بانگەوازێک لە پێناوی دەستووردا … د. کەمال میراودەلی
با دەستوورنامە بکەینە ئەو سەرەتاو پرس و ڕێبازو ئامانجەی کۆمان دەکاتەوەو بەرەو یەکێتیی و پاشەرۆژی دیمۆکراتی گەشمان دەبات
(١)
بەراستی جێگای شەرمەزاریی و ئازارە لەم کاتەدا کە خوشک و براکانمان لە رۆژاوای ولاتەکەمان، بە خوێن وفرمێسک و برسێتیی کچ وکوڕەکانیان، تاکە دەست و بێ پشتیوان، تەنیا بە ئیرادەی کوردستانپەروەریی و و دیواری لەش وگیانی خۆیان، بەشێکی ستراتیجی خاکەکەمان لەو هەموو لەشکری مرۆڤخۆر و خوێنرێژو داگیرکەر دەپارێزن و دوای سەد سال ژێردەستیی و کۆیلەیی، لە هەوڵی دروستکردنی پاشەڕۆژێکی ئاشتی و ئازادیی دان،
ئەمەش خسوتوونیەتە بەردەم هەڕەشەی ترسناکی تورکیا و هێزە توندرەوە رەگەزپەرستەکان لە سوریاو دەرەوەدا،
لە جیاتی ئەوەی ئێمە روانگەیەکی نەتەوەیی ئینسانیی رەچاوبکەین و ئەوپەڕی سوود لە دەرفەتی ئازادیی و سەرمایەو سامانی زۆری باشوور بۆ ئاشتی ماڵ و پاڵپشتی و پاراستنی رۆلانی نەتەوەکەمان لە بەشەکانی کوردستاندا بەکاربێنین،
تا ئێستا، دوای ٢٢ سال، بێ دەستوورنامەین، بێ پرینسییپی هاوسازانی نەتەوەیین، بێ بنەمای هاو-وڵاتبوون و دیمۆکراسی راستەقینەو دادپەروەریین ، بێ ئاسۆی هیوا بەخشین و هێزبەخشینین بە نەوەکانمان
ئێستا، بە گەیشتنی دانوستانی ئاشتی نێوان پەکەکەو تورکیا و رەوشی وکوردستانی خۆراوا بە قۆناغێکی زۆر هەستیارو ترسناک، کاتی ئەوەیە پرسی بە دەستوورییکردنی دەسەلات و زامنکردنی یەکسانیی و ادپەروەریی بۆ رۆلەکانمان لە باشوورو ، پرسە نەتەوەییە ستراتیجیەکانی ئێستاو خەمی د امەزراندنی پاشەرۆژی ئازادو سەلامەت بۆ نەوەکانمان لە هەموو کوردستانی مەزندا، ئەو پرس و خەمە گەورانەبن کە دەمانخەنە سەر یەک رێبازو یەکمان دەخەن و سەرمان دەخەن.
٢٢سالە ناکۆکی کوشندەو قسەو بەلێنی بۆش لەلایەکەوەو، تەماعی بێ بن و وبێ کۆتایی زیاتردەولەمەندبوون و زۆرتر داگیرکردن و پتر گەندەڵییکردن و بێدادییکردن، ئەم میللەتەی پەرت پەرت کردووەو ، کۆمەلگای ئێمەی داڕزاندووە و ئەوەی پێی دەوترێ هەرێم زیاتر کارتێلێکە بۆ کۆمەڵێ ملیۆنەری حەرام و ئوتێلیكی گەورەیە بۆ بێگانە لەوەی ولاتێک بێت بۆ هاو-ولاتەکانی.
ئێمە پێویستیمان بە ئامرازێکە هەم ئێستامان یەکخات، هەم رێگای پاشەرۆژی یەکسان و ئازادو سەروەرمان بنەخشێنێت.
ئەمەش تەنیا بە دەستوورنامە دەبێت.
گەر ئەم ٢٢ سالە دەستوورمان هەبایە وببووبایە بە چوارچێوەی یاسایی دەسەلات و پێوەندیی ساغ ومتمانەیی نێوان دەسەلات و خەلک و چاوگەی باڵای چارەسەریی هەموو کێشەو گرفتەکانمان، بزانن ئێستا لە کوێ دەبووین و چ ولاتێک و ئاسۆیەکی رووناک و جوان و بەرینمان دەبوو..
(٢)
لە رۆژانی داهاتوودا ، بەش بەش ئەو دەستوورنامەیە بلاو دەکەمەوە کە بۆ هەریمی کوردستان ئامادەم کردووە.
من لە خۆمەوە ئەم دەستوورەم نەنووسیوە. جگە لە پێشینەی کاری ئەدەبیی و فەلسەفیی و ماستەر لە فەلسەفەو دکتۆرای فەلسەفە لە ئەدەبی ئەوروپایی ئۆریەنتالیزمدا، ماستەری زانستیم لە ئابووری و زانستی سیاسی لە زانکۆی لەندەن لە بواری رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنییدا هەیەو زیاتر لە دە ساڵ لە بواری کۆمەلگای مەدەنی لە لەندەن کارم کردووە و بۆماوەی چوار سال وەک جێگری سەرۆکی هەلبژێردراوی فیدراسیۆنی ریکخراوە مەدەنیییەکانی لەندەن و چەندین پۆستی لەو شێوە کارم کردووە.
سەدان کۆرسی مەشق و راهێنانم بۆ رێکخراوەکان لەوانە بەلای کەمەوە دە ڕێکخراوی کوردییش لە بەریتانیا پێشەکەش کردووە و سەدان دەستوورم بە ئینگلیزیی بۆ ڕێکخراوەکان نووسیوە لە وانە دەیان رێکخراوی کوردییش. چەند نامیلکەیەکم دەربارەی دەستوورو رێکخستن و بەرێوەبردنی ڕێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی نووسیوە کە وەک پرۆژەیەکی شارەوانی لەندەن بۆ شەش زمانی تر لەوانە زمانی کوردی و عەرەبیش تەرجەمە کراون. وەک ئاگاداریشن لەم چەند ساڵەی دواییدا چەندین وتارم لە سەر پرس و پێویستیی دەستوور نووسیوە.
جگە لەمە، دیراسەی زۆر لە دەستووورەکانی جیهانم کردووە. هەرلە یەکەم دەستووری فەرەنسییەوە تا دەستووری فیدرالیی ئەمریکی و یەکەم دەستووری مەشروتەی عوسمانی و یەکەم دەستوورو دوا دەستووری عێراق و یەکەم دەستووری تورکیای تازەو، دەستووری خوارووی ئەفریقاو خوارووی سوودان، و ئاخری دەستووری کۆسۆڤۆ کە نوێنەرێکی نەتەوە یەکگرتۆکان پرۆژەکەی نووسیوەو، رەوشێکی هاوچەشنی ئێمەیان هەیە بەلام ئەوان زووتر و ئازایانەتر ئیرادەی نەتەوەیی خۆیان لە دەستوورەکەیاندا تۆمارکرد.
راستیی دەستوور دەربارەی ئەمەیەو هیچی تر: وەک گەل بیرلە خۆت و باشترین شێوەی دامەزراندنی یەکێتی نیشتمانیی گەلی خۆت و پاشەرۆژی خۆت بکەیتەوە، ئیرادەی خۆت بە ئازادیی، بێ ترس و بەستنەوەی بە هیچ هێزو هۆکارێکی دەرەوەی ئیرادەی گەلی خۆت، لە خاکی خۆتدا، بۆ بڕیاردانی ئازادانەی پاشەرۆژ وسەروەریی و شێوەژیانی خۆت دەرببڕیت. .
لەمەزیاتر نییەو پرسێکی ئەوەندە قووڵ وگرێبەندو ئاڵۆز نییە و تەنیا یەک مۆدێلی دیمۆکراتی دروست و باوەرپێکراو بەسە کە بیکەیتە نموونە بە مەرجێک سەرەتاکەت ئیرادەی نەتەوەکەی خۆت و نواندنی روانگەی نەتەوەی خۆت وتێگەیشتنی هەلومەرج و رەوشی تایبەتی گەل و کۆمەلگاکەی خۆت بێت و بەزمانی پاک و رەوانی گەلەکەی خۆت بۆ خۆتی بنووسیت و بە دنیای رابگەیەنیت.
من دەستوورنامەکەی کۆسۆڤۆ –م کردۆتە مۆدێل بەلام لە ئیرادەی نەتەوەیی خۆمانەوە و بە زمان و زاراوەو خەم و خواستێکی کوردانە ئەم دەستوورنامەیەم نووسیوە.
(٣)
من بێگومان لەوەش ئاگادارم کە نووسینی دەستوور کاڕی یەک کەس نییەو پێویستە لێژنەیەکی شارەەزا ئەم کارە بکات. گەرچی راستیی، زۆربەی جار دەستنووسی یەکەم کاری یەک کەسە، وەک وتم، دوا دەستووری جیهان ئەوەی کۆسۆڤۆ، یەکەم ناوەرۆکی رەشنووسی نوێنەری نەتەوە یەکگرتۆکان [ئەهتیساری] نووسیوێتی کە بە [پلانی ئەهتیساری] ناسراوە .
http://en.wikipedia.org/wiki/Constitution_of_Kosovo
دوایی بە فەرمی (کۆمیشنێکی دەستووریی بالا) لە شارەزا ی یاسایی و سیاسیەکان بۆ پێداچوونەوەو تەواوکردن و بڕیاردانی دروست کرا. بۆیە چ وەک دەقی دەستووریی و چ وەک پرۆسە، ئەزموونی دەستووریی کۆسۆڤۆ بۆ ئێمە گرنگەو شایانی چاولێکردنە.
[بۆ تۆمارێکی تەواوی هەموو هەنگاوو پرۆسەکان و بڕیارەکانی دەستووری کۆسۆڤۆ بروانە:
http://www.kushtetutakosoves.info/?cid=2,1
و بەراوردی بکە بەو هەنگاوە توڕەهاتییانەی سەرۆکی هەرێم بۆ بڕیاردانی دەستووری هەرێم گرتوونیەتە بەر]
بگەڕێینەوە بۆ جاڕنامەی مافی مرۆڤ کە بوو بە بنەمای یەکەم دەستووری فەرەنسی ، یەکەم رەشنووسی یەک کەس نووسیبووی کە [ گیلبەر دی لافایت] بوو.
http://ic.ucsc.edu/~traugott/hist171/readings/1791-09ConstitutionOf1791
دەستووری فەرەنسی نوێی ناسراو بە دەستووری کۆماری پێنجەم، کە دیگۆل لە ٤ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٨ دا پێشکەشی کرد، یەک کەس [میشێل دێبرە] نووسیبووی. دوایی چەندین جار هەموار کراوەتەوە.
http://en.wikipedia.org/wiki/Constitution_of_France
وەک دەزانین یەکەم دەستووری هەریمی کوردستان – یش د. نووری تاڵەبانی نووسی بەلام فرامۆش کراو دژایەتی کرا. پێکهێنانی لێژنە زیاتر بۆ پێداچوونەوەو تەواوکردن و دروستکردنی هاورایی سیاسییە کە دیارە ئەمەش بەشێکی گرنگ و جەوهەریی پرۆسەکەیە بۆ زامنی تەواویی و ساغی یاسایی و سیاسیی و زمانەوانیی پرۆژەکەو هاورایی لەسەری، بەر لەوەی بخرێتە رێفراندۆمەوە
(٤)
وەنەبێت هەوڵێکی سەرەتاییم نەدابێت کە ئەم پرۆژەیە کارێکی هەرەوەزیی بێت. بەلام بە داخەوە هۆکاری زیاتر لۆجیستیکی و کات و هەلومەرجی کوردستان و، راستیی نەبوونی پەروەردەو رۆشنبیریی دەستووریی و بێبایەخیی پرسی دەستوور لە لای حیزب و رۆشنبیرو کۆمەلگای حیزبیی شاخیی داخراوو دواخراوی کوردیی بە گشتیی، وای کردووە پێشخستنی ئەم مەبەستە کارێکی ئاسان نەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا، لە کاتی گەرانەوەم لە دوای شوباتی ٢٠١١ بۆ بەشداریی لە خۆپیشاندانەکانی کوردستاندا، تەنیا یەک جار کاک نەوشیروانم بینی وچەند مەبەستێکم لەگەڵ باس کرد، لە هەموویان گرنگتر بەلای منەوە ئەوەبوو کە کار لەسەر پرۆژەی دەستوور بکەین و بەزووترین کات هەمواری بکەینەوە و داوام کرد دەستەیەک لە برادەرانی گۆڕان و هیتر پێشنیاز بکات تا من لەگەلیان لەسەر ئامادەکردنی دەستوور کار بکەم و ەک دواتر لە زۆر لە چاوپێکەوتنەکانمدا لەگەل میدیای ئەهلی جەختم دەکرد دەبێ هەموو خۆپیشاندەرێک نوسخەیەکی دەستووری بەدەستەوە بێت و بزانێت بۆ بڕیاردانی ئەو دەستوورە ودامەزراندنی دەسەلاتی دەستووریی دیمۆکراتیی لە هەرێمدا وماف و ئازادییە دەستوورییەکانی خۆی وەک هاونیشتمان و هاوبەش خۆنیشاندان دەکات نەک بۆ دروشمی بۆشی کاتیی یان بەسەرچوو.
کاک نەوشیروان بەوە رازیبوو ئامۆژگاری کرد لەم بارەوە لەگەل کاک عومەری سەید عەلی قسە بکەم. منیش کاک عومەرم بینی بەلام دوای جەند رۆژ تەنیا نامێلکەیەکی حاکم شیخ لەتیفی بۆ ناردم کە بریتی بوو لە سەرنج و رەخنەکانی خۆی لە سەر دەستوور و هیچی تر رووینەدا. بەلام خەیالی من وا بوو کە لەگۆڕان کەسانی وەک بەڕێزان حاکم شێخ لەتیف، د. شاهۆ سەعید، د. زانا، د. جەعفەر، کاک عەدنان عوسمان، و هەموو ئەوانەش کە پارێزەرو یاساناسن لە ناو گروپە پەرلەمانییەکەیان و لەگەل گروپێکی ئەکادیمی و رٶشنبیر لە دەرەوەو نوێنەرانی ئەنجومەنی سەرای ئازادیی بە جددی بۆ یەک دوو حەفتە کار لە سەر دەستوورێکی نوێ بکەین بۆ کوردستان و بە ناوی شەقامەوە پێشکەشی بکەین. تەنانەت وەک لە یەکەم چاوپێکەوتنم لەگەڵ [ئێن.ئار.تی] لە یەکەم رۆژی بەشدارییم لە خۆپیشاندانی بەردەرکی سەرا دا لە ١٣ی مارتی ٢٠١١دا وتم: ئەم دەستوورەش ببێتە بنەمای پێکهێنانی حكومەتێکی تەکنۆکراتی ناحیزبیی. [
شایانی باسە، ئێن.ئار. تی ئەم چاوپێکەوتنەیان هەر بە ڕێوە لەگەڵ کردم کە ئەو کات تەنیا سایتەکەیان هەبوو ، بە سوپاسەوە تەواوی قسەکانیان تۆمار کردبوو، وەک خۆی، بی زیادو کەم، بڵاویان کردنەوە لەگەڵ کۆمێنتی خوێنەران. بەداخەوە چاوپێکەوتن –ەکەم لە ئەرشیفەکەیاندا نەدۆزیەوە بەس هەواڵەکە ماوە.
لە هەواڵەکدا هاتووە:
کاندیدی پێشو بۆ پۆستی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان داوا لە رۆشنبیران دەکات کە حکومەتێکی تەکنۆکرات پێکبهێنن و رەشنوسی دەستورێکیش بۆ هەرێمی کوردستان ئامادە بکەن.
کەمال میراودەلی لەچاوپێکەوتنێکی تایبەتدا لەگەڵ ماڵپەری
NRT
کەئەمڕۆ دووشەممە بڵاودەبێتەوە دەڵێت”پێشنیار دەکەم بۆ ئەو رۆشنبیرانەی لەدەرەوە گەڕاونەتەوە، لەگەڵ رۆشنبیرەکانی ناو هەرێم حکومەتێکی تەکنۆکرات پێکبهێنن و بەپەلەش دەستورێک بۆ هەرێمی کوردستان دابنێت]
بڕوانە:
http://nrttv.com/dreje.aspx?jimare=376
لەگەڵ د. فائق گولپی و جەند مامۆستایەکی زانکۆش ئەم بابەتەم باس کرد. هەر لە یەکەم دیداریشم لە گەڵ بەریزان د. فارووق و ناسک قادر، داوام کرد کۆبوونەوەیەک بکەین لە گەڵ کاک بەختیار عەلی و کاک ئاراز فەتاح وکاک رێبین هەردی و کۆمەلێ رووناکبیری ناسراوی تر، کاک فاروق بە لێنی دا کە ئەمە کارێکی زۆر ئاسانەو ئەو کۆبوونەوەیە رێک دەخات. دوای ئەوە هیچ رووی نەداو بە زەحمەت دەمتوانی بە تەلەفونیش کاک فاروقم دەسکەوێت. من ئەمە بۆیە نانووسم گلەیی لە کەس بکەم، هەلومەرجی خۆپیشاندانەکان و دوایی سەرکوتکردنیان لەلایەن دەسەلاتەوە و سەرقاڵیی خۆشم بە بەشداری رۆژانە لە کاری رێکخستن وپشتگیری خۆپیشاندانەکان، کاتی بۆ ئەوە نەهێشتبۆوە خەریکی ئەم بابەتەی دەستوور بین. بۆ نموونە: د. فائق گوڵپی کە زۆر پشتگیری پرۆژەکە بوو، گیراو گێچەڵی زۆر ناخۆشیشی لە لایەن دەسەلاتەوە بۆ دروست کران. بەلام دەبێ ئەو راستییەش بلێم کە هۆکاری سەرەکی فەشەلپێهێنان و بە خەون وخەیالدانانی هەر پرۆژەیەکی جددی لەم چەشنە، بە داخەوە ئەوەیە کە بە دەگمەن نووسەرو رۆشنبیرمان ماون کە بە ئاشکرا یان بە نهێنیی لە دەرەوەی ئەجندای حیزبەکان و وەک ئەیجنتی سێبەری ئەوان، هی دەسەلات یان هی ئۆپۆزسیۆن بەتایبەتی گۆڕان و یەکگرتوو، کار نەکەن و بیر نەکەنەوە. هیوادارم د. فارووق خۆی رایەک دەربارەی دانیشتنەکانمان و راستیی یان ناراستیی ئەم وتەیە دەرببڕێت.
دیارە کێشەو ئەرکەکانی ئەو کاتەش لەوە زیاتر بوون بە پرۆژەی دەستوورێک چارەسەر بن، بۆیە من بە رۆژ خەریکی کاری خۆپیشاندان و بە شەو خەریکی نووسینی پرۆژەیەکی هەمەلایەن و گشتگر بووم بۆ چارەسەری هەمیشەیی رادیکالی بەلام دەستووریی و دیمۆکراتی کێشەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەشم بە ناوی: نەخشەرێگای چارەسەری دەستووریی دیمۆکراتی بلاوکردەوە کە لە شەش دال پێکهاتبوون: دایەلۆگ، دەستوور، دادگای دەستووریی، دیمۆکراسی، دادپەروەریی و دەزگایی کردن.
بەداخەوە تەنیا هاولاتی بۆ ماوەیەکی کەم و تەنیا لە سایتەکەیاندا بلاوی کردەوە. وەک دەیبینن بەشی یەکەم و دووەمی ئەو پرۆژەیە دەربارەی دەستوور و دادگای دەستووریی بوون کە نموونەی کۆسۆڤۆ-م پێشنیازکردبوو. لێرەدا ئەم دوو بەشە وەک خۆی دەنووسمەوە، بە تایبەتی کە تا رادەیەک گرنگیی چاولێکردنی ئەزموونی کۆسۆڤۆ روون دەکاتەوە:
[[ ٢. ده‌ستوور:
ده‌ستووری دیمۆکراتی دادخواز تاقه ریگایه بۆ چارهسهری بنه‌ره‌تیی هه‌میشه‌یی کێشه‌کانمان،
له‌به‌رنه‌بوونی ده‌ستوورو نه‌زانیی ده‌رباره‌ی گرنگیی ده‌ستوور، زۆر جار ده‌وترێ بوونی ده‌ستوور گرنگ نییه چونکه وه‌ک کاغه‌زێکی ره‌شکراوه ده‌مێنێته‌وه. ئه‌مه هه‌ڵه‌و چه‌واشه کردنه. بریاردانی ده‌ستوور هه‌نگاوی یه‌که‌م و بنه‌ره‌تییه بۆ دروستکرنی چوارچیوه‌یه‌کی ده‌ستووری یاسایی بۆ پراوه‌کردنی ده‌سه‌لات له هه‌رێمی کوردستاندا، بۆ نواندنی ئیراده‌ی هاوبه‌شی گه‌ل، ده‌سه‌لاتی هاوبه‌ش، عه‌قلی هاوبه‌ش و پرۆسه‌ی پێکه‌وه‌ژیانی دیمۆکراتییانه‌و داپه‌روه‌رانه‌ی خه‌لک و ئالوگۆرکردنی ئاشتییانه‌ی ده‌سه‌لات وبوونی مه‌رجه‌عیکی ره‌واییدار بۆ یه‌کێتی سیاسیی و پرۆسه‌ی سیاسی یاسایی و دامه‌زراوه‌یی و ده‌رچوون له جیاوازیی و ناکۆکییه حیزبی و ناوچه‌ییی و مێژووییه‌کانی ئێستاو رابردوو و ئه‌وانه‌ی ده‌شێ له ئاینده‌دا رووبده‌ن بۆیه پیویسته:
2.1 پرۆژه‌ی ده‌ستووری ئێستا له لایه‌ن لێژنه‌یه‌کی ده‌ستووری پرۆفێشنال و سه‌ربه‌خۆوه دووباره بنووسرێته‌وه‌و پێشنیاز ده‌که‌م ده‌ستووری کۆسۆڤۆ بکرێته مۆدێل و زۆربه‌ی به‌ندو مادده‌کانی ئه‌و ده‌ستووره له هی هه‌رێمی کوردستاندا هه‌بن له‌به‌رئه‌وه‌ی:
أ. ئه‌م ده‌ستووره به یارمه‌تی یه‌كێتی ئه‌وروپی نووسراوه‌و ستانداردی پێویستی دستووری دیمۆکراتی و دیاریکردنی ده‌سه‌لاته‌کان و ئازادییه‌کان و مافه‌کانی هاولاتییانی تێدایه
ب. کێشه‌ی لێکچووی وه‌ک بوونی نه‌ته‌وه‌ی جیاو که‌مێتی و ئایینی جیا له‌و ده‌ستووره‌دا چاره‌سه‌رکراوه
ج. کۆسۆڤۆ وه‌ک کوردستان ره‌وشێکی فیدرالی هه‌بووه‌و له ئه‌نجامی خۆتێگه‌یاندنی نێونه‌ته‌وه‌یی (رۆژاوایی) پارێزراوه‌و حکومه‌تی ئه‌مری واقیعی تێدابووه‌و (دوای یه‌کلایه‌نه سه‌ربه‌خۆیی راگه‌یاندووه). به‌ر له‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆ بێت، له 15 ی مایسی 2001 دا سه‌رۆکی ئیداره‌ی کاتی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتۆکان له کۆسۆڤۆ
(UNMIK
یاسایه‌کی بۆ دامه‌زراندنی چوارچێوه‌یه‌کی ده‌ستووری حوکمرانی خۆیی له کۆسۆڤۆ ده‌رکرد. ئه‌م به‌لگه‌نامه ده‌ستوورییه زۆربه‌ی کاره‌کانی به‌رێوه‌بردنی ده‌وله‌تی له کۆسۆڤۆ خسته ئه‌ستۆی دامه‌زراوه‌کانی حکومه‌تی خۆیی وه‌ک هه‌نگاوێکی گرنگی ده‌وله‌ت دروستکردن و ولات ئاوه‌دانکرنه‌وه که ڕێگه‌یان بۆ سه‌ربه‌خۆیی کۆسۆڤۆ خؤشکرد. دوایی به یارمه‌تی ته‌کنیکی و پسپۆریی ده‌زگا ئه‌وروپییه‌کان به تایبه‌تی رێکخراوی ئینستوتی به‌رێوه‌بردنی رۆژهه‌لات رۆژاوا
EWMI
هه‌نگاوه یاساییه‌کان بۆ دامه‌زراندنی ستراکتوره‌کانی حوکمرانی به‌تیابه‌تی نووسینی ده‌ستوورو دامه‌زراندنی دادگای ده‌ستووری جێبه‌جێکران. (1) دوایی که ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی حوکمرانی ناوخۆیی کۆسۆڤۆ که به پێی ئه‌و چوارچیوه ده‌ستوورییه ئیداره‌ی هه‌رێمه‌که‌یان ده‌کرد، یه‌کلایه‌نه له 17 ی شوباتی 2008 دا سه‌ربه‌خۆییان راگه‌یاند، شه‌رعییه‌تی ئه‌م راگه‌یاندنه حه‌واڵه‌ی “دادگای نێونه‌ته‌وه‌یی دادپه‌روه‌ری” (
The International Court of Justice (ICJ
کرا تا بریار بدا داخۆ له‌گه‌ڵ یاسای نێونه‌ته‌وه‌یی رێک ده‌که‌وێ یان نا. دادگای نیونه‌توه‌یی له 22 ی ته‌موزی 2010 بریاریدا که ئه‌و هه‌نگاوه‌ی کۆسۆڤۆ به پێی یاسای جیهانی ره‌وایه‌و نه یاسای نێونه‌توه‌یی و نه سه‌رچاوه تایبه‌تییه‌کانی یاسایی نێونه‌توه‌یی رێگه‌ی لێناگرن. (2)
یاسای حوکمرانی کاتی عێراقی سه‌رده‌می بڕێمه‌رو دوایی ده‌ستووری عێراق هه‌مان چوراچێوه‌ی ده‌ستوورییان بۆ کوردستان فه‌راهه‌م کردووه که ته‌نیا به بوونی ده‌ستووری حوکمرانی هه‌رێم ـ پرس و کێشه ناوخۆییه‌کانی ده‌سه‌لات له هه‌رێمدا جاره‌سه‌ر ده‌بن. له کاتێکدا سه‌ربه‌خۆیی کۆسۆڤۆ یاسای مافی بریاردانی چاره‌نووسی خۆیی له قه‌ره‌بووی تاوانی جێنۆساید نه‌یگرتۆته‌وه، ئه‌م مافه یاساییه نێونه‌ته‌وه‌ییه به شێوه‌یه‌کی بێیگومان گه‌لی کوردستانی باشوور ده‌گرێته‌وه. بۆیه بریارادنی ده‌ستوور وه‌ک هه‌نگاوێکێش بۆ سه‌لماندنی حاله‌تی ده‌ستووریی حوکمرانی خۆیی و هه‌لبژارده‌ی سه‌ربه‌خۆیی له پاشه‌رۆژدا گرنگه‌و به ته‌واوی له‌گه‌ڵ پایه‌ی ده‌ستووریی و سیاسیی و ئه‌زموونی هه‌رێمی کوردستان و یاسای نێونه‌ته‌وه‌ییدا رێک ده‌وه‌ستێ.
2.2 ئه‌و ده‌ستووره هه‌موارکراوه پێویسته به شێوه‌یه‌کی هاورایی به‌ر له هه‌لبژاردن بریاری له‌سه‌ر بدرێ و ئاماده‌بکرێ بۆ رێفراندۆم له سه‌ری له کاتی هه‌لبژاردن و له هه‌مان رۆژدا.
2.3 بریاردانی ده‌ستووره‌که پێش هه‌لبژاردن و به زووترین کات له‌لایه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌و هه‌ر له ئێستاوه پابه‌ستبوون به به‌کارهێنانی ده‌ستوور وه‌ک سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌لاتی (مه‌رجه‌عی) یاسایی بنه‌ره‌تی و سه‌ره‌کی بۆ چارهسهری کێشه‌کانی ده‌سه‌لات و زامنکردنی ماف و ئازادییه‌کانی هاولاتییان و دامه‌زراندنی کۆمه‌لگای دیمۆکراتی دادپه‌روه‌رو پێشکه‌وتوو.
2.4 دامه‌زراندنی داداگای ده‌ستووریی بۆ زامنی به‌کاربردنی ده‌ستوورو چارهسهری کێشه و ناکۆکییه ده‌ستووریی و یاساییه‌کان و زامنی ماف و ئازادییه‌کانی ده‌ستوورییه‌کانی خه‌لکی کوردستان [بڕوانه به‌ندی (2)]
2. دادگای ده‌ستووریی سه‌ربه‌خۆ:
3-1 بوونی دادگایه‌کی ده‌ستووریی سه‌ربه‌خۆ پێویستییه‌کی جه‌وهه‌رییه بۆ زامنکردنی جێببه‌جێکردنی ده‌ستوورو پاراستنی و چارهسهری ئه‌و ناکۆکیی و کێشه ده‌ستوورییانه‌ی ده‌شێ روو بده‌ن. هه‌موو وڵاتیک ده‌بێ مه‌رجه‌عییه‌تێکی دوایی بۆ چارهسهری قه‌یران و كێشه بنبه‌سته‌کانی هه‌بێ. لای ولاتانی خاوه‌ن سیستم ئه‌و مه‌رجه‌عییه‌ته فه‌رمییه ده‌ستوورو دادگای ده‌ستووری یه. بوونی ده‌ستوور و پرۆسه‌ی دادگایی سه‌ربه‌خۆ ده‌سه‌لات ده‌خاته ناو چوارچێوه‌یه‌کی ده‌ستووریی و ده‌یکاته پرۆسه‌یه‌کی یاسایی ده‌زگایی بابه‌تیی و له چه‌قی شه‌خسیی و که‌ساندنی دوور ده‌خاته‌وه.
3-2 ئه‌و دادگایه ده‌بێ له که‌سانی ناحیزبیی زۆر شاره‌زاو به ئه‌زموون و مه‌شقپێکراوو ده‌سپاک و خاوه‌ن که‌سێتی بێگه‌رد و بێلایه‌ن پێکبێن و بتوانن به زانایی و ویژدانداری و پرۆفێشنالی و بێلایه‌نی ئه‌رکه دادوه‌رییه‌کانیان جێبه‌جێ بکه‌ن و سوێندی پاراستنی دادپه‌وه‌ری و سه‌ربه‌خۆیی و بێلایه‌نی بخۆن. مه‌رج نییه هه‌موو کورد بن ده‌شێ دادوه‌ر یان راوێژکاری جیهانی شاره‌زایان له قۆناغی یه‌که‌مدا تێدا بێ و ده‌کرێ ئه‌م دادگا یه یان ئه‌نجومه‌نه ده‌ستوورییه پێش بریاردانی ده‌ستوووریش دروست بکرێ و هه‌ر خۆشی به هاوکاری کۆمه‌لی راوێژکار ده‌ستوور بنووسێته‌وه یان هه‌مواری بکا.
3.3 دادگای ده‌ستووری ده‌بێ به بریاری دوو له سه‌ر سێی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان یان تا ئه‌مه مه‌یسه‌ر ده‌بێ به هاورایی (توافق) ی حیزبه‌کانی ئۆپۆزییسۆن و ده‌سه‌لات پێکدێت به مه‌رجێ ئه‌و دادگایه له که‌سانی حیزبی و به به‌شه‌برایی (محاصصه) ی حیزبی پێک نه‌یا و له سه‌ر بنچینه‌ی بێلایه‌نی و شاره‌زایی و که‌سێتیی هه‌ڵبژێردرا بن.
3.4 هه‌موو ده‌زگاو رێکخراو گروپ و هاولاتییه‌کی کورد بۆی هه‌یه شکاتی یاسایی یان داوای پێداچوونه‌وه‌و لێپێچینه‌وه له هه‌ر به‌رپرس و ده‌زگاو ده‌سه‌لاتێکی حکومه‌ت بکات که پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوور ره‌فتاری کرد بێ یان یاساو مافه ده‌ستوورییه‌کانی هاولاتییانی پێشێل کردبێ و به نووسراو پێشکه‌شی سکرتارییه‌تی دادگای ده‌ستووریی بکات ودادگا ده‌بێ له ماوه‌یه‌کی کورتی دیاریکراودا وه‌لامی داواکارییه‌که بداته‌وه‌و به ئه‌نجامی بگه‌یه‌نێ. پرۆسه‌ی پێشکه‌شکردنی سکالا بۆ پێداچوونه‌وه‌و ئه‌نجامدانیان به یاسا رێک ده‌خرێ. سکالاکار ده‌توانێ خۆی یان له رێگای نوێنه‌رێک یان پارێزه‌رێکه‌وه سکالاکه‌ی به‌رزبکاته‌وه. [ تەواو]
راستیی، زۆربەی ئەو ببرو بۆچوونانەی لە تەواوی دۆکیومێنتەکەدا هاتوون، دەشێ وەک بڕگەی دەستووریی بخرێنە یەکەم دەستوورنامەی هەرێمەوە، چونکە تایبەتن بە دەسستنیشانکردنی چارەسەریی دەستووریی دیمۆکراتی بۆ تەواوی کێشەکانی هەرێمی کوردستان، کۆن و تازە، بۆ نموونە لە پرسی دادپەروەرییدا هەر ناهەقیی و نارەواییە تازەکان نەخراونە بەر باس، بەلکو هەموو ئەو تاوانانەی دەرهەق مرۆڤی کوردو خەلکی وکرد، لە باشوور، لە سالی ١٩٦١ – ەوە تا ئێستا کراون، ئاوڕیان لێدراوەتەوە چوارچێوەی دەستووریی و یاسایی بۆ چارەسەرییان دانراوە. ئەم دەستوورنامەیەی ئێستا تەواوم کردووە، بەردەوامکەر و تەواوکەری ئەو پرۆژەیەیە کە لە گەرمەی خۆپیشاندانەکاندا لە دایکبوو.
(٥)
مێژووی مۆدیرنی مرۆڤایەتی هەر لە شۆرشی فەرەنسییەوە تا ئەمڕۆ، گرنگیی و جەوهەرییبوونی دەستوورنامە [دەستووری نووسراو] ی، لە نواندنی ئیرادەی گەلان و دروستکردنی چاوگەی دەسەلاتی رەوا بۆ یەکێتی نەتەوەو رێکخستنی دەسەلات و زامنکردنی ماف و ئازادیی مرۆڤ و چاوگەیەکی بە دیمۆکراتیی پەسندکراوی چارەسەری هەموو کێشە ئێستاو ئایندەییەکان، چاوەریکراوو چاوەرێنەکراوەکان، سەلماندووە.
وشەکانی برایەتی، یەکسانی، ئازادیی لە ئەنجامی شۆرشی فەرەنسیی ویەکەم جارنامەی مافی مرۆڤ لە فەرەنسا کە بوونە ناوەرۆکی یەکەم دەستوورەکەی لە سالی ١٧٩١ دا، لە دایکبوون.
راستیی چەمکی [مرۆڤ] وەک بوویەکی سیاسیی کۆمەلایەتی خاوەن کەرامەت و ماف و ئازادکراو لە ستەمکاریی ستەم و ستراکتووری تۆتالیتاریزمی دینیی و چینایەتیی، لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسیی و جاڕنامەی شۆڕشی فەرەنسییدا لە دایکبوو.
تەنیا بۆ بیرهێنانەوە: سەرنجی نوێگەریی و رادیکالییەتی ئەم ماف و ئازادییانە بدەن، کە لە وەک پرینسیپە بنچینەییەکانی یەکەم دەستووریی فەرەنسییدا چەسپێندران و بۆنە نموونە بۆ دەستووری گەلانی تر.
دەستوورنامەی [فەرەنسا] ئەم بەندانە زامن دەکات:[[
یەکەم: هەموو هاوڵاتییان دەتوانن وەزیفەو کار بەدەستبێنن بە بی هێچ جیاکارییەک جگە لە تواناو بەهرەی خۆیان.
دووەم: باج بە یەکسانی لە هەموو کەس وەردەگێرێت بە پێی ئیمکانییەتیان
سێیەم: تاوانی وەک یەک، بە سزای وەک یەک سزا دەدرێن بە بێ هیچ جیاوازیکردن لە نێوان کەسەکاندا.
هەروەها دەستوور وەک مافی سروشتیی و مەدەنیی ئەمانە زامن دەکات:
* ئازادیی هەموو کەس کە بێتو بڕوات و کاروباری ژیانی بەرێوەبەرێت بە ىێ ئەوەی ترسی گرتن و زیندانیکردنی هەبێت، جگە لەو رەوشانەی دەستوور دیارییان دەکات ،
* کە قسە بکات، بنووسێت ، چاپ بکات، بڵاوبکاتەوە بە بێ ئەوەی نووسینەکانی بخرێنە ژێر هیچ رەقابە و پشکنینیكەوە و ئازاد بێت کە چۆنی حەز لێیە ئاوا پەرستن بکات
* ئازادی هاوولاتییان کە بە ئاشتیی و بەبێ چەک هەڵگرتن کۆبوونەوە رێک بخەن بە پێی رێکارەکانی پۆلیس
ئاازدی ئەوەی مەزبەتە [داواکاری نووسراوو ئیمزاکراو] پێشکەش بە دەسەلاتە دەستوورییەکان بکەن.
دەسەلاتی یاسادانان [پەرلەمان] ناشێت هیچ یاسایەک دەربکات کە دەستبخاتە ناو یان رێگری بکا لە پراوەکردنی مافە سروشتیی و مەدەنییەکان کە لەم بەندەدا تۆمارکراون و بە دەستوور زامن کراون. بەلام مادام سەربەستیی تەنیا بریتییە لەوەی کە دەیکەی هەرچییەک بێت بە بێ ئەوەی زیان بە مافی کەسانی دی یان ئاسایشی گشتی بگەیەنیت، ئەوا یاسا دەشێت سزا بۆ ئەو کارانە بڕیار بدات کە ، بە زیانگەیاندن بە ملکی گشتی یان مافی کەسانی تر، دەشێت بە کۆمەڵ زیانبەخش بێت]]
بڕوانە:
http://worldhistoryproject.org/1791/9/3/french-constitution-of-1791
بەراوردی ئەم مافانە بکە کە لە ١٧٩١ دا گەلی فەرەنسی بە خوێن و خەباتی خۆیان بەدەستیان هێناو کردیانە دیاری بۆ هەموو مرۆڤایەتی لەگەڵ ئەو بەربەرییەتەی دەسەلاتی شاخیی دزو داگیرکەرو خوێنرێژو خیانەتکار، ٢٠٠ ساڵ دوای ئەوە و، دوای ئەم هەموو خەبات و خوێن و جێنۆسایدو راپەڕینەی گەلەکەمان ، هەر لە ١٩٩١ – ەوە تا ئێستا، بە سەر کۆمەڵگای کوردییدا سەپاندوووە.
گرنگیی ئەم بیرانە تەنیا لە خودی مافەکاندا نییە. لە گەردوونیی و گشتگریی مافەکان و ئازادییەکان دایە، لە بیراندن و وێناکردنی چەمکی مرۆڤ وەک مرۆڤ، دوور لە کۆت وبەندی بەندایەتیی دینیی، شوێنی چینایەتیی، جیاوازیی رەگەزیی و نەژادیی، واتە لە دایکبوونی مرۆڤ وەک تاک، وەک هاو-وڵات، وەک ئەیجنتی سیاسیی ئازاد ، وەک بەشداری یەکسانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیی و ماف و بەرژەوەندییەکان و دامەزراوەکانی ولاتەکەی.
بە کورتی، بیرەکانی شۆرشی فەرەنسی مرۆڤیان لە کۆیلەی مڵکدارو عەبدی دینیی و رەعیەتی پاشاو کرێگرتەو بەکرێگیراوی سامانەوە، کردە [مرۆڤ] و هیچی تر . مرۆڤێک کە خاوەنی مرۆڤایەتی یە؛ خاوەنی ویژدان و عەقل و ئامانجی مرۆڤانەی خۆی و هاو-رەگەزەکانێتی، وەک ئازادی بیرکردنەوە، قسەکردن، نووسین، بلاوکردنەوە، کۆبوونەوە، کارو وەزیفە وەرگرتن بێ جیاوازی مڵکداریتیی و پلەی کۆمەلایەتی و بیرکردنەوەی دینیی و سیاسیی.
(٦)
بۆ یەکەم جار، بە هۆی بیروباوەرەکانی شۆرشی فەرەنسیی و دەستووری فەرەنسییەوە ، وشەی ئازادیی [حوڕییەت] کەوتە ناو فەرهەنگی سیاسیی بیری ئیسلامیی یەوەو گرنگیی دەستوور وەک داواکاری ماف و ئازادییەکانی خەلک بەرامبەر دەسەلات رەواجی پەیدا کرد. لەمەوە بزوتنەوەی [مەشروتیەت؛ دەستی پێکرد. مەشروتیەت: واتە دەسەلات بە شەرت، بە مەرجەکانی پەیمانی کۆمەلایەتی، بە دەستوور.
یەکەم دەستوورنامە لە ولاتی عوسمانیدا لە سالی ١٨٧٦ دا بە ناوی [قانونی ئەساسی] بریاردرا، کە لە لایەن ئەندامانی عوسمانلییە لاوەکان و بەتیابەتی مەدحەت پاشا ، لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحمەیدی دووەمدا (١٨٧٦-١٩٠٩) نووسرا بوو. ئەمە بە یەکەمین دەستووری نۆدەم (مۆدێرن) دەژمێردرێت لە دەرەوەی ئەوروپاو ئەمریکادا. وەک لە نموونەکانی خوارەوەدا سەرن دەدەین، زۆر نزیکە لە دەستووری یەکەمی فەرەنسییەوە.
لەو دەستوورەدا دان بە هەرێمی نیمچە سەربەخۆ لە ناوچوارچێوەی دەولەتی عوسمانییدا نراوە.
لە ماددەی یەکەمیادا هاتووە:
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێکهاتووە لە خاکەکەی ئێستای و مومتەلەکانی و هەرێمە نیمچە سەربەخۆکانی کە هەموویەکی شایانی دابەشکردن نییەو نابێ هێج پارچەیەکی بە هەر بەهانەیەک بێت لێ داببرێت.
Art. 1. The Ottoman Empire comprises present territory and possessions, and semi-dependent provinces. It forms an indivisible whole, from which no portion can be detached under any pretext whatever.
بەشی دووەمی دەستوورنامەکە باسی ئازادییە کەسییەکانە و بۆ هەموو هاولاتییانی دەولەتی عوسمانی وەک یەک دابینیان دەکات.
ماددەی ٨: هەموو رەعیەتەکانی دەولەتی عوسمانی پێیان دەوترێت عوسمانییەکان [ وەک دەبینن ناوی تورک نەبووە] لە سەر هەر عەقیدەیەک بن.
ماددەی ٩: هەموو عوسمانییەک ئازادیی تاکەکەسی پارێزراوە بەو مەرجەی دەستنەخاتە ئازادیی کەسانی ترەوە.
ماددەی ١٠ ئازادیی تاکەکەسیی هەموویەکەو دەستیلێنادرێت. هیچکەس نابیت بە هیچ جۆرە بیانوویەک سزا بکیشێت لەو کەیسانەدا نەبێت کە یاسا دیارییان دەکات.
ماددەی ١٢: جاپەمەنی (رۆژنامەگەریی) ئازادە لە چوارچیوەی ئەو سنووورانەدا کە یاسا دایان دەنێت.
ماددەی ١٣: عوسمانییەکان ئازادن کە کۆمپانیای بازرگانی و پێشەسازی کشتوکالی لە چوارچێوەی سنوورەکانی یاسادا دابمەزرێنن
دەستوورنامەی عوسمانلی یەکەم تەنیا دوو سالی خایاندو سوڵتان عەبدولحەمید هەلیوەشاندەوە. بەلام لەو دوو سالەدا ئاوالەبوونی ئازادییەکان، دەرفەتێكی گەورەی بۆ رووناکبیرانی گۆڕانخوازیی هەموو نەتەوەکان کردەوە، گەرچی لە سەرەتاوە هەموویان لە چوارچێوەی مەبەستی سەرەکیی چاکسازیی و دەستووریکردن و نوێکردنەوەی دەوڵەتی عوسمانییدا، خەباتیان دەکرد. هەر بۆیە گەراندنەوەی دەستوور بوو بە رێبازو ئامانجی تورەکە لاوەکان و هاندەری شۆڕشەکەیان.
دەوری گەورەش بۆ وەرگرتن و گونجاندنی بیری زانستیی و دیمۆکراسیی و دەستووریی ئەوروپایی نوێ لە دەوڵەتی عوسمانییدا بۆ رێبەرە فیکرییە گەورەکانی کورد دەگەڕێتەوە. د. عەبدوڵلا جەودەت دەوری رێبەرانەی هەرە سەرەکی هەبوو لەم بوارەدا.
بیرمەندی گەورەو پێشڕەوەی کورد عەبدوڵلا جەودەت دامەزرێنەرو ڕێبەرێکی سەرەکی جەمعیەتی تعالی و ترقی تورکی بوو، لە سالی ١٩٠٤گۆڤاری [ئیجتیهاد] ی لە جنێڤ دادەمەزراناد، و دوایی بردیەوە بۆ ئەستەمبول، گەرچی چەند جارێک دادەخرا، تا سالی مردنی لە ١٩٣٢ دا بەردەوام بوو.
لەویدا بیرەکانی مۆدێرنیزمی ئەوروپی و زانستی فیزیکی و پزیشکی و زانستە نوێکانی بلاودەکردەوەوە و بەتوندی دژایەتی سسیتمی ستەمگەریی و دەسەلاتی دینۆکراسیی بوو. جەوەدت لە بەر بیروباوەرەکانی چەندین جار لە لایەن دەسەلاتی عوسمانییەوە حوکم دراو و نەفی کرا و زۆربەی کات لە ئەوروپا [لەندەن، پاریس و جنێڤ] دەژییا. لە هەموو پرۆسەی مێژوویی گۆرانکارییەکانی دەولەتی عوسمانیدا بیرو تیۆرییە مۆدیرنیستەتکانی عەبدوڵلا جەودەت دەورێکی کاریگەریان لە سەر ژیانی رۆششنبیریی لە ناو سەربژاردەی [ئەیلیتی] دەولەتی عوسمانیدا دەبێت
عەبدولال جەودەت یەکەم رێبەرە لەوچوار خوێندکارەی پزیشكیی [ئیبراهین تەمۆ، عەبدوڵلا جەودەت، ئیسحاق سووکوتی و عەلی حوسینزادە. ] کە هیچیان تورک نەبوون و یەکەم کۆمەلەی فیکریی سیاسییان دروستکرد کە دوایی بە جەمعیەتی اتحاد و ترقی ناسرا. ئیسحاق سوکووتیش ( ١٨٦٨-١٩٠٢) کورد بوو.
لە سالی١٩٠٥ دا بە غیابیی بە زیندانی تا کۆتایی ژیان حوکمدرا. لە نێوان ١٩٠٥ و ١٩١١دا لە قاهیرە دەژیا لەوێ چووە ناو ریزی گروپی تورکە لاوەکانەوە کە ئەوسا بوون بە حێزبێک بە ناوی [حیزبی لامەرکەزیکردن]. دوای ئەوەی سوڵتان عەبدولحەمید لە سالی ١٩١١ دا وازی لە سەلتەنەت هێنا، جەودەت گەرایەوە بۆ ئەستەمبول.
لە [ویکیپیدیا] عەبدوللا جەودەت ئاوا ناسێندراوە:
عەبدوڵلا جەودەت رووناکبیریكی عوسمانی و بە پیشە دکتۆرێکی پزیشکییی بوو، کورد بوو، هەروەها شاعیرو وەرگێڕو بیرمەنەدیكی ئازاد-بیری رادیکال و ئایدیۆلۆجیستی تورکە لاوەکان بوو کە رێبەرایەتی بزوتنەوەی رۆژاواییکردن [ئەوروپاییکردنی] ئیمپراتۆریەتی عوسمانی یان لە ١٩٠٨ەوە تا ساڵی ١٩١٨ کرد.
عەبدوڵلا جەودەت یەکێک بووە لەو رووناکبیرانەی کە کاریگەریان لە سەر چاکسازییە عەلمانییەکانی مستەفا کەمال ئەتاتورک هەبوو.]
لەگەڵ زیادبوونی دەوری کورد لە گۆڕانکارییەکانی دەوڵەتی عوسمانییدا، و وەک بەشێک لە سیاسەتی مەرکەزییەتکردن و نەرمیینواندن بەرامبەر سەرۆک عەشیرەت و کەسێتییە کوردەکان سولتان عەبدولحەمیدی دووەم، لە سالی ١٩٠٨ دا شێخ عەبدولقادری کوری شێخ عوبەیدوڵلای نەهری سەرۆکی راپەرینی ١٨٨٠ ی کردە سەرۆکی ئەنجومەنی باڵا (سیناتی) تورکیا و دواێیش بوو بە سەرۆکی ئەنجومەنی دەوڵەت.
هەر لە ساڵی ١٩٠٨ یشدا، سەرکردەی کورد شەریف پاشای خەندان لە پاریسەوە گەڕایەوە بۆ ئەستەمبول و پشتگیریی بزوتنەوەی تورکە لاوەکانی کردو دوایی بوو بە سەرۆکی لقی ناوچەی پیگالتی جەمعیەتی تعالی و ترقی لە ئەستەمبول وبەلام دوایی لە لەگەلیان تیک چوو. دوای ئەوە گەڕایەوە پاریس و بوو بە ئۆپۆزیسیۆنێکی کاریگەری رژێمی تورکە لاوەکان و گۆڤارێکی بە ناوی [مەشروتییەت] (دەستووریزم) دامەزراند. لە سالی ١٩١٤ دا تورکە لاوەکان پیلانێکی کوشتنیان جێبەجێ کرد، بەلام رزگاری بوو.
کوردێکی تریش محەمەد زیا ، کوردێکی خەلکی دیاربەکر بوو لە سالی ١٨٧٥ لە دایکبوو ، دوایی چوو بۆ ئەستەمبوڵ و لەگەڵ تورکە لاوەکان کاری دەکرد، رووناکبیرێکی گەورە بوو، چەندین گۆڤارو کتێبی بلاوکردوونەوە، بەلام دوایی بوو بە زۆڵە کورد. نەک تەنیا هەر بوو بە تورک بەلکوو بە دامەزڕێنەرو برەوپێدەری سەرەکی بیرو ئایدیۆلۆجی ناسیۆنالیزمی رەگەزپەرستی تورکی و بانگەوازخوازی تواندنەوەی نەتەوەکانی غەیرە تورک و تورکاندنیان. کاتێک پێی دەلێن ئەو کوردە، دەڵێ: [من تورکم چونکە بە تورکی قسە دەکەم و وەک تورک بیر دەکەمەوە] ئەو دوو مەرجەشی کردن بە بنەمای بناسی نەتەوەیی ولەمەوە لە تیۆرییەکانی فەیلەسوف و کۆمەلناسە فەرەنسییەکانەوە بە تایبەتی دامەزرێنەری کۆمەلناسیی فەرەنسیی ئیمیلی دێرکهایم چەمکی [ هوشیاری بە کۆمەلی] وەرگرت، واتە کۆمەلێک دەتوانرێت وای لێبکرێت وەکویەک بیر بکاتەوە. محمەمەد زیا کە ناوی زیا گۆکالپ – ی لە خۆی نا، ئەو بەرنامە فاشییە رەگەزپەرستییەی دانا کە تەنیا زمانی تورکی لە قوتابخانەکاندا بخوێندرێت و بە تورکی قسەبکرێت و لە قوتابخانەکاندا مێژووی سەروەریی و شانازیی و فۆلکلۆرو شارستانیی تورک بخوێندرێت. ئەمە وادەکا مناڵانی قوتابخانە هەموویان [هوشیاریی تورکبوونیان ] هەبێت و شانازی بەوەوە بکەن کە تورکن.، دروشمی[ بەختەوەرە ئەو کەسەی دەلێ تورکم ]و تەواوی بیری فاشیی کەمالیزم بۆ تورکاندنی نەتەوەکانی ئەناتۆلیاو دروستکردنی دەولەتێکی یەک نەتەوەیی تورکی، سەرچاوەکەیان بیرەکانی زیا گۆکالپ بوون.
ئەم بیرانە بە شێوەیەکی هەمیشەیی وەک بنەمای تورکیزم لە دەستووری ئەتاتورک دا بۆ تورکیای دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی چەسپکران
دەتوانین بڵێین دوو کورد دەوری سەرەکییان لە ئایدیۆلۆجی دەولەتی نویی وتورکاد هەبوو:
عەبدوڵلا جەودەت وەک بیری مۆدێرنە کردن و تازەگەریی و ئەوروپاییکردن
زیا گۆکالپ وەک بیری تورکیزم و بەکارهێنانی پەروەردەو ئایدیۆلۆجی و دەسەلاتی دەولەت بۆ دروستکردنی نەتەوە..
(٧)
ئێستا کە دوای ٢٢ ساڵ، حیزبە شاخییە بەربەرییەکان بە دەسەلات و ئۆپۆزیسیۆنەوە، وەک فشە و بابەتی شەڕەقسەی بٶش. باسی دەستوور دەکەن و کوردی خۆراواش لە ژێر سێبەری هەرەشەی تورکیا و هێزە تاریکە فاشییەکانی عەرەب، خەریکن دەستوورێک بۆ ولاتێکی بێداگیرکەر دابنێن، زۆر گرنگە بۆ ئێمە کە لە نموونەی دەولەتی تورکییەوە گرنگی دەستوور و دەستووریزم [حوکمرانی بە پێی دەستوور] تێ بگەین. ئەزموونی دەستووری تورکیا لە دوو لایەنەوە بۆ ئێمە گرنگە:
١.چۆن گەلێک دەتوانیت ئیرادەی نەتەوەیی خۆی لە دەستوورێکی نەتەوەیی بۆ خۆیدا بەرجەستە بکات دەولەتی نەتەوەیی پێ دابمەزرێنێت و یەکێتی نەتەوەیی و مۆدێرنیزم بە سەر کۆمەلگاکەیدا بسەپێنێت و سەرکەوتووش بێت.
٢. ئەم دەستوورەی تورکیا بوو بە چوارچێوەی تواندنەوەی نەتەوەکانی ترو بەکارهێنانی هێزو توندو تیژی فاشییانە بۆ سەرکوتکردنی راپەڕینەکانی کورد و خەباتی سیاسی کورد و مافی کەلتووریی و نەتەوەییو دینیی. بۆیە بە بێ گۆرینی سروشتی نەتەوەیی رەگەزپەرستی دەستووری تورکیی، هیچ هەنگاوێکی ئاشتی سەرناگرێت و پاشەرۆژی نابێت.
چەمکێک لە مێژووی دەستووری تورکیا
دەستووری نوێی تورکیا [مەشروتییەی دووەم] لە لەلایەن سوڵتان عەبدولحەمیدەوە لە ٢٤ ی تەمووزی ١٩٠٨ دا لە ژیر گوشار و هەڕەشەی سەربازیی [جەمعیەتی اتحاد و ترقی] تورکی راگەێندرا. ئەم دەستوورە بۆ ماوەیەک شۆڕشێکی سایکۆلۆجی و سیاسیی بە ئاقاری هیوا بە گٶران و دامەزراندنی کۆمەلگای دیمۆکراتی و سەقامگیری حوکم و ئاشتی کۆمەلایەتی لە هەموو ولاتانی دەولەتی عوسمانیدا بە تایبەتی لە نێو توێژی خوێندەوارو ئەفەندییدا بەرپا کرد .عەلی وەردی دەنووسێ:
[لە ٢٤ ی نیسانی ١٩٠٨ دا خەلکی بەغدا لە خەو هەستان تا ببینن شارەکەیان رازاوەتەوە بە ئاڵا و دروشمی: حریت، عدالت، مساوات، اخوت] و ئەفەندییەکان بە خۆشی و هیواوە باسی گەڕانەوەی دەستووریان دەکرد. ]
بەلام لە بەر دلسۆزنەبوونی سولتان عەبدولحەمید ودژایەتی هێزە دینییەکان و تازەیی ئەزموونەکەو نەبوونی ژێرخانی فیکریی وسیاسیی و ئیداری بۆی ، زۆری نەبرد کە فەشەلی هێنا. [گرفتی سەرەکی ئەوە بوو کە دەستوور زۆر هیوای یۆتۆپیایی لای خەلک وروژاند کە لە سەرزەمینی واقیعدا جێبەجێ نەدەبوون.] بروانە الوردی، ل. ١٣١-١٤٣) و لە ٣١ ی ئازاری ١٩٠٩ دا دەستە کۆنەپەرست و موحافیزەکان توانیان بە توندی دژی نوێخوازان بوەستن و بە سەدان ئەفسەرو ئەندامی ئیتییحادو تەرەقی بکوژن بەلام دوایی ئیتیحادییەکان بە هۆی پاڵپشتی لەشکرەوە توانیان بە توندی کودەتاکە دژی دەستوور و ئەوروپاییکردن دامرکێننەوە و سوڵتان عەبدولحەمید لا بدەن و بە شێوەی راستەوخۆ حوکم بکەن و ئەو یاساو رێسایانە دەربکەن کە لەگەڵ بۆچوون تێڕوانینی خۆیان دەگونجا. ئیتتیحادییەکان بۆ ماوەی دوو ساڵ بێ بەرهەلستی لە پرۆسەی چاکسازیی و پاکردنەوەی دەزگاکانی دەولەت و مۆدێرنکردنی بنەماکانی حوکم بەردەوام بوون بەلام لە ساڵی ١٩١١ دا ئیتالیا لیبیای داگیرکردودوای ئەوەش ئیتتیحادییەکان تووشی زنجیرە شەرێکی سەختی تریش دژی راپەرینی گەلانی بەلقان دژی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دوایی شەڕی جیهانی یەکەم هاتن.
دەستووری نوێی تورکیای ١٩٢٠
لە سەردەمی عوسمانییدا کاری پەرلەمانی تا رادەیەک تەنیا بریتی بوو لە دابەزینی دەسەلات لە حاکمەوە بۆ پرۆسەی یاسادانان بە بێ نوێنەرایەتی هەلبژێردراوی خەلک. بەلام بە دروستکردنی [ئەنجومەنی مەزنی نەتەوەیی [پەرلەمانی نەتەوەیی] تورکی کە لە لایەن کەمال ئەتاتورکەوە دروست کراو لە ٢٣ ی نیسانی ١٩٢٠ دا یەکەم کۆبوونەوەی کرد، هەنگاوێکی گەورە بەرەو دامەزراندنی دەزگای سەروەریی دەسستووریی نەتەوەیی نرا و هەموو دەسەلاتەکان دران بە پەرلەمان.
دەستووری ٢٠ ی کانوونی دووەمی سالی ١٩٢١ پێی دەوترا [ قانوونی دەستووریی] و بە بەروارد لەگەڵ دەستووریی سیستمی قانوونیی عوسمانلی چەمکێکی تازەی گرتبووە خۆی. بە پێی ئەم چەمکە دەستوورییە دەسەلاتی یاسادانان درا بوو بە پەرلەمان بەلام دەسەلاتی جێبەجێکردن (تەنفیزی) تەنیا درا بوو بە (ئەنجومەنیكی تەنفیزیی) کە دەبێ بە دەنگدانی زۆربەی ئەندامانی پەرلەمان هەڵبژێردڕێت. بە پێی ئەم [قانوونە دەستووریی] یە . جیاوازییەکانی راوبۆچوون و ناکۆکییەکان دەبێت لە ناو پەرلەماندا چارەسەر بکرێن. هەروەها گۆڕینی وەزیرەکان لە سەلاحییاتی پەرلەمانە. ناوی حکومەتی تورکی لە سەردەمی شەری جیهانیی یەکەمدا بە ناوی ‘حکومەتی ئەنجومەنی نەتەوەیی مەزن’ ەوە بوو.ناوی سوپای تورکیش ‘ سوپای ئەنجومەنی نەتەوەیی مەزن’ بوو. لە لایەکی ترەوە ئەنجومەنی تەنفیزی ئەو دەسەلاتەی درابوویە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە یان بریاری هەلبژاردنی نوێ بۆ پەرلەمان بدات. سەرۆکی حکومەت لەو سیستمەدا نەبوو. بەلام لە ٢٩ ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٣ دا پەرلەمان بریاێکی قبوڵ کرد کە شێوەی حوکم کۆماریی بێت و سەرۆکی کۆمار دەبێت بۆ ماوەی یەک تێرم لە ناو ئەندامانی ئەنجومەنی نەتەوەیی (پەرلەمان) هەڵببژێردرێت. بە پێی یاسا، سەرۆکی کۆمار سەرۆکی حکومەت لە ئەندامانی پەرلەمان دیاری دەکات. هەروەها سەرۆکی حکومەت لە لای خۆیەوە ئەندامانی کابینەکەی لە ئەندامانی پەرلەمان هەڵدەبژێرێت، بەلام دەبێ سەرۆکی کۆمار هەموو پێکهاتەکەی کابینە، بە سەرۆکی حکومەت و وەزیرەکانەوە، پێشکەشی پەرلەمان بکات تا دەنگی لە سەر بدەن و رازیبوونی لە سەر دەرببڕن.
چاکسازییە رادیکالییەکانی کەمال ئەتاتورک و دەستووریی کەمال ئەتاتورکی ساڵی ١٩٢٤
لە ساڵی ١٩٢٢ دا کەمال ئەتاتورک سەڵتەنەتی عوسمانی هەڵوەشاندەوە.
لە ساڵی ١٩٢٣ دا توانی لە ئەنجامی سەرکەوتنە سەربازیی و دیپلۆماسییەکانیدا پەیمانی سیڤەری ١٩٢٠ هەڵبوەشێنیتەوەو پەیمانی لۆزان بە دەولەتانی رۆژاوایی مۆر بکات کە زامنی دروستبوونی دەولەتی تورکیای نوێی لە [٢٤ ی تەمووزدا ] کرد و ئەنقەرەی وەک پایتەختی ئەو دەولەتە راگەیاند.
لە ساڵی ١٩٢٤ دا خەلافەتی هەڵوەشاندەوەو هەموو مەدرەسەو مەکتەبە دینییەکانی قەدەغە کردن و شەریعەت [قانوونی ئیسلامی] لابرد. و دەستوورێکی نوێی بۆ تورکیا دانا.
دستووری سالی ١٩٢٤ بەردەوامیی حکومەتی پەرلەمانیی سەلماندەوە. هەردوو دەسەلاتی یاسادانان وجێبەجێکردن بۆ پەرلەمان دەگەڕانەوە. لە کاتێکدا پەرلەمان مافی ئەوەی هەبوو چاودێری حکومەت بکاو گەر پێویست بکات بیڕوخێنێت، نە سەرۆک کۆمار نە حکومەت مافی حەلکردنی پەرلەمانیان نەبوو.لەم دەستوورەدا دەسەلاتی تەنفیزیی و دەسەلاتی دادوەریی بە روونیی جیاکراونەوە. هەروەها پرینسیپی بەرپرسیاریی بەکۆمەڵی ئەنجومەنی وەزیران بەرامبەرپەرلەمان و چەمکی نەبوونی لایەنگیریی سیاسیی لە لایەن سەرۆک کۆمارەوە لەو دەستوورەدا بڕیار دراون. لە ساڵی ١٩٣٧ دا ئەم دەستوورە هەموار کرایەوەو شەش پرینسیپەکانی کەمالیزمی حیزبی گەلی کۆماریی: کۆماریزم، ناسیۆنالیزم، میللەتگەریی، دەولەتگەریی، سیکیولاریزم، وریفۆرمیزم خرانە ناو دەستوورەوە وەک ناسنامەی دەولەتی تورکیی.
لە رووی ناوەرۆکی سیاسییەوە ، دەستووری کەمال ئەتاتورک دەستوورێکی سێکیولاریستی نەتەوەپەرستی شۆڤێنی و ئایدیۆلۆجی نوێخواز بوو. زەبرێکی گەورە بوو لە کورد بەلام بناغەیەکی مەزن بوو بۆ دروستکرنی ئەو دەولەتە مۆدێرنەی تورکیا کە تاکە دەولەتی ئیسلامی مۆدیڕن و پێشکەوتوو و بەهێزە لە خۆرهەلاتی نێوەندا، دوا بەدوای ئەوە مافە نەتەوەییەکانی کورد و نەتەوەکانی ترو تەنانەت مافی خۆناساندنیان وەک کورد یان غەیرە تورک لێسەندرا و تێڕۆرو ستەمگەری و چەوساندنەوە تاوان بوونە ئامرازی جێبەجێکردنی ئەم نەخشەیەی دەولەتی ئایدیۆلۆجی ئەتاتورکیی.
ئەتاتورک کۆڕە دەروێشییەکان و کلاوی دینیی (فاس) ی قەدەغەکردو داوای کرد ژنان سەرپۆش و حیجاب نەپۆشن. لە جیاتی رۆژمێری ئیسلامیی (هیجریی) رۆژمێریی غەربیی دانا و هەموو یاساکانی ئەحوالی شەخسیی و کاسبیی و بازرگانیی لە سەر مۆدێلی یاساکانی ئەوروپایی دانا.
بە پێی یاسای ئەحوالی مەەدنیی نوێ – یاسای سوێسریی وەرگرت- [ تەلاقی سێبەسێ] و فرەژنی ئیسلامیی نەهێشت و مارەیی لە ئۆفیسی مەدەنییدا کرد بە یاسا. لە سالی ١٩٢٨ دا ئەلفوبای عەرەبیی ئیسلامیی قەدەغە کردو ئەلفوبای لاتینی بۆ خوێندن و نووسین و بلاوکردنەوە خستە جێی و بوونی ئیسلامی وەک دینی رەسمی لابردو دەوڵەتی تورکی وەک دەولەتێکی عەلمانیی ناساند.
لە سالی ١٩٣٣ دا بانگدان و خوێندنی قورئانی بە عەرەبی قەدەغەکردو دەبوو بە زمانی تورکی بوترێن.
لە سالی ١٩٣٤ دا مافی دەنگدانی بە ژنان داو لەگەڵ مافی وەرگرتنی پۆست لە حکومەت و دەزگاکانیدا. هەروەها یاسای بەکارهێنانی سەرناوی لە جیاتی ناوی بابوباپیران سەپاند ، بەم جۆرە خۆی بوو بە کەمال ئەتاتورک و عیسمەت پاشا بوو عیسمەت ئینۆنۆ.
لە ساڵی ١٩٣٥ دا لە جیاتی رۆژی جومعەی ئیسلامی رۆژی یەکشەممەی کردە رۆژی پشووی هەفتە و دەوری دەوڵەتی لە بەرێوەبردنی ئابووریدا خستە ناودەستوورەوە. هەموو ئەم چاکسازیی وگۆرانانە لە لایەن پەرلەمانی تورکییەوە کران بە یاسا یان بەشێک لە دەستوور.
گەرچی دەستووری تورکی ١٩٢٤ لە سالی ١٩٦١ و ١٩٨٢ هەموار کرانەوە هیچ گۆرانێک لە بنەما نەتەوەیی و عەلمانییەکانی دەولەتی تورک نەکران.
بنەما سەرەکییەکانی دەستووری تورکی
بنەما سەرەکییەکانی دەستووری تورکی لە دێباچەکە (پێشەکییەکە) یدا تۆمار کراون. کە لێرەدا تەرجەمەی دەکەم وەک لە ١٧ ی ئۆکتۆبەری ٢٠٠١ دا هەموار کراوە:
[[ بە هاوسازیی لەگەڵ چەمکی ناسیۆنالیزم و چاکسازیی و پرینسیپەکانی دامەزرێنەری کۆماری تورکیا، ئەتاتورک، سەرۆکی نەمر و قارەمانی بێوێنە، ئەم دەستوورە ، کە هەبوونی ئەبەدیی نەتەوەی تورک و ولاتی دایک و لەدابەشنەهاتنی یەکێتییەکەی دەسەلمێنێتەوە، ئەمانە بەرجەستە دەکات:
سووربوون لە سەر زامنکردنی هەبوونی ئەبەدیی وخۆشگوزەرانیی و خۆشنودیی ماددی و رۆحیی دەولەتی تورکی، و بەدەستهێاننی ستانداردەکانی شارستانی سەردەم وەک ئەندامێکی شەرەفمەندو خاوەن مافی یەکسان لە ناو خێزانی نەتەوەکانی جیهاندا.
تێگەیشتنی سەروەریی رەهای ئیرادەی نەتەوەو ئەو راستییەی کە سەروەریی بە تەواویی و بەبێ مەرج لە نەتەوەی تورکییدا بەرجەستە بووە و هەر تاکێک و گرۆیەک کە دەسەلاتی درابێتێ کە بەناوی نەتەوەوە سەروەری پراکتیس بکات نابێ لە دیمۆکراسیی لیبرالیی و ئەو سسسیتمە یاساییە لابدات کە بە پێی پێداویستییەکانی دامەزراوە.
داننان بەوەی کە پاراستن [ بە یاسا] هیچ چالاکییەک ناگرێتەوە کەدژ بە بەرژەوەندی نەتەوەیی تورک و، پریسنسیپی لە دابەشبووننەهاتنی هەبوونی تورکیا بە دەولەت و خاکییەوە، بەها مێژوویی و مەعنەوییەکانی تورک یان ناسیۆنالیزم، پرینسیپەکان و ریفۆرمەکان و مۆدێرنیزمی ئەتاتورک بیت و کە وەک پێداویستییە دیاریکراوەکانی سیکیولاریزم، عەلمانیەت، هیچ جۆرە خۆتێگەیاندنێک لە لایەن هەستی ئایینی پیرۆز لە کاروباری دەوڵەت و سیاسەتدا نابێت.
داننان بەوەی کە ئەوە مافی زگماکیی هەر هاولاتییەکی تورکە کە ژیانیكی شەرەفمەندانە بەرێوەبەرێت و بنەما ماددیی و رۆحییەکانی گەشەپێبدات لە ژێر سایەی کەلتووریی نەتەوەیی و شارستانێتی و حوکمی یاسادا ، ئەویش بە پراوەکردنی ماف و ئازادییە جەوهەرییەکانی وەک لەم دەستووردا بەیان کراوە بەپێی پێداویستییەکانی یەکسانیی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی.
داننان بەوەدا کە هەموو هاولاتییانی تورک لە شەرەف و شانازیی نەتەوەییدا یەکن، لە خۆشییەکان و شیوەنەکانی نەتەوەییدا یەکن، لە مافەکانیان و ئەرکەکانیان دەربارەی بوونی نەتەوەیی ، لە نیعمەت و زەحمەتدا، و لە هەر جۆرە دەربرینێکی ژیانی نەتەوەییدا یەکن و ومافی ئەوەیان هەیە داوای ژیانیكی ئاشتی و ئاسایشدار بکەن کە لە سەر بنەمای رەهای باوەڕبوون بە ‘ ئاشتی لە ولاتەکەمانداو ئاشتی لە جیهاندا’ دامەزرابێت.
ئەم دەستوورە کە ئەو ئایدیاو باوەڕو بریارانە لە ئامێز دەگرێت کە لە خوارەوە بەرجەستەیان دەکات، پێویستە بە هاوسازی لەگەل ئەواندا، لێکبدرێتەوەو جێبەجێ بکرێت، و بەم جۆرە شایانی رێژو ئیتاعەی رەها بێت، لە وشەو مانایدا، بە ئەمانەت لەلایەن نەتەوەی تورکییەوە دەخرێتە ئەستۆی نێشتمانپەروەریی وناسیۆنالیزمی کوران وکچانی دیمۆکراسییخوازی.
دەستووریزم
دەستووری تورکی پرینسیپی دەستووریزم پەیرەو دەکات واتە دەستوور وەک مەزنترین بەلگەنامەی یاسایی دەکاتە پێکهێنەرو دانەرو زامنکەری نەتەوەو دەولەت و دەزگاو پێکهاتەو یەکێتی نەتەوەیی و مانەوەی. هەر جۆرە لادانێک لە پرینسەپەکان و ستانداردەکانی لە لایەن هەر هێزێک و دەستەیەکەوە مەنع دەکات. ئەمانەی خوارەوە ماددە سەرەکییەکانن کە سروشتی دەولەتی تورکی دەناسێنی و دادەمەزرێنێ.
ئەو بنەما شۆڤێنیی و کەمالیستانەی کەدەستووری تورکی رێگا لە لابردن و لێلادانیان دەگرێت ئەمانەن:
پرینسیپە گشتییەکان
ماددەی یەک: دەولەتی تورکی کۆمارە.
ماددەی دوو: دەولەتی تورکیی دەوڵەتێکی دیمۆکراتی، سیکیولار (عەلمانی) و کۆمەڵخوازییە کە بە حوکمی یاسا بە رێوە دەچێت بە لە بەرچاوگرتنی ئاشتی کۆمەڵایەتیی، هاوپشتیی نەتەوەیی و دادپەروەریی، ڕێزگرتنی مافی مرۆڤ، ئیتاعەکردنی ناسیۆنالیزمی ئەتاتورک، و لە سەر ئەو بنەما بنچینییانە دامەزراوە کە لە دیباچەکەدا هاتوون.
ARTICLE 3. The Turkish state, with its territory and nation, is an indivisible entity. Its language is Turkish.
ماددەی سێ: دەولتی تورکیی، بە خاک و نەتەوەیەوە، یەکەیەکە شایانی دابەشبوون نییە. زمانەکەی تورکییە.
IV. Irrevocable Provisions
ARTICLE 4. The provision of Article 1 of the Constitution establishing the form of the state as a Republic, the provisions in Article 2 on the characteristics of the Republic, and the provision of Article 3 shall not be amended, nor shall their amendment be proposed.
ماددەی چوار: ناوەرۆکی ماددەی یەک لە دەستوور کە شێوەی دەولەت وەک کۆمار دادەمەزرێنێت و ناوەرۆکی ماددەی سێ نابێت هەموار بکرێن یان هەموارکردنیان پێشنیاز بکرێت.
[[واتە دەستوور رێگە لەوە دەکرێت کەتەنانەت وەک پێشنیازیش باسی گٶرێنی سروشتی کۆماریی و نەتەوەپەرستی و یەکبوونی خاک و نەتەوەو زمانی دەولەتی تورکیا وەک تورکیی، بکرێت]
کورد و دەستوور
نەبوونی تاکە یەک دۆکیومێنتی پەیمانی نیشتمانیی و باسی دەستوورو گەل و ئیرادەی نەتەوەیی، لە مێژووی بزوتنەوەکانی کوردا و، بلاوبوونەوەی بەربەریزم و کەلتووریی تاوانکاری و دارزاندنی نەتەوەیی لە ماوەی ٢٢ سالی پیاوانی شاخدا، نیشانەی خیانەت و جەهالەت و توڕەهاتبوونی ناوەرۆکی سیاسیی و شارستانیی و سروشتی دژە-نەتەوەیی و دژە-ئینسانیی دەسەلاتی کوردییە.
هەڵپەساردنی پرسی دەستوور و هەلبژاردنێکی نوێ و پێکهێنانی حکومەتێکی حیزبیی نوێ بەبێ بڕیاردانی دەستوور نیشانەی ئەوەیە حیزبەکان گەیشتوونەتە ئەو پەڕی ئیفلاسی ئەخلاقیی و لە بەردەوامیی گەندەلیی و داگیرکاریی و بە تالاندان و بە تالانبردنی سامان وسەرچاوەکانی نەتەوەو دابەشکردن و داڕزاندنی زیاتری کۆمەڵگای کوردی، هیچی تریان لێ رەچاو ناکرێت.
ئەگەر سەرانی کورد لە ئەلفوبێی زانست و یاسا وسیاسەت حاڵی بن و تۆزقالیک هەست و رەوشتی ئینسانیی و نەتەوەییان تێدا مابێت، نابێ بە بێ دەستوور بچنە هەڵبژاردنەوە یان هیچ حکومەتێکی تازە پێکبێنن.
