وتووێژ لە گەڵ چیرۆكنووس و وەرگێڕ (عەتا نەهایی) دەربارەی كتێب و خوێندنەوە
كارا فاتیح: ئایا لەم چركەساتەی ئێستا قسەی تێدا دەكەین كتێب، بەها و هەیبەتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا ماوە؟ ئەگەر ماویەتی چۆن بەهێزتر بكرێت، ئەگەر نەیماوە هۆكارەكان چیین؟
عەتا نەهایی: وەڵامدانەوە بە بەشێك لەم پرسیارە، كە پەیوەندیی بە بەراوردی بەها و هەیبەتی كۆمەڵایەتیی كتێب لە ئێستا و ڕابوردوودا هەیە، بۆ كەسێكی وەك من كە لە هەرێمی كوردستان نەژیاوم و ڕاستەوخۆ لە نزیكەوە ئاگاداری چۆنیەتیی پەیوەندیی خەڵك لەگەڵ كتێب نەبووم، كارێكی قورسە. لەگەڵ ئەوەیشدا، من پێم وایە جیاوازییەكی جیدی لە مابەینی هۆكارەكانی بوون یان نەبوونی شكۆی كۆمەڵایەتیی كتێب لە ئێستا و ڕابوردوودا هەیە. لە كۆمەڵگەی كوردیدا، بەها و هەیبەتی كتێب (بە گشتی) پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە دەور و كاریگەریی ئەم داهاتەیە لە سەر پێشخستن و پەرەپێدان بە گوتارە زاڵە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان، لە هەر سەردەم و قۆناغ (Attention)ێكی مێژووییدا هەیە. كتێبی كوردی لە ڕابوردوودا، لە پێناوی پەرەپێدان بە بیری نەتەوەیی و ورووژاندنی ڕۆحی بەرخۆدانی سیاسی و چەكداری، لە ئاستی فام و تێگەییشتنی زۆرینەی خەڵك و خوێنەواران، بەها و بایەخێكی جەماوەری وەرگرتووە و خاوەنی شكۆیەكی كۆمەڵایەتی بووە. نووسەرانی كورد لە ڕابوردوودا كۆمەڵێك خەڵكی بە ژمارە كەمتر بوون، كە زۆربەیان لە سەنگەرەكانی پێشەوەی خەبات و تێكۆشان، كتێبیان وەك چەكی بەرگریی نەتەوەیی بەكار هێناوە، بۆیە زیاتر لە ئێستا سەرچاوەی بڕیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی بوون و، زیاتر لە ئێستا ڕێز لە خۆیان و بەرهەمەكانیان گیراوە.
ئەڵبەت بەها و هەیبەتی كۆمەڵایەتیی كتێب، ڕێز و حورمەتی جەماوەر لە نووسەر و بەرهەمەكانیان، كوتومت بە مانای پێشكەوتوویی و پەرەسەندوویی فەرهەنگی و ڕۆشنبیری نییە. لە هەندێك كۆمەڵگەی نەخوێندەواری تەنانەت دواكەوتوویشدا ئەگەرچی كتێب و نووسەران، بە هۆی هەندێك هۆكاری سیاسی و ئایدۆلۆژیكییەوە، خاوەنی ڕێز و حورمەتێكی جەماوەری زۆرن، بەڵام دەورێكی ئەوتۆیان لە پێشخستن و پەرەسەندنی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگەدا نییە. هەژاری موكریانی لە كتێبی «چێشتی مجێور)دا دەگێڕێتەوە كە «جگەرخوێن» شاعیری ناوداری كورد لە ڕۆژاوای كوردستان، كاتێك دیوانە شێعرەكەی لە تیراژێكی (بۆ ئەو دەمە) زۆردا چاپ و بڵاو كردۆتەوە، لەگەڵ پێشوازییەكی كەم وێنەی خەڵكی ئەو هەرێمە ڕووبەڕوو بۆتەوە و هەموو نوسخەكانی لە چەند ڕۆژدا فرۆشراوە، بەڵام زۆربەی ئەو كەسانە كە ئەم كتێبەیان كڕیوە و چەپڵەیان بۆ نووسەرەكەی لێ داوە، خەڵكی نەخوێندەوار بوون، كە كتێبەكەیان پەڕە پەڕە كردووە و هەر پەڕەیەكیان بە جیا، بە شێوەی سێ گۆشە پێچاوەتەوە و، وەك نووشتەی شێخ و مەلاكان لە بەرگی سەوزیان گرتووە و بە لاسەر و بن باڵی خۆیان و منداڵەكانیانەوە هەڵیانواسیوە. ئەمە چیرۆكێكی تەوسئامێزی تاڵ و تراژییكی ڕێزگرتنی كۆمەڵگەیەكی نەخوێندەوار لە كتێبە، بێگومان كۆمەڵگەی كوردی لە ئێستادا گەلێك ژیرتر و خوێندەوارتر لە ڕابوردووە و، بە هۆكار و پاساوەكانی ڕابوردوو ڕێز و حورمەت لە كتێب (بە تایبەت كتێبی كوردی) ناگرێت.
ئێستا لە ئەنجامی گۆڕانە سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكانی پاش ڕاپەڕین، كۆمەڵگەی كوردی، بە گشتی، خوێندنەوەیەكی نوێتری بۆ خزمەتكردن بە بیری نەتەوەیی، چالاكی فەرهەنگی و ڕۆشنبیری، ئەرك و بەرپرسیارییەتیی كتێب و نووسەرانی كتێب هەیە. ئێستا سەرچاوەكانی بەها و هەیبەتی كتێب لە ناو كۆمەڵگەدا، هەندێك شت و بابەتی جیاوازە. كۆمەڵگەی ئێستا، بە پێچەوانەی جاران، كۆمەڵگەیەكی یەكدەست نییە، كە كۆمەڵێك چاوەڕوانی دیاریكراوی لە كتێب و نووسەرانی كتێب ببێت. لەم كۆمەڵگە، بە نسبەت جاران فرەدەنگ و فرەخواستدا، هەر گرووپێك بە پێی تەمەن و پێگەی ڕۆشنبیری و بیر و بۆچوونی جیاوازی سیاسی و فەرهەنگیی خۆی، بەها بە جۆرێك كتێبی تایبەت دەدات. منداڵان و مێرمنداڵان توێژێكی بەرفراوانی كۆمەڵگەن كە لە ڕابوردوو، تەنانەت ئێستایشدا، پشت گوێ خراون و كەمترین كتێبی تایبەت بە ئەوان هەیە. من بە لامەوە سەیرە چۆن دەبێ چاوەڕوانی ڕێزگرتنی كۆمەڵگە لە كتێب بین، لە كاتێكدا بە درێژاییی ئەم هەموو ساڵە هیچ پڕۆژە و پلانێكمان بۆ پەروەردەكردنی كتێبخوێن، لە تەمەنی منداڵی و مێرمنداڵیدا نەبووە و نییە؟ لەم هەموو نووسەر و شاعیر و وەرگێڕە كە ئێستا كە لە كوردستاندا هەن و خۆیان بە نووسین و وەرگێڕانی بابەتی جۆراوجۆرەوە سەرقاڵ كردووە و گلەیی لە نەبوونی خوێنەر دەكەن، چەند كەسیان بە شێوەیەكی پیشەیی و تایبەتمەند هەوڵ بۆ نووسین و وەرگێڕانی كتێبی تایبەت بەم تەمەنانە دەدەن؟
بێگومان ئەم بابەتە تەنیا پەیوەندیی بە ئێستا و ئەم سەردەمەوە نییە. گرینگینەدان بە منداڵان و مێرمنداڵان و نەبوونی كتێبی پێویست بۆ ئەم توێژە بەرفراوانە، خەسارێكی گەورەیە كە لە ڕابوردوودا زیاتر لە ئێستا هەڕەشەی لە پێشخستن و پەرەسەندنی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگەی كوردی كردووە. بەڵام ئێستا لە ژێر سایەی ئەو ئازادییە كە بە هۆی ڕاپەڕینەوە باڵی بەسەر كوردستاندا كێشاوە، ئێستا بە هۆی فرەتربوونی نووسەران و، بەربڵاوتر بوونی ئێمكاناتی چاپ و پەخش و، پشتگیری و پشتیوانیی ڕێژەیی دەسەڵات لە كتێبی كوردی و… چاوەڕوانی ئەوە دەكرا كە هەوڵێكی جیدی بۆ پڕكردنەوەی ئەم كەلێنە زەق و دیار و ترسناكە بدرێت.
ئاشكرایە كە هەموو هۆكارەكانی سست و لاوازبوونی پەیوەندیی كتێب و خوێنەر، لەم خەسار و نوقسانییەدا كورت ناكرێتەوە. ئێستا گەلێك هۆی دیار و نادیار بۆ ئەگەری كەمبوونەوەی شكۆ و هەیبەتی كتێب لە ناو كۆمەڵگەدا هەن. زۆر و بۆریی نووسەران و بەرهەمەكانیان، بێسەروبەرەیی فەزای نووسین و بڵاوكردنەوە، بێمەبەستی و بێدەربەستی بەشێكی زۆر لە دەزگاكانی چاپ و پەخشی كتێب و، بێ پلان و پڕۆژەیی حكوومەت بۆ چۆنییەتی پشتگیری و پشتیوانی لە كتێب، بەشێك لەم هۆكارانەن كە هەوڵ دەدەم لە وەڵامی پرسیارەكانی تردا ئاوڕیان لێ بدەمەوە. لێرەدا دەمێنێتەوە بڵێم زەقترین هۆ بۆ ئەگەری كەمبوونەوەی بەها و هەیبەتی كتێبی كوردی، بێدەربەستیی ترسناكی زۆربەی نووسەرانی كورد بەرامبەر بە زمانی نووسینەكانیانە. لەگەڵ ڕێزمدا بۆ ئەو دەگمەن نووسەرە بەرپرسە كە بە وشیاری و زمانزانییەوە هەوڵ بۆ بەربڵاوتر كردنی تواناكان و نوێكردنەوەی زمانی كوردی دەدەن و، بە وشە بە وشە و ڕستە بە ڕستەی نووسینەكانیانەوە ماندوو دەبن، خۆزگە دەرفەتی ئەوەم دەبوو كە لە زۆربەی زۆری كتێبەكان ڕستەیەك یان پەرەگرافیك بە نموونە بهێنینەوە تا بۆمان دەركەوێت ئەم بوونەوەرە سەیر و سەمەرە ترسناكە (ئەم كتێبە) چۆن چنگی لە قوڕگی زمان و فەرهەنگ و ڕۆشنبیریی نەتەوەییمان گیر كردووە و خەریكە دەیخنكێنێت.
كارا فاتیح: ئایا بەو پێیەی ژمارەی چاپخانە و دەزگاكانی كتێب چاپكردن زۆر دەبن و ژمارەی كتێبی كوردی لە هەڵكشان دایە، ئایا بە هەمان شێوە ژمارەی خوێنەریش لە هەڵكشان دایە؟ ئەگەر وەڵام بەڵێیە، سروشتی ئەم خوێنەرە چۆنە؟ ئەگەر نەخێریشە هۆكارەكان چیین؟ ئایا كەمبوونی خوێنەر بۆ بێهێزی و بێ ئامانجی و بێ هزریی نووسینی كوردی دەگەڕێتەوە، یان خود دنیای تەكنیك و دیجیتاڵ و ئەنتەرنێت ئەم خوێنەرەی داگیر كردووە؟
عەتا نەهایی: ئەوەندەی من ئاگادار بم (دیارە زۆریش ئاگادار نیم) هێشتا ژمارەی چاپخانە و دامودەزگاكانی چاپ و پەخش، ژمارەی عینوان و تیراژی كتێبەكان، بە نسبەت ژمارەی دانیشتوانی هەرێم و ناوچە كوردییە دابڕاوەكان، لە ستانداردە جیهانییەكەی زۆر كەمترە. لەگەڵ ئەوەیشدا دەبێ لە بیرمان بێت كە هەرێمی كوردستان پارچەیەكی ئازادكراوی خاكی كوردستانە، كە نابێ تەنیا بیر لە چاپ و پەخشی كتێبی نووسەرانی هەرێم بۆ خوێنەرانی هەرێم بكاتەوە، بەڵكو دەبێ لە چوارچێوەی پڕۆژە و بەرنامەیەكی بەربڵاوتری نەتەوەییدا، كار بۆ چاپ و پەخشی كتێبی زۆربەی نووسەرانی كورد بۆ زۆربەی خوێنەرانی كورد، لە ناوەوە و دەرەوەی هەرێمیش بكات. دیارە ئەمە باس و بابەتێكی ترە كە پێویستە بە جیا و بە شێوەیەكی جیدیتر ئاوڕی لێ بدرێتەوە، بەڵام لە چوارچێوەی پرسیارەكەدا و بە سەرنجدان بە ژمارەی عینوان و تیراژی ئەو كتێبانە كە ساڵانە بە هیمەتی ئەم دەزگا حكوومی و ناحكوومیانەوە دەردەچن، ژمارەی خوێنەران ئەگەر تەنانەت زیاتریش بووبێت و پەرەی سەندبێت، پەرەسەندنێكی هەمەلایەنە و لە ئاست چاوەڕوانیدا نییە. كۆمەڵگەی كوردی (هەروا كە گوتم) لەم پانزە بیست ساڵەدا گۆڕانێكی زۆری بە خۆیەوە بینیوە. ژمارەی قوتابخانەكان، ژمارەی زانكۆ و كۆلێجەكان، ژمارەی دایەرە و دامودەزگا و ڕێكخراوە حكوومی و مەدەنییەكان، بە گشتی، ژمارەی قوتابی و خوێندكار و مامۆستا و كارمەند و ڕۆژنامەوان و چالاكی مەدەنی و… لە هەموو شارە گەورە و بچووكەكانی كوردستان، بە ڕێژەیەكی زۆر پەرەی سەندووە، كەواتە دەبێ بپرسین ئایا ژمارەی خوێنەر و خەڵكی كتێبكڕ و كتێب خوێنیش بەو ڕێژەیە هەڵكشاوە؟ ئەگەر بەمشێوە سەیری بابەتەكە بكەین، وەڵامی بەشی یەكەمی پرسیارەكە هەم ئەرێ هەم نایە، واتە خوێنەری كتێب لە كوردستان هەم زیاتر بووە و هەم كەمتر.
لە وەڵامی بەشەكانی تری پرسیارەكەیش، دەبێ بڵێم ئێمە لە كوردستان وەك هەموو شوێنێكی تر خوێنەرێكی یەكدەستمان نییە كە خاوەنی سروشتێكی تاقانە بێت. ئەوەی كە سروشتی خوێنەر دیاری دەكات، تواناكانی نووسەر و جۆر و بابەتی كتێبەكانیانە. بەدڵنیاییەوە بێهێزی و بێ توانایی و ڕواڵەتیگەریی بەشێك لە نووسەران و بەرهەمەكانیان دەورێكی زۆری لە كەمكردنەوەی خوێنەر هەیە. هەروایش سوودوەرگرتنی بێمەبەست و بێ ئامانجی زۆربەی زۆری گەنجەكان لە ئەنتەرنێت و هۆگربوونییان بەم دیاردەیە و، كاتكوشتنی بەردەوامیان بە دیار كامپیۆتەرەوە و، ماڵپەڕگەڕی (بە پێوانەی كۆڵانگەڕی)، نەوەك هەر لە خوێندنەوە دای بڕیون، بەڵكو سروشتێكی ڕواڵەتیگەری و چڵاوچڵكردنی پێ بەخشیون. بەداخەوە بەشێكی زۆر لەم گەنجانە تووشی ئەو وەهمەیش بوون كە ئەم گەمە ساویلكانە بە خوێندنەوە و فێربوون و پتەوكردنی ژێرخانی ڕۆشنبیری بزانن، ئەم كاتكوشتنە بێ مەبەستە بە كاركردن لێك بدەنەوە و، سەردانی ئەم چایخانە مەجازییانە بە سەردانی كتێبخانەكان تێ بگەن، بەڵام لە ژوور هەموو ئەمانەیشەوە هۆكارێكی گەورەتر بۆ دابڕانی خەڵك و گەنجەكان لە كتێب و خوێندنەوە هەیە. سوودوەرگرتن لە كامپیۆتەر و ئەنتەرنێت لە وڵاتە ئازاد و پێشكەوتووەكان برەو و ڕەواجی زیاترە، بەڵام لەوێ هەوڵێكی زانستییانەی بەردەوامیش بۆ پەروەردەكردنی گەنجەكان و فێر كردنی چۆنییەتی سوودوەرگرتن لەم دیاردانە هەیە. پڕۆژە و پلانێكی تۆكمە و تەكووزیش بۆ بنیادنانی سیستەمێك بۆ پاراستنی خوێنەر و برەودان بە خوێندنەوە هەیە. پرۆژە و پلانێك كە هەموو دامودەزگا و ڕێكخراوە حكوومی و مەدەنییەكان تیایدا كارا بن. ئێستا كورد لە هەمیشە زیاتر توانا و ئیمكاناتی بۆ ئەم جۆرە پرۆژانە هەیە. دیارە من نازانم لە لایەنی مادییەوە ساڵانە چ بوجەیەك بۆ كتێب و ڕەواجی كتێب خوێندنەوە سەرف دەكرێت، بەڵام دڵنیام ئەگەر ئەم بوجەیە (كەم یان زۆر) بە شێوەیەكی دروست و بە پێی پلان و هاوئاهەنگی نێوان هەموو دامودەزگا حكوومی و نیمچە حكوومی و مەدەنییەكان سەرف بكرێت، ئەنجامێكی گەلێك باشتری دەبێت.
كتێب وەك هەر بەرهەمێكی تر، بەرهەمهێنەر و بڵاوكەرەوە و بەكارهێنەری هەیە و سێ قۆناغی بەرهەمهێنان، بڵاوكردنەوە و بەكارهێنان دەبڕێت. بە بڕوای من هەر سێ قۆناغەكە، جگە لە پشتیوانی و پشتگیریی مادیی، پێویستیان بە بەرنامە و پلانی تۆكمە و تەكووزی تایبەت بە قۆناغەكە هەیە. بەداخەوە ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە هەر سێ قۆناغەكەدا گرفتی جیدیمان هەیە. بۆ نموونە لە قۆناغی بەرهەمهێناندا: ئەو هەموو گرفتە كە لەسەر ڕێگەی نووسەر و نووسینەكانیان هەیە و زۆربەی شاعیر و نووسەر و وەرگێڕە جیدییەكان بە‌دەستیەوە دەناڵێنن. یان لە چاپ و پەخش و بڵاوكردنەوەدا: با بپرسین چەند دامودەزگای چاپ و پەخشی كتێب هەیە (حكوومی و نیمچە‌حكوومی و مەدەنی) كە لە ژێر چاوەدێری و لەبەر ڕۆشناییی ڕاوێژی ڕاوێژكارانی دڵسۆز و پسپۆڕ و كارامە لە بوارە جیاجیاكاندا كار دەكەن؟ ئەم دامودەزگایانە چۆن كتێب بۆ چاپ هەڵدەبژێرن و چۆناوچۆن بڵاوی دەكەنەوە؟ چ سیستەمێك بۆ بڵاوكردنەوە پەیڕەو دەكەن؟ بۆ ڕیكلام و ناساندنی كتێبەكانیان چی دەكەن و یارمەتی لە كێ وەردەگرن؟ نزیكەی دە پانزە تەلەفزیۆنی كوردی لۆكاڵی و ئاسمانی بە زمانی كوردی بەرنامە پەخش دەكەنەوە، هەر كام لەم تەلەفزیۆنانە، حەفتانە یان مانگانە چەند كاتژمێر بەرنامەیان بۆ ناساندنی كتێب و لێدوان و لێكۆڵینەوە لە بابەتەكانیان هەیە؟ ئەگەر پڕۆژەیەكی عەقڵانی نەتەوەیی بۆ خزمەتكردن بە كتێب و ڕەواجدان بە خوێندنەوە هەبێت، دەبێ تەلەفزیۆنەكان زۆرترین دەوری تێدا ببین. لە ئێستادا هیچ شتێك بە قەدەر بەرنامەیەكی جیدی تەلەفزیۆنی ناتوانێت خزمەت بە كتێب و خوێندنەوەی كتێب بكات.
ئێمە لە كوردستان، وەك زۆربەی وڵاتە دراوسێكان، نەك هەر قۆناغی بەرهەمهێنان و بڵاوكردنەوە، بەڵكو قۆناغی بەكارهێنانی كتێبیشمان پشت گوێ خستووە. ئێمە هیچ كارێكی پێویست بۆ خوێنەر و بەشی خوێندنەوە ناكەین. ئەگەر لە وڵاتانی پێشكەوتوو كتێب حورمەتی هەیە و كتێب خوێن زۆرە، لەبەر ئەوەیە كە هەموو دامودەزگا حكوومی و ناحكوومییەكان، لە چوارچێوەی پڕۆژە و پلانێكی نەتەوەییی هاوبەشدا، كار بۆ پەیوەندیی كتێب و خوێنەر دەكەن. شارەوانییەكان لە هەموو گەڕەكەكان و لە هەموو پارك و شوێنە گشتییەكاندا كتێبخانە دەكەنەوە. وەزارەتی پەروەردە لە هەموو قوتابخانەكان و خوێندنگاكان، جگە لە شوێنی كتێبخانە، بوجەیەك بۆ كڕینی كتێب بۆ قوتابییەكان بە پێی تەمەنیان دیاری دەكەن. وەزارەتی خوێندنی باڵا دەوری بەرچاو لە بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی كتێب دەبینێت. زۆر جار پرسیار دەكرێت كە حكوومەت چۆن یارمەتیی نووسین و نووسەران بدات، ئەگەر ئەم وڵاتە سەد كتێبخانەی گشتی و تایبەتیی هەبێت و حكوومەت بۆ هەر كتێبخانەیەك پێنج یان شەش بەرگ لە كتێبێكی چاك بكڕێت، ئەوە نەك هەر یارمەتیی نووسەر، بەڵكو یارمەتیی ناشر و دەزگاكانی چاپ و پەخشی كتێبیشی داوە.
كارا فاتیح: ئاستی كتێبی كوردی لە ڕووی تەكنیك و نەخشەسازی و هونەری دەرهێنانی بەرگ و ناوەڕۆكی كتێب چۆن دەبینی؟ ئایا لاوازیی ئەم ئاستە پەیوەندیی بە كەمبوونەوەی خوێنەر و پچڕانی پەیوەندیی نێوان خوێنەر و كتێبەوە هەیە؟
عەتا نەهایی: تا چەند ساڵ لەمە پێش كتێبی كوردی وەك مرۆڤی هەژار و ڕووت، بە پێجامەیەكی بێ ڕەنگ و ڕووەوە دەهاتە دەر و دەكەوتە بەر دەستی خوێنەرەكانی. بێگومان بەرگی جوان و شیاو و ڕازاوە وەك پێویستییەكی حاشا هەڵنەگر بۆ كتێب، دەوری دیاری لە ڕاكێشانی سەرنجی خوێنەراندا هەیە. لەگەڵ ئەوەیشدا من پێم وایە خوێنەری كورد تا ئێستایش زیاتر بە هۆی ناوی نووسەرەكانەوە تاو دەداتە كڕینی كتێب، بەڵام لێرەدا حەز دەكەم ئاماژە بە شتێكی تر بكەم كە ئەویش قەوارەی كتێبەكانە. بەداخەوە دەزگاكانی چاپ و پەخشی كتێبی كوردی هیچ قەوارەیەكی ستانداردیان بۆ كتێبەكان نییە و، بە خواستی خۆیان، هەر كتێبێك بە قەوارەیەكی گەورە یان بچووك بڵاو دەكەنەوە. ئەم قەوارە جیا جیایانە نەك هەر بۆ ڕەفەی كتێبخانەكان زۆر ناحەزە، بەڵكو دەوری دیاریشی لە دڕان و تەمەنی كورتی كتێبەكان هەیە. ئەمە لە كاتێكدایە كە بۆ نموونە زۆربەی هەرە زۆری كتێبە فارسییەكان لە دوو سێ قەوارەی وەك (روقعی و وەزیری و بەدەگمەنیش گیرفانی) بڵاودەبنەوە و، چنینیان لە سەر ڕەفەی كتێبخانەكان جوانترە و تەمەنی مانەوەیشیان زیاترە.
كارا فاتیح: ئایا پێت وایە نووسینی كوردی لە چوارچێوەی كتێبیشدا هەر لە نووسینی ڕۆژنامەوانیدا خۆی دەبینێتەوە؟ یان نووسینی كوردی لە ئێستایشدا بەشێكی بەرچاوی توێژینەوە و لێكدانەوەی هزری و ئامانجداری تێدایە؟ یان بەشێوەیەكی تر، ئایا كتێبی كوردی كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ڕۆژنامەوانیی كوردییەوە، بە تایبەت لە ڕووی نەفسی نووسین و زمان و چوارچێوەی دەربڕینەوە؟
عەتا نەهایی: پرسیارەكە زۆر گشتییە و وەڵامێكی دوور و درێژ دەخوازێت. ئەگەر مەبەست لە كاریگەریی ڕۆژنامەوانیی نووسینی بابەتی سادە و ڕۆژانەیە، كە نە پێویستیی بە بەهرە و ماندووبوون و شەونخوونیی نووسەرە و، نە پەردە لە نهێنییەكی بوون و ژیان هەڵدەداتەوە و، نە شتێكی ئەوتۆیش بە خوێنەر دەبەخشێت، ئەوە هەر ناوی كتێبە و هیچ بەهایەكی ئەوتۆی نییە، بەڵام شتێكی دیكەیش هەیە كە نابێ لە بیری بكەین، زۆربەی چیرۆكنووس و ڕۆماننووسە گەورە و ناودارە جیهانییەكان كە خاوەنی پێشینەیەكی ڕۆژنامەوانین و ئەزموونێكی باشیان لە زمانی ڕۆژنامەنووسی هەیە، هەوڵیان داوە لە بەرهەمەكانیاندا سوود لەم ئەزموونە وەربگرن و تیایشیدا سەركەوتوو بوون. یەكێك لەم نووسەرانە كە بۆ خوێنەری كورد زۆر ئاشنایە گابریل گارسیا ماركیزە، كە بە شانازییەوە باسی ئەم ئەزموونە پیشەیی و بە‌تایبەت زمانییەی دەكات و یەكێك لە سەرەكیترین هۆكارەكانی سەركەوتوویی ڕۆمانەكانی بە سوودوەرگرتن لە سادەیی زمانی ڕۆژنامەگەری و ئەزموونی ڕاپۆرت نووسینی بۆ ڕۆژنامەكان دەزانێت. بەداخەوە بەشێكی زۆری كتێبی كوردی، لە هەموو بوارەكاندا، هیچ نیشانەیەكی خوێندەواری و ڕۆشنبیریی نووسەری پێوە دیار نییە، تیشك ناخاتە هیچ كەلێنێكی تاریكی بوون و ژیانەوە و شتێكی ئەو تۆیش بە خوێنەری نابەخشێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە كە لاوازیی هەموو كتێبێك، لە هەموو بوارێكدا، بە هۆی كاریگەریی ڕۆژنامەوانییەوە بێت. ئەگەر مەبەست لە كاریگەریی نیگەتیڤی ڕۆژنامەوانی لەسەر كتێب، نووسین و داڕشتنی بەپەلە، زمانی سادە، ئاوڕدانەوە لە بابەتی كاتی و ڕۆژانە، هەوڵدان بۆ ورووژاندنی هەست و سۆزی جەماوەر و … بێت، دەتوانم بڵێم بەداخەوە بەشێكی زۆری كتێبی كوردی ئەم تایبەتمەندییانەی هەیە. بەڵام هەموو خەسارەكانی كتێبی كوردی لەم چەند تایبەتمەندییە زەقەدا كورت ناكرێتەوە.
كارا فاتیح: ئایا هۆكاری ئەوەی بەشێكی بەرچاو لە كتێبی كوردی بریتییە لە كۆكردنەوەی وتاری ڕۆژنامەوانی، بۆچی دەگەڕێتەوە؟ یان بۆچی هەندێك لە كتێبی كوردی بە شوێن بابەتی تێپەڕ و ورووژێنەری سیاسی و كۆمەڵایەتیدا دەگەڕێت؟
عەتا نەهایی: لە فارسیدا زاراوەیەك هەیە بە‌ناوی (كتێبسازی) كە كوردییەكەی دەبێتە (كتێبكردن). هەموو نەتەوەیەك كۆمەڵێك نووسەری لە بوارە جیاجیاكاندا هەیە كە كتێب نانووسن، بەڵكو كتێب دەكەن. نووسەرانێك كە زیاتر لەوە بیر لە چییەتی و چۆنییەتی و كوالیتەی نووسینەكانیان و، كاریگەریی كتێبەكانیان لەسەر فەرهەنگ و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە بكەنەوە، تەنیا لە بیری ژمارەی زۆری بەرهەمەكانیان و لیستە و سیایی دوور ودرێژی كتێبەكانیان دان. ئەمانە زۆربەیان نووسەری بە ناو پڕكار و بەرهەمن، كە خۆڵ دەكەنە چاوی خوێنەر و كۆمەڵگەكەیانەوە. ئەم جۆرە كتێبكردنە شێوە و شێواز و سروشتێكی تایبەت و دیاریكراوی نییە. هەندێك كەس نووسینی سادەی ڕۆژانە بۆ ڕۆژنامەكان دەنووسن و، دواتریش لە دوو توێی كتێبێكدا دووبارە بڵاوی دەكەنەوە. هەندێكیان بۆ ئەوەی كتێبێك بە لیستەی كتێبەكانیان زیاد بكەن، فوو دەكەنە نووسێنێكی كورتی خۆیان یان كەسێكی تر و، وەك فووتێنە یان میزەڵان دەیئاوسێنن و بە ناوی كتێبێكی سەربەخۆ بڵاوی دەكەنەوە. هەندێكیان نووسینێكی سی چل لاپەڕەییی خۆیان، بە‌بێ هیچ پێویستییەك، تێكەڵ بە دوو سەد لاپەڕە نووسینی خەڵكی تر دەكەن و لە قەوارەی كتێبێكی زل و زەبەلاحدا، بە‌ناوی خۆیانەوە بڵاوی دەكەنەوە. هەندێكیان بە بێ ئەوەی لە جیاوازییە جەوهەرییەكانی نێوان چیرۆك و ڕۆمان گەیشتبێتن، بە زێدەڕۆیی و فرەوێژی، بابەتی كورتە‌چیرۆك یان كورتە شێعرێك لە چوارچێوەی ڕۆمان یان قەسیدەیەكی دوور و درێژ دادەڕێژن.
ئەم فێڵی كتێبكردنە تەنیا تایبەت بە نووسین نییە و وەرگێڕانیش دەگرێتەوە. وەك نموونەیەك لە كتێبخانەی فارسی، نووسەرێكی ناوداری بیانی هەیە كە لە ژیانیدا سێ كۆمەڵە چیرۆكی بڵاو كردۆتەوە، بەڵام وەرگێڕدراوی حەوت كۆمەڵە چیرۆكی بە زمانی فارسی لە كتێبخانەی ئێراندا هەیە: وەرگێڕێك یەكێك لەم كۆمەڵە چیرۆكانەی وەرگێڕاوە و بڵاوی كردۆتەوە، دوای ماوەیەك وەرگێڕێكی تر دوو چیرۆكی دیكەی نووسەرەكە بەو كتێبە زیاد دەكات و بە ناوێكی ترەوە بڵاوی دەكاتەوە. دیسان وەرگێڕێكی تر سێ چیرۆك لەم كۆمەڵە چیرۆكەی دووهەم دەقرتێنێت و وتار یان دیمانەیەكی نووسەرەكەی وەك پێشەكی پێ زیاد دەكات و بە ناوێكی ترەوە هەمدیس بڵاوی دەكاتەوە. نموونەیەكی تر: ساڵەها لەمەبەر بەرێزان محەمەد و ئەحمەدی قازی ڕۆمانی ژانی گەلی براییم ئەحمەدیان لە كوردییەوە كردبووە بە فارسی. دە پانزە ساڵ دواتر، نووسەرێكی گەنجی خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، كە گوایە كوردیش باش نازانێت، دیسان دەقە فارسییەكەی ئەم ڕۆمانە، بە كەمێك دەسكاریی ڕستەكانەوە، بە ناوی خۆیەوە بڵاو دەكاتەوە.
بە كورتی، ئەم جۆرە كتێبكردنە كردەیەكی ناڕەوایە، كە تەنیا كتێبكەرەكە تیایدا تاوانبار نییە، دەزگاكانی چاپ و پەخش، ڕەخنەگران و ئەو خوێنەرانەیش كە بە كڕینی ئەم جۆرە كتێبانە برەو بە كتێبكردن دەدەن، تاوانبارن. ئەم كردەیە شكۆ و هەیبەتی كتێب لە كۆمەڵگەدا دادەبەزێنێت و، زیانێكی جیدی بە زمان و فەرهەنگی نەتەوەیی دەگەیەنێت.
كارا فاتیح: ئایا سانسۆری هەندێك لە دەزگاكانی كتێب مەعریفییە یان پشتی بە میزاجی شەخسی بەستووە یان هەندێك جاریش سانسۆرێكی سیاسی و ئایینی و كۆمەڵایەتییە؟
عەتا نەهایی: سانسۆر بە مانای قێزەونترین ڕێگریی لە هەموو جۆرە داهێنانێكی فكری، فەرهەنگی، ئەدەبی و هونەرییە، كە زیانێكی لە قەرەبوو نەهاتوو بە داهێنان دەگەیەنێت. ئەم دیاردە قێزەونە شێوازی جۆراوجۆری هەیە. هەر لە سانسۆری حكوومەتی و دەزگا حكوومییەكانەوە بگرە كە سانسۆرێكی زیاتر سیاسییە، تا سانسۆری كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە، كە سانسۆرێكی ئەخلاقی و ئایینییە، تا سانسۆری دەزگاكانی چاپ و پەخش و لە هەموو ئەمانەیش ترسناكتر و بەربڵاوتر خۆسانسۆركردنی خودی نووسەرەكانە. ڕەنگە ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا سانسۆری سیاسیی حكوومەت و دامودەزگا حكوومییەكان بوونێكی بەرچاوی نەبێت، بەڵام بە داخەوە جۆرەكانی تری سانسۆر وەك هەمیشە بوونیان هەیە و، هەڕەشە لە پێشخستن و پەرەسەندنی فیكری و فەرهەنگی كۆمەڵگەی كوردی دەكەن. سانسۆری كۆمەڵایەتی (لە لایەكەوە) ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی هەڕەشە و گوشاری كۆمەڵگە و ئەو دامودەزگایانە كە خۆیان بە پارێزەری بەها ئەخلاقی و ئایینی و نەریتییەكان دەزانن، (لە لایەكی ترەوە) ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی خۆسانسۆركردنی ئەو نووسەرانە كە توانای ڕووبەڕووبوونەوە و خۆڕاگری لە بەرامبەر ئەو هەڕەشە و گوشارانەیان نییە، بەر بە ئازادیی نووسین و دەربڕین دەگرن.
قسەكردن لەسەر سانسۆر، بە تایبەت سانسۆری كۆمەڵگە و خۆسانسۆركردنی نووسەران، بابەتێكی زۆر گرینگە و مەجالێكی بەرفراوانتر دەخوازێت. دەمێنێتەوە سانسۆری دامودەزگاكانی چاپ و پەخش كە ئەمەیشیان بابەتێكی دوور و درێژە و لێرەدا تەنیا مەجالی كورتە ئاوڕ لێدانەوەیەكی هەیە.
بە دڵنیاییەوە، هەر دەزگایەكی چاپ و پەخش خۆی هەڵیدەبژێرێت كە چ كتێبێك چاپ و بڵاو بكاتەوە، هەروەها مافی پێداچوونەوە و تەنانەت دەسكاری كردنیشی بە ئاگاداری و ڕەزامەندیی نووسەرەكەی هەیە، بەڵام دەشێ بپرسین ئایا ئەم دەزگایانە، هەر كامە بە پێی توانا و ئیمكاناتی خۆیان، سیاسەتێكی دیاریكراویان بۆ هەڵبژاردنی كتێب و، كەسانێكی شارەزایان بۆ پێداچوونەوە و ئیدیتی كتێبەكان هەیە؟ دەزگاكانی چاپ و پەخش لە كوردستان، وەك زۆر شوێنی دیكە، حكوومی و نیمچە حكوومی و تا ڕادەیەكی كەمیش شەخسی و سەر بە كەرتی تایبەتن. ئەمانە بە تێكڕایی دەورێكی ئێجگار دیار و بەرجەستەیان لە پێشخستن و پەرەسەندنی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە هەیەو، بە پێچەوانەیشەوە دەتوانن خەسارێكی گەورە بن. دیارە ئەمانیش، وەك خودی نووسەرەكان، لە ژێر گوشار و هەڕەشەی جۆرەكانی تری سانسۆری سیاسی و ئایینی و ئەخلاقیی كۆمەڵگەدا مل بە خۆسانسۆركردن دەدەن. ڕاستە ئەوان لە بەرامبەر حكوومەت یان ئەو دامودەزگایانە كە پشتگیریی ماڵییان دەكەن، یان لە بەرامبەر ئەو سەروەت و سامانەی خۆیان كە كتێبەكانی پێ چاپ دەكەن، بەرپرسیارن، بەڵام گەورەترین بەرپرسیارییەتیان بەرپرسیارییەتیی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی نەتەوەیییە. ئەم دەزگایانە لە هەر ئاستێكدا پێویستیان بە چاودێری و ڕاوێژی كۆمەڵێك خەڵكی دڵسۆز و بە ڕاست شارەزا هەیە كە سیاسەتی كاركردنیان بۆ دابڕێژن و ئەو سیاسەتەیش پەیڕەو بكەن. لە وڵاتانی‌تر، دەزگاكانی چاپ و پەخش هەر كامەیان بەها بە بوارێكی نووسین دەدەن. یان ئەگەر گەورە و بەربڵاویش بن، بۆ هەر بوارێكی نووسین بەرپرس و ڕاوێژكار و پڕۆژە و پلانی تایبەتییان هەیە. بۆ نموونە دەزگایەكی چاپ و پەخشی تایبەت بە وەرگێڕان هەوڵ دەدات باشترین وەرگێڕەكانی وڵات لە دەوری خۆی كۆ بكاتەوە. لە‌پاڵ ئەوەیشدا هەوڵ دەدات نەوەیەكی نوێی وەرگێڕی كارامە پەروەردە بكات. هەوڵ دەدات بە پێی ئەولەوییەتە فەرهەنگی و ڕۆشنبیرییەكان، لە هەر بوارێكدا، پێویستترین كتێب بۆ وەرگێڕان بە وەرگێڕەكانی پێشنیار بكات. هەوڵ دەدات بۆ ئیدیت و پێداچوونەوە سوود لە باشترین ئیدیتۆڕی زمانزان و شارەزای بوارە جیاجیاكان وەربگرێت. بە هۆی ئەم سیاسەتی كار كردنەوەیە كە خوێنەرێكی زۆر لە دەوری دەزگاكە و بەرهەمەكانی كۆ دەبێتەوە و، زمان و فەرهەنگی نەتەوەكەیش پێش دەكەوێت. لە ئێران، لە ساڵانی بەر لە سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی، دارولتەرجەمەیەك بە ناوی دەزگای فرانكلین بۆ وەرگێڕان، بە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی حەكیمانە و سوودوەرگرتن لە كۆمەڵێك وەرگێڕی بە تواناو، پەروەردەكردنی كۆمەڵێك وەرگێڕی گەنج، توانی بە پێی ئەولەویەتەكان باشترین كتێب لە بوارە جیاكاندا بكات بە فارسی و، بەشێكی زۆر لە پێشكەوتنی فەرهەنگی و ئەدەبی و تەنانەت زمانیی ئەم پەنجا شەست ساڵەی دوایی بە هۆی كار و چالاكییەكانی ئەم دەزگایەوە بوو. لە كوردستان، دەزگاكانی چاپ و پەخش بە داخەوە مەجال بە هەر كەسێكی بە‌ئەزموون و بێئەزموون دەدەن، هەر كتێبێك خۆی حەز بكات، بە هەر كوالیتەیەكەوە وەری بگێڕێت و بۆیشی چاپ و بڵاو دەكەنەوە. لەبەر ئەوەیە كە زمانی نووسراوەی كوردی لەم ساڵانەدا تووشی قەیرانێكی ترسناك بووە، لەبەر ئەوەیە كە ئەم هەموو وەرگێڕ و دەقە وەرگێڕدراوە دەورێكی ئەوتۆیان لە پێشخستنی فەرهەنگ و ئەدەبی كوردی نەبووە. ئەم پاشاگەردانییە لە بوارەكانی تریشدا هەیە. زۆربەی بەڕێوەبەرانی دەزگاكانی چاپ و پەخش لە نووسینگەكەیان دانیشتوون و چاوەڕوانن هەر كەس كتێبێكیان بۆ ببات بیخەنە سەرەی چاپ كردنەوە. نەمبیستووە بەڕێوەبەری دەزگایەك تەلەفۆن بۆ نووسەرێكی بە ئەزموون بكات و هەواڵی كاركردنی بپرسێت، یان داوای كتێبێكی بۆ چاپ لێ بكات، یان بۆ پڕۆژەیەك كە پەیوەندیی بە شارەزایییەكەی ئەوەوە هەیە ڕاوێژی پێ بكات. هەندێك لە دەزگا متمانەپێكراوەكانی چاپ و پەخش لە ئێران (بێگومان دەزگا ناحكوومی و مەدەنییەكان) كاتێك دەیانەوێت لە بوارێكی پێویستدا كۆمەڵێك كتێب بڵاو بكەنەوە، بەر لە هەموو شتێك ڕوو لە نووسەرێكی بە ئەزموونی ئەو بوارە دەكەن و داوای لێ دەكەن كۆمەڵێك نووسەر و كتێبیان لەو بوارەدا پێ بناسێنێ و خۆیشی سەرپەرشتی هەڵبژاردن و چاپ و بڵاو كردنەوەیان بكات. ئەمە لە كاتێكدایە كە نووسەران و دەزگاكانی چاپ و پەخش لەم وڵاتە زیاتر لە هەر شوێنێكی تر لە ژێر زەختی هەموو جۆرە سانسۆرێكدان.
ئامادەكردنی: كارا فاتح
