ترس و هەڕەشەى ئەتمۆسفێرى مەرگ لە (شالیر) دا
نیهاد جامى…….
هەمیشە پرسیاركردنى هەنووكەیى لە زەمەنى ڕابردوو پێویستى بە گەڕان و گومان كردنە لە مەعریفەى پێشوو، ئێمە ناتوانین لەناو زەمەنى ڕابردووى تێكستەوە درێژبینەوە، بەبىَ دابڕان لەو زەمەنە، ئەو دابڕانە نووسینەوەى هەنووكەیە بۆ گەڕانەوە و خوێندنەوەى ئەبەدى بۆ پڕۆسەى لەدایكبوونەوە، ئەو ووتەیە هەمیشە بۆ شانۆكارى بیركەرەوە دەسەپێتە سەر كاركردن بە تایبەت كاتىَ ڕووبەڕووى تێكستەكانى شكسپیر بێتەوە، چونكە پڕۆسەى زیندوو ڕاگرتنى شكسپیر لەوەدا نیە تاچەند شكسپیر نمایش دەكەین وەك ئەوەى لەدەست نووس و دەقە وەرگێڕدراوەكان ئامادەییان هەیە، ئیشكردن لەسەر شكسپیر پارێزگاریكردنى ڕۆحى شیعریى بە پلەى یەك و دواتر ئایا دەتوانین شكسپیر لە ئێستا زیندوو ڕابگرین؟ زیندووكردنەوەى شكسپیر ڕزگاركردنیەتى لە ڕەفەى تۆزلێنیشتووى كتێبخانە قەبەكانەوە، بەڵام هەمیشە ئەو پڕۆسەیە دەكەوێتە ناو دادگایەكى ڕەخنەییەوە، بەوەى مەلەفى تاوانكارى بۆ شانۆكار دێتە پێشەوە، بەڵام ئەوە شانۆكارى جدیە بەبىَ چاوەڕوانى كردنى ستایش و ترس لە سەرزەنشت كردن ڕووبەرووى مەلەفى تاوان لەبەرامبەر شكسپیر دەوەستێتەوە، جیاوازى ئەو نەوە نوێیەى شانۆ لەبەرامبەر شكسپیردا لەوەدایە كە نایانەوىَ تەسلیمى دیدى گریمانكراوبىَ، هێندەى دەیانەوىَ پانتایەكى كەشف نەكراو بە شكسپیر ببەخشن لەڕێى خوێندنەوەى جیاوازەوە، دوا هەوڵى لەمجۆرەش ئەزموونى (شالیر) ى گۆران عەلى كەریم، ئێوارەى 3/6/2008 لەهۆڵى ڕۆشنبیرى سلێمانى نمایشكرا، بەرهەمى پەیمانگاى هونەرە جوانەكانى سلێمانى بەهاوكارى بەڕێوبەرایەتى هونەرى شانۆى سلێمانى بوو، ئەم نمایشە وەك ئیشكردنەوەیەكى جیاواز لەسەر تێكستى شالیر لەڕووى ئاستى زەمەنى و بە ئێستاكردنیەوە وەستابوو، بۆیە ئێمەش هەڵ دەدەین لەو تێگەیشتنەوە لەتەك نمایشەكە دەرگا بۆ گفتوگۆیەكى ڕەخنەیى بكەینەوە، ئەم نمایشە ناكرىَ بە ئاسایى ڕێگا بدەین بەسەرماندا تێپەڕێت، چونكە هەوڵێكە پێویستى بە گفتوگۆ و خوێندنەوەى ڕەخنەیى هەیە، لەسەر چەندین ئاستى جیاوازى وەكو (پەیوەندى شكسپیر بە ئێستامانەوە)، (پەیوەندى كارەكتەر بە سینۆگرافیا)، (بونیادى ئاماژە لە كۆدى ئەكتەر) ئەوانەش مەبەستى سەرەكى ئێمەن لەو نووسینە كە هەڵوەستەى لەسەر دەكەین.
ئەم نمایشە هەوڵێكە بۆ دەربازكردنى شكسپیر لەناو ڕەهەندە مێژوویەكانى تێكست، بەوەى تێكست لەناو گریمانەى زەمەنى شكسپیر تواناى زیندەگى نیە، بۆیە سەرەنجام ئێمە لەگەڵ تێكستێك دەژین، كە لەناو تێكشكاندنەوەى دیمەن و تەنانەت كارەكتەرەكانیشدایە، كارەكتەرەكان تەنیا لەوەندەدا شكسپیرین هەڵگرى شیعریەتى تێكستن، دەنا ئێمە كارەكتەرێكمان نیە كە هەڵگرى ناوى كارەكتەرەكانى ناو تراژیدیاكە بن، ئەوە ئێمەین كاتىَ ئەكتەرێك دەبینین دەست نیشانى ئەوە دەكەین كە ئەوەیان كۆردیلیایە، بەڵام بینەر كاتىَ لەناو تێكستە شكسپیریەكە بێئاگا بێت، كەچى هەست بەهەمان ڕۆحى دابەش كردنى دەسەڵاتى شالیر دەكات، شالیر كێیە؟ شالیر لێرەدا هێندەى هێمایەك بوو بۆ دەسەڵاتێك كە دەیەوىَ میرات ببەخشێتەوە، هەرگیز كارەكتەرێكى شكسپیرى نیە، هاوچەرخ بوونى جل و بەرگى كەسێتیەكان دەرفەتێك دەرەخسێنن بۆ ئەوەى لەناو ڕەهەندە كلاسیكیەكە دەربازمان بێت، بەڵام جۆرە ئەتمۆسفێرێكى ئەبسێردى ئامادە بوونى دەبێت، بەتایبەت ئەو هەموو بێزاربوونەى كەسێتیەكان لەڕێگەى سووكایەتى كردن بە بەها و جنێودان و هەڵچوون و دووبارە بوونەوەكانى ساتەوەختى شێتى شالیر و توڕەبوونى لەبەرامبەر سرووشتدا، واى كردبوو ڕەخنەى ئەو لەبەرامبەر میتافیزیكیا دەربكەوێت، ئەوەش ناچارى دەكردین ئێمە شالیرێكى نوىَ و هاودژ بە شالیرى شكسپیر بناسین، ئەوەش نزیكمان دەكاتەوە لەو بۆچوونەى (یۆجینیۆ یۆنسكۆ) كە ووتى "شكسپیر باوكى شانۆى ئەبسێردە" ئەو دیدە یۆنسكۆیە ئەگەر لەدەرەوەى سیاقى نمایشەوە نەتوانىَ ڕەوایەتى وەربگرێت، بەڵام لە سیاقى دەلالى ئەم نمایشە دەتوانىَ پانتایەك بۆ ڕەوایەتى خۆى دەست نیشان بكات، بەوەى گەر بەلاى (سارتەر) ەوە پەیوەندى تێكست بە خوینەر پڕكردنەوەى ئەو كەلێنە بێت بەواتا، ئەوا پەیوەندى دەرهێنەر بە تێكست، نووسینەوەى نهێنى ئاشكرا نەكراوى ئەو پەیوەندیە دەلالییە بۆ ئەوەى گومان لە تێگەیشتنى ڕابردووى تێكست بكەین، ئەوە سڕینەوەى زەمەنى شكسپیر نیە، بەڵكو تەئویلكردنەوەیەكى ئەبسێردانەیە، بۆ ئەوەى پێمان بڵێت كارەكتەر ناو و خاسیەت و تایبەتمەندیەكانى گرنگیەكى ئەوتۆیان نیە، هەمووان لەو ساتەوەختە بێزارى خۆیان لەو بێهودەیەى ژیان دەردەبڕن، سەرەنجام هەمووان بە كێشە و ململانێى كوشتنەوە خەریك دەبن، بەواتاى تراژیدیا شكسپیریەكە لەناو بەردەوامى دەهێلێتەوە نەوەك بە كۆتایى تراژیدیایەك ڕووداو كۆتایى بێت، ئەو كۆتایە هەڕەشەیەكە لە داهاتوو.
بەپێى ڕاڤەكردنى شكسپیرناسەكان لەنێوان دوانزە كارەكتەر شەش لەوان شەڕخوازن، شەشەكەى تریش هەڵگرى ڕۆحى چاكەخوازین، بەڵام ئەوەى لەنمایشەكەدا دەیبینین، جگە لەو كچە ئەكتەرەى نوێنەرایەتى كارەكتەرى كۆردیلیا دەكات، ئێمە كارەكتەرێكیترمان نیە لایەنگیرى لە شالیر بكات، ئەگەرچى هەندێك لە كارەكتەرەكان لەهەندىَ ئاستدا سۆز و بەزەیى دەردەخەن، دیارە ئەو فەزایە باڵى بەسەر تەواوى دنیاى شێتى شالیر داگرتووە، ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى دەمامك بەڕووى پەیوەندەیە ئەخلاقیەكانى ئەم ماڵە دابماڵدرێت، هەربۆیە پیلانەكان دەگەنە ئاستى ئەوەى هەریەك لەدوو كچەكە پەیوەندى نهێنى بە كارەكتەرێكەوە ببەستن بۆ گەیشتن بە مەرامەكان، گرنگ نزیك بوونەوەیە لە عەرش و كۆتایى هێنانە بەو گەمە شانۆییە.
ئەو گەمە شانۆییە پێویستى بە سیستمێكى شانۆیى هەیە تاوەكو بتوانىَ كارەكتەرەكان بە ڕۆحى شكسپیر، بەڵام بە تێگەیشتنى خۆیان بۆ ناو ئەو دنیاى دابەش كردنى دەسەڵات لە ساتەوەختى شێتى لاى شالیر دەربكەوێت، بۆ ئەوەش ئاماژە ڕۆڵێكى سەرەكى دەبینێت لە دەركەوتنى تواناكانى نواندن، ئاماژە لە ئاستى جولەوە كۆدەكانى خۆى دەرەخات، بەتایبەت بۆ كارەكتەرى شالیر ئەو كاتانەى كە پشتى دەكەوێتە ئێمە، دەتوانین لە ڕێگەى جولەى پەنجەكانیەوە تەواوى ڕووخسارى شالیر بخوێنینەوە، بەوەش ئێمە دەكەوینە ناو سیستمێكى ئاماژەكارى جولە كە پێویستى بەڕێكخستنەوەى ئەو كۆدانەى ئەكتەر هەیە، ڕێكخستنەوەى پەیوەندى نێوان ئەكتەر و سینۆگرافیایە، چونكە لەڕووى بیناسازیەوە ئێمە سىَ دەرگاى جیاواز بەتەنیشت یەكەوە دەبینین دەرگاكان گوزارشت لە دنیاى سىَ كچەكە دەكەن، ئەو بیناسازیە بۆ شوێن وەزیفەیەكى نوێمان بۆ دەردەخات كە سینۆگرافیا بەتەنیا كارێكى زەخرەفەیى ئەنجام نەدات، بەڵكو پەیوەندى ئەكتەرە بە بۆشایەوە، بەتایبەت لە بوونى ڕەنگەكان لە بۆشایدا، دیوارى كۆشكەكە دوو ڕەنگ تیایدا ئامادەیە (سوور و سەوز) هەرچى ڕوناكى پێشەوەى شانۆیە تەنیا (سپى) ە، لێرەدا سینۆگرافیا لە پەیوەندى ڕەنگ بە بیناسازیەوە لەماناى زەخرەفەیى خۆى دەرباز دەكات بۆ خوڵقاندنى نهێنى ئاشكرا نەكراوى كەسێتیەكان، ئەوە هەڕەشەكردنە لە داهاتوو، چونكە ئەگەر ڕەنگى سوور پیلانى سەرەكى لەناو بردنى شالیر بێت، ئەوا ڕەنگى سەوز خەونى هەریەكە لە كارەكتەرەكانە بەتایبەتى هەردوو كچەكەى كە دەیانەوىَ دەسەڵاتى كۆشك بگرنە دەست، ئەوەش هارمۆنى بوونى دوو ڕەنگى دژ بەیەكە كە یەك دەگرن لەناو خەونى مەرگ كە مەبەستى سەرەكى شكسپیرە، بەواتاى ڕۆحى شكسپیریەت لەناو نمایشەكە وون نابێت، ئەو گەمە شكسپیریەش لەلاى هەریەك لە كارەكتەرەكان بەردەوامى دەبێت، بەوەى پێمان بڵێت بەر لە مەرگى شالیر شەڕ لەناو هەمووان بەرپا دەبێت، ئەو جۆرە شەڕە كە دەبێتە هەڕەشە بۆ لەدایكبوونى تراژیدیا مەبەستێكى سەرەكى ئەم ئەزموونەیە هەوڵێكە بۆ وریا كردنەوە، بەر لەوەى تراژیدیا شكسپیریەكە ڕوو بدات پێشبینیە ترسناكەكانى دەخاتە ڕوو لەناو یەكەیەكى سیمیۆلۆژى گوتارە شانۆیەكە. بەواتاى شانۆگەرى شالیر لە تراژیدیایەك كە لەڕابردوو ڕوویداوە و شكسپیر نووسیویەتیەوە لە نمایشەكەدا پڕۆسەى نووسینەوە بەتەواوى گۆڕانى بەسەردا هاتووە، چونكە شێتبوونى شالیر و وێرانبوونى پەیوەندیەكانى تراژیدیایەك نیە لە ڕابردوو ڕوویدابێت، بەڵكو تراژیدیایەكە هەڕەشە لە داهاتوومان دەكات، ئەوەش لەدوا ساتەكانى نمایش وێنەیەكى ئاژاوەگێڕى ڕێكخەر كە لەناو كۆدى نواندنى ئەكتەر دەردەكەوێت، لەڕێگەى ئاماژە سرووشتیەكانى جولە و كۆكردنەوەى لەناو ئەتمۆسفێرێكى خوێناوى بۆ مەرگ. ئەوەش ترسى هەموو ئەوانى ناو كۆشكە، بەوەى دابەش كردنى دەسەڵات یەكسان دەكاتەوە بە ژیانى دواى مردنى باوك، بەوەى فەرزەندەكان پەرش و بڵاو دەبن و خەونى بوونە باوكایەتى بە تراژیدیا و خەون كۆتایى دێت، بۆیە شەڕكردنەكان لەسەر دەسەڵات زیاتر لەناو وێنەیەكى ترسناكى شانۆیى دەخرێتە ڕوو، كە ئەوە شێتى شالیر نیە لەدواساتەكانى ژیان، بەڵكو شێتى هەریەكە لە كچەكان و ئەوانى ناو كۆشكەكەن، گەیشتوونەتە دوا پلەى شێتى، ئەگەر شالیر لەدواین لەحزەكانیدا جۆرێك زمان بەكار بێنێت كە زمانى نەستى كارەكتەر بێت، بگاتە ئاشكرا كردنى نهێنى میتافیزیكى لە بوون، ئاخۆ شێتى هەر یەكە لە كچەكان بەچى یەكسانە؟ ئایا شێتیەك نیە بەتەنیا لەناو هیچگەرایەكدایە، كەهەر لەسەرەتاوە كۆردیلیا دەڵێت (هیچ) بەڵام شالیر دەڵێت "هیچ لە هیچەوە دىَ قسەبكە دەى" بەڵام چى بڵێن كە هەموو شتەكان هیچن، ئاخۆ هەر ئەو هیچگەراییە نیە واى لە گۆران عەلى كەریم كردووە لەڕوانگەیەكى ئەبسێردانەوە سەیرى دنیاى ناو تێكستى شالیر بكات؟