سیمای شیعریی نه‌وه‌ی کۆن، له‌لای نه‌وه‌ی نوێ …1
دیدێکی ڕه‌خنه‌ییانه له‌باره‌ی وتاری ( سیماکانی شیعری نه‌وه‌ی نوێ)ی (سه‌دیق سه‌عید ره‌واندزی)یه‌وه
حه‌مه مه‌نتک
به‌شی یه‌که‌م
که‌ره‌سه‌ی ئه‌ده‌بی بۆ توێژه‌رێک، که له نێو بواری توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بییدا کار بکات، زۆره بۆ کارکردن. ئه‌وه‌ی جێی پرسیاره ئه‌و توێژه‌ره چۆن و به چ مێتۆدێک کار ده‌کات؟ توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی ته‌نێ وشه ڕیزکردن و قسه نووسینه‌وه نییه، به‌ڵکوو توێژه‌ر ده‌بێ هێنده به ئاگه‌دارییه‌وه وشه‌کان، ڕایه‌کانی بنووسێته‌وه، هه‌ر یه‌که‌یان له جێی گونجاوی خۆیان بن. چه‌نده شاعیر، ڕۆماننووس، چیرۆکنووس له هه‌وڵدا ده‌بێ، داهێنان و تازه‌گه‌ری له ده‌قه‌که‌یدا بکات، توێژه‌ری ئه‌ده‌بییش ده‌بێ هێنده خۆی به نووسینی توێژینه‌وه‌که‌ی خه‌ریک بکات. ده‌بینین (هۆراس) له کتێبی (هونه‌ری شیعر)دا ئامۆژگاری نووسه‌ران ده‌کات، که به گوێره‌ی پشتخان و توانای خۆیان، خۆیان له قه‌ره‌ی بابه‌ته‌کان بده‌ن. (( هۆ ئه‌وانه‌ی ده‌نووسن بابه‌تێک هه‌ڵبژێرن که هاوتای تواناتان بێت، به وردی بیر له‌وه بکه‌نه‌وه که ئه‌ستۆتان له ژێر باری چ شتێک دا ده‌ناڵێنی و ده‌توانی چ شتێک هه‌ڵبگرێ……………. ئه‌و شته بڵێ که پێویسته بوترێ و زۆر شت دوا بخات تاکوو کاتی خۆی دێ، با ئه‌مه‌یانی خۆش بوێ و قێز له‌وی تریان بکاته‌وه.))1 لێره‌وه هۆراس پێداگری له‌سه‌ر پشتخان و توانای نووسه‌ر له بۆ نووسینی ده‌ق، توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی، یان نووسین به گشتی ده‌کاته‌وه. په‌یڤین له‌باره‌ی هه‌ر چه‌مکێک، سه‌رده‌مێکه‌وه پێویستیی به پشتخانێکی فه‌رهه‌نگیی و شاره‌زایی بنج و بنه‌وانی ئه‌و بابه‌ته هه‌یه. توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی و ڕه‌خنه‌یی، که ئێستا ده‌که‌ونه یێک خانه‌وه، چونکوو هه‌موو نووسینێک، که به ناوی توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بییه‌وه ده‌نووسرێت، ناچێته نێو خانه‌ی توێژینه‌وه و ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی، به‌ڵام هه‌موو نووسینێکی ڕه‌خنه‌یی له‌باره‌ی ده‌قێکه‌وه، له هه‌مان کاتدا توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بییه. ( ڕێنییه ویلک و ئاوستین وارن) له کتێبی ( تیۆری ئه‌ده‌بیات)دا پێداگری له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌که‌نه‌وه، توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی یه‌کسانه به پاته خولقاندنه‌وه‌ی لاوه‌کیی ده‌ق. واتا نووسه‌ر ده‌قێک ده‌نووسێت، ڕه‌خنه‌گر له‌سه‌ر ئه‌و ده‌قه ده‌قێکی دیکه ده‌نووسێته‌وه، ئه‌ویش له ڕێی چوونه نێو قوڵایی و کردنه‌وه‌ی کۆده‌کانی ده‌ق. که‌واته توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی لانیکه‌م ده‌بێت ئه‌نجامێک بۆ خوێنه‌ر به ده‌سته‌وه بدات، به‌ڵام ئه‌نجامێک پێشتر کاری له‌باره‌وه نه‌کرابێ، یان لانیکه‌م به‌و شێوه تازه‌یه کاری له‌باره‌وه نه‌کرابێ.
وتاری ( سیماکانی شیعری نه‌وه‌ی نوێ)ی ( سه‌دیق سه‌عید ره‌واندزی) به دووبه‌ش له ژماره‌کانی (33 و 34) هه‌فته‌نامه‌ی (نسێ) بڵاوکراوه‌ته‌وه. ئه‌م وتاره کارکردنه له‌باره‌ی سیماکانی شیعریی له‌کن نه‌وه‌ی نوێوه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێی سرنجه زۆر گشتییانه له‌باره‌ی ده‌قی نه‌وه‌ی نوێوه کاری کردووه. من له‌م نووسینه‌مدا هه‌وڵده‌ده‌م قسه له‌باره‌ی ئه‌و لایه‌نانه‌وه بکه‌م، که نووسه‌ری ناوبراو ئیشی له‌باره‌وه کردوون. ئه‌و تێبینی و ڕه‌خنانه‌ی له ده‌می خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و وتاره له‌کنم دروست بوونه، له ڕێی شیکردنه‌وه‌ی وتاره‌که ده‌یانخه‌مه ڕوو.
نووسه‌ر له‌م وتاره‌یدا هه‌وڵده‌دا سیماکانی شیعری نه‌وه‌ی نوێ ده‌ستنیشان بکات، به‌ڵام نووسینه‌که له سه‌ره‌تاوه بێ مێتۆدی پێوه دیاره، چونکوو له ئه‌نجامی خوێنده‌وه‌دا هه‌ست ده‌که‌یت، وه‌کوو خوێنه‌رێک قسه و بیروڕای گشتی ده‌خوێنیته‌وه. نووسه‌ر به‌بێ ئه‌وه‌ی کار له‌باره‌ی لایه‌نه ورده‌کانی ئه‌و نه‌وه‌یه‌وه قسه بکات، هه‌ر له سه‌ره‌تاوه به کۆمه‌ڵێک په‌یڤی گشتی خۆی له قسه‌کردن له‌باره‌ی چه‌مکگه‌لی وه‌کوو : سیمای شیعر، نه‌وه، نه‌وه‌ی نوێ، شیعری نوێ…تاد بواردووه. هۆکاری ئه‌مه‌یش نه‌بوونی مێتۆدێکی ڕه‌خنه‌ییه بۆ نووسینه‌که. میتۆد یارمه‌تیمان ده‌دات، سه‌ره‌تا له چوارچێوه‌ی باسه‌که ده‌رنه‌چین، هه‌میشه خه‌می ئه‌وه‌مان بێ به شێوه‌یه‌کی کۆنکرێت نووسینه‌که به ڕێوه بڕوات، لێره‌دایه نووسه‌ر تووشی ده‌ربڕینی گشتی نابێت. به‌بێ مێتۆدێکی کارکردن تووشی له باس ده‌رچوون و نووسینی ڕای میزاجی ده‌بین. هه‌میشه مێتۆد ڕاسته‌وخۆ به‌ره‌و ئامانجه‌که ڕێنماییمان ده‌کات. سه‌رتاپای ئه‌م نووسینه لادانه له باسی سه‌ره‌کیی، چونکوو له زۆر شوێن نووسه‌ر ڕایه‌کی نووسیوه، دوای چه‌ند دێرێکی دیکه ڕایه‌کی پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ڕایه‌ی خۆی نووسیوه.
نووسه‌ر له سه‌ره‌تای وتاره‌که‌یدا ده‌نووسێت: ((ئه‌گه‌رچی ده‌سته‌واژه‌ی نه‌وه‌ی نوێ, ده‌ربڕینێكی زمانه‌وانی ئاڵۆزه‌و له‌ڕووی شوناسی كۆمه‌ڵایه‌تی‌و زه‌مه‌ن و شوێن و تایبه‌تمه‌ندی ده‌قی ئه‌ده‌بییه‌وه, پێویستی به هه‌ڵوه‌سته‌كردنێكی ورد هه‌یه. به‌و مانایه‌ی مه‌به‌ست له نه‌وه‌ی نوێ, كام نه‌وه‌یه‌‌و كامانه‌ن ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ی له نه‌وه‌كانی به‌ر له خۆیان جیایان ده‌كه‌نه‌وه؟ وه‌لێ مه‌به‌ستی من له‌و نه‌وه‌یه به شێوه‌یه‌كی گشتی, ئه‌وانه‌ن كه ئه‌زموونی نووسینیان په‌یوه‌سته به زه‌مه‌نی دوای ڕاپه‌ڕینه‌وه, به تایبه‌تیش ده‌یه‌ی دوو هه‌زاره‌كان.)) ئه‌وه‌ی له‌م په‌ره‌گرافه‌دا به‌ری ده‌که‌وین، چه‌مکی (نه‌وه‌ی نوێیه). ئه‌م چه‌مکه ته‌نێ وه‌کوو ده‌سته‌واژه‌یه‌کی زمانه‌وانی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ کراوه. وه‌کوو چه‌مک مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌کراوه. ئه‌و پرسیارانه‌ی نووسه‌ر له‌م ده‌ربڕینه‌دا کردوونی، به‌بێ وه‌رام له وتاره‌که‌دا ماونه‌ته‌وه. هه‌ر به ڕاست مه‌به‌ستی نووسه‌ر له کام نه‌وه‌یه؟ ئایا زه‌مه‌نی دوای ڕاپه‌ڕین ده‌کرێ به نه‌وه‌ی نوێیان هه‌ژمار بکه‌ین؟ ئه‌گه‌ر به‌ڵێ، بۆچی؟ ئه‌گه‌ر نه‌خێر، بۆچی؟ ئایا ته‌نێ پۆلێنبه‌ندی زه‌مه‌ن نه‌وه‌کان له یه‌کتری جودا ده‌کاته‌وه؟ نووسه‌ر لێره‌دا ته‌نێ پۆلێنبه‌دنی زه‌مه‌نی کردۆته پێوه‌ر بۆ ئه‌م نه‌وه نوێیه. ئه‌مه‌یش هه‌ڵه‌یه‌کی گه‌وره‌یه، چونکوو نه‌وه‌یه‌ک نه‌توانێت به شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی خۆی له نه‌وه‌ی پێشتر جودا بکاته‌وه، نه‌وه‌یه‌ک ته‌واو شێوه ژیانێکی دیکه له ڕووی سیاسی، کۆمه‌ڵایه‌تی، ڕۆشنبیریی…تاد نه‌ژیه‌ت، ناتوانێت ببێته نه‌وه‌یه‌کی نوێ. قه‌شمه‌ریکردن به نه‌وه‌ی پێشتر و ڕه‌تکردنه‌وه‌ی ده‌قی نه‌وه‌ی پێشتر، تایبه‌تمه‌ندییه‌ک نین، تاکوو نه‌وه‌یه‌ک خۆی پێ له نه‌وه‌ی تر جودا بکاته‌وه. نه‌وه‌ی نوێ ده‌بێ شێوه ژیانێکی تازه، ڕاڤه‌یه‌کی تازه‌ی بۆ ژیان هه‌بێت. نووسه‌ر تاکه تایبه‌تمه‌ندی به‌م نه‌وه‌یه‌ی ببه‌خشێت، زه‌مه‌نه، مادام ده‌که‌ونه دوای ڕاپه‌ڕینه‌وه و له ده‌یه‌ی دووهه‌زار ده‌ژین، که‌واته نه‌وه‌یه‌کی نوێن. ئه‌م ده‌ربڕینه گشتیی و سه‌ره‌تایییه، له توێژینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بییدا جێی نابێته‌وه. نووسه‌ر دوای ئه‌وه به په‌ره‌گرافێک کۆی ئه‌و ڕایانه‌ی له‌م په‌ره‌گرافه‌ی سه‌ره‌وه‌دا هێنامانه‌وه و ناوونیشانی وتاره‌که‌ی ڕه‌ت ده‌کاته‌وه.
((ڕه‌نگه نه‌توانین شوناسێك بۆ ئه‌زموونی شیعری ئه‌و نه‌وه‌یه دیاریبكه‌ین و به هۆیه‌وه له ئه‌زموونی نه‌وه‌كانی تر جیایان بكه‌ینه‌وه، وه‌لێ له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا, ئه‌مه به‌و مانایه نایه‌ت، كه له ئه‌زموونی شیعری ئه‌و نه‌وه‌یه‌دا, سیماو خه‌سڵه‌تی جیاواز نه‌بن, تاكو به‌و هۆیه‌وه شیعره‌كانی ئه‌و نه‌وه نوێیه بناسینه‌وه. به‌ده‌ربڕینێكی تر, به شێوه‌یه‌كی گشتی له ئه‌زموونی شیعری ئه‌و نه‌وه‌یه‌دا, شوناسێكی دیاریكراو نییه, له ئه‌زموون‌و قۆناغه‌كانی دیكه‌ی شیعری كوردی, له ڕووی زمان و فۆرم و دنیابینی و ده‌ربڕینه‌وه. بۆیه ئه‌وه‌ی له گوتاری ئه‌زموونه‌كانی دیكه‌ی شیعری كوردی ده‌یبینین, به هه‌مان شێوه له گوتاری شیعری ئه‌و نه‌وه‌یه‌ش ده‌یبینین. بگره له هه‌ندێ كاتدا, دنیابینی شیعری ئه‌و نه‌وه‌یه له فۆرمێكدایه, كه هاوشێوه‌ی گوتار و دنیابینی نه‌وه‌كانی پێشووه. به‌و مانایه‌ی ڕوانگه‌و خوێنه‌وه‌یان بۆ دیارده‌كانی ژیان‌و ده‌وروبه‌ر, هه‌مان دنیابینی نه‌وه‌كانی به‌ر له‌خۆیانه.)) جگه له‌وه‌ی له ڕووی رێنووسه‌وه چه‌ندان هه‌ڵه‌ی تێدایه، که ده‌کرێ ئه‌مه بکرێته بابه‌تێکی دیکه. ناوونیشانی وتاره‌که ( سیماکانی شیعری نه‌وه‌ی نوێ)یه. کاتێک نووسه‌رێک بیه‌وێت، له‌باره‌ی شتێکه‌وه بنووسێت، پێش هه‌موو چتێک، ده‌بێ ناوونیشان و ناوه‌ڕۆکی نووسینه‌که‌ی یه‌کدی بگرنه‌وه. له ناوونیشانی ئه‌م وتاره‌دا پێمان ده‌ڵێت، نووسه‌ر هه‌وڵده‌دا سیمای شیعری نه‌وه‌ی نوێ دیاری بکات، به‌ڵام له‌م په‌ره‌گرافه‌دا نووسه‌ر کۆی بۆچوونه‌کانی پێشتری ڕه‌ت ده‌کاته‌وه به‌وه‌ی ئه‌م نه‌وه‌یه خاوه‌ن شوناسێک بۆ ئه‌زموونی شیعریی خۆی نییه. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌یه‌ک نه‌توانێت شوناسێکی جوداواز له شوناسیی نه‌وه‌ی پێشتر بۆ خۆی دیاری بکات، چۆن ده‌توانێت ببێته نه‌وه‌یه‌کی دیکه. تایبه‌تمه‌ندی و سیمای ئه‌و نه‌وه‌یه چییه، که خاوه‌ن شوناسێکی تایبه‌ت به خۆی نه‌بێت؟ له‌م په‌ره‌گرافه‌دا نووسه‌ر بڕیارێکی ڕه‌ها ده‌دات، که ئه‌م نه‌وه‌یه خاوه‌ن شوناسیی خۆی نییه، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی له گوتاری نه‌وه‌ی پێشتردا ده‌یبینین، به هه‌مان شێوه له گوتاری شیعریی ئه‌م نه‌وه‌یه‌یشدا هه‌یه. ئه‌گه‌ر وایه نازانم بۆچی نووسه‌ر خۆی ماندوو کردووه، کار له‌باره‌ی ئه‌م نه‌وه‌یه‌وه بکات. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌یه‌ک نه‌یتوانی بێت، گوتاریی شیعریی و ژیانی خۆی له نه‌وه‌ی پێشتر جودا بکاته‌وه چۆن به نه‌وه‌ی نوێی هه‌ژمار بکه‌ین؟ (به‌ختیار عه‌لی) له وتارێکدا بێشه‌رمی و توڕه‌بوون به سه‌ره‌تایه‌ک بۆ دروستبوونی نه‌وه‌ی نوێ داده‌نێت. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌یه‌ک شوناسێکی نه‌بێت، بێشه‌رمیی ئه‌و نه‌وه‌یه کامه‌یه؟ ئه‌گه‌ر نه‌وه‌یه‌ک بێشوناس بێت، ئه‌و گۆڕانانه کامانه‌ن، که ئه‌م نه‌وه نوێیه له پێناویدا دروست بووه و هه‌وڵی بۆ ده‌دات؟ ئه‌گه‌ر له ده‌قیی شیعرییدا خاوه‌ن شوناسێک نه‌بێت، چۆن ئه‌م نه‌وه‌یه سیمایه‌کی نوێ به خۆی ده‌به‌خشێت؟ بۆیه‌یش له کۆی ئه‌و پرسیارانه‌دا ئه‌وه ڕوون ده‌بێته‌وه، نووسه‌ر سه‌رپێی قسه‌ی له‌باره‌ی ئه‌م نه‌وه نوێیه‌وه کردووه، چونکوو له چه‌ند دێرێک نووسه‌رێک ڕایه‌ک بنووسێت و له هه‌مان کاتدا ڕه‌تی بکاته‌وه، بێ پشتخانی نووسه‌ر ده‌گه‌یه‌نێت. نووسه‌ر تاکه پێوه‌ری بۆ نه‌وه‌ی نوێ زه‌مه‌نه، به‌بێ ئه‌وه‌ی کۆی کایه‌کانی دیکه‌ی ژیان وه‌کوو پێوه‌رێک هه‌ژمار بکات.
