion سەبارەت بە بابەتەکە .لێرەدا دیالێکتیك وەك گفتوگۆیەک وایە کە دوو ئارگومێنتی هەڵە کەهەڵگری دەنکێك حەقیقەتن بریتین لە دوو بەشداربووەکە.

ئەم لێکدانەوەی کانت بۆ چەمکی دیالێکتیك زەمینەی رەخساند بۆ هاتنەکایەی چەمکێکی نوێتر بۆ دیالێکتیك لەرێگەی بەیەکەوەگرێدانی هەرسێ چەمکی تێز، ئەنتی تێز و سینتێز.

کانت لە کتێبی ( رەخنە لە عەقڵی پاراو)   Critique of the Pure Reason لە بەشی دیالێکتیکی ئەودیوباڵایی  Transcendental Dialectic باس لە بیردۆزە دژبەیەکەکان دەکات کە ناویان دەنێت ئەنتینۆمی      Antinomy , بۆ نموونە بیردۆزەکان سەبارەت بە بوونی خودا . لێرەدا تێزو ئەنتیتێزەکان بەتەواوی یەکدی دەسڕنەوە بۆیە گەیشتن بە تاکە  دەرەنجامێکی برەودار دەکەوێتە دەرەوەی مەودای عەقڵی مرۆڤەوە . 

لەبەشی دووەمی ئەم نووسینەم باسی چۆنیەتی گەشەکردنی چەمکی دیالێکتیك دەکەم بۆ ئاستێکێ باڵاتر لەلایەن هیگل و کارل مارکسەوە.

*ماویەتی*

————————————-

سەرچاوەکان

# بەئینگلیزی

http://csmt.uchicago.edu/glossary2004/dialectic.htm

http://www.answers.com/topic/dialectic

http://grammar.about.com/od/d/g/dialecticterm.htm

https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Zeno_of_Elea

https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Heraclitus

http://capone.mtsu.edu/jcomas/rhetoric/aristotle_dialectic.html

http://en.wikipedia.org/wiki/Dialectics#Medieval_philosophy

# بەسویدی

http://www.mv.helsinki.fi/wadenstr/texter/madi.htm

http://www.filosofi.gotland.se/hegel.htm#Dialektiken

http://sv.wikipedia.org/wiki/Dialektik