یاسای سەروەری مەغۆل

بۆ یادی سەد ساڵەی تیرۆركردنی كاوە

پێناچێت کاوەی گەرمیان لە ئەحمەد موختار بەگی جاف و سۆران و سەردەشتەکان شانسی زیاتر یاوەری بێت، دورنیە تا سەد ساڵی تریش نەک لە دادگا لە توێژینەوەکانیشدا بکوژی راستەقینەی ئاشکرا نەکرێت. چونکە لای ئێمە قانون سەروەر نیە بەڵکو بە مانای وشە، وشەی “یاسا”ی مەغۆل سەروەرە، لەبەرئەوەی لە “یاسا”کەی جەنگیزدا “تەنها خان ودەربارەکەی هەمیشە لەسەر حەقن”. ئەزانن مەغۆلەکانیش وشەی “یاسا” یاسایان لەبری قانون و دەستور بەکاردەهێنا؟

بۆچی كورد لە بری وشەی قانون وشەی “یاسا”ی مەغۆلی بەكاردەهێنێت؟ مەغۆلەكان كتێبێكیان لەسەر ئەساسی یاسا عورفیەكانی خۆیان‌و رێنمایی‌و فەرمانەكانی جەنگیز خان دانا‌و وەك كتێبێكی پیرۆز بۆ مەغۆلی‌و غەیرە مەغۆلی حەرفی جێبەجێیان دەكرد، كتێبەكەیان ناوی “یاسا” بوو زۆرجار بە “یاسا”ی جەنگیزخانیش ناودەبرێت، چونكە نوسینی ئەم كتێبە بە فەرمانی جەنگیز‌و هەردوو كوڕەكەی ئۆكتای‌و جەغەتای نوسرا. پێدەچێت كورد لەوێوە وەریگرتووە، بۆیە “یاسا” سەروەرە نەك قانون. 

بە ئەنجامی لیژنەكانی لێكۆڵینەوە‌و بە ئەزمونی پەردەپۆشكردنی خوێنی سۆران‌و سەردەشت‌و ئەوانیتر، پێناچێت بكوژی راستەقینەی كاوەش یاسا بەسەریەوە سەروەر بێت. چونكە ئەزمونی ئێمە بۆ دۆزینەوەی بكوژانی ئەهلی قەڵەم هەر وابووە، نەك لە دادگادا خوێنەكەیان ونبووە، تەنانەت لە ناو توێژینەوەكانیشدا لێكۆڵيارەكانیش هەر جورئەتی ساغكردنەوەیان نیە‌و دەنوسن: “كوژرانی فڵان نوسەر بۆچونی جیای لەسەرە..” لە ئەحمەد موختار جافەوە تا عەبدولخالق مەعروف‌و كۆمۆنیستەكان‌و تا دەگاتە كاوە گەرمیانی، تەنها ئەوەندە دەزانرێت ئەهلی قەڵەمە‌و كوژراوە‌و بەڵام بكوژ دیارنیە. 

ئەم پەرەگرافەی سەرەوە ئەو راستیە دەردەخات كە خوێنی ئەهلی قەڵەم هەمیشە جێی گومانە‌و یەكلانەبوەتەوە، بەڵام بەرەو ئەو دڵنیاییەشمان دەبەن كە “یاسا” بەمانای قانون سەروەر نیە، بەڵام بەمانای “یاسا”ی مەغۆلی سەروەرە، چونكە كوژراوەكان هەموویان دەسەڵاتێك كوشتونی، لای ئێمەش هەروایە. لەناو نەتەوەكانی ناوچەكەدا كورد لە هەموویان زیاتر وشەی “یاسا” بەكاردێنێ، عەرەب بەو دەوڵەمەندیە زمانیەوە‌و فارس هەر “قانون” بەكاردێنن، هەندێك دەڵێن ریشەكەی لە یۆنانی كۆنەوە canon – kaunon – kanon ‌و هەندێكیتریش دەڵێن لە سریانیەوە وەرگیراوە. 

راستیەكەی لای منیش گرنگ وشەكە نیە بەڵام لە بێ دەستوری‌و بێهێزی یاسا‌و دوامەرجەعبوونی یاساكان لە هەرێمی كوردستان‌و دوایین شتێك كە هاوڵاتی‌و سیاسیەكانمان بۆی بگەڕێنەوە “قانون-یاسا” بێت، تا هەنوكە قسەی سەرۆك عەشیرەتێك چەتەیەك پارەخۆرێك یەكلاكەرەوەتر بێت، ئەوكات هەقیەتی بپرسین ئایا بە ڕاست لە ناوكورددا مەبەست لە یاسا هەمان قانونە كە دەبێت سەروەربێت؟! یان مەبەستیان “مانا مەغۆلیەكەیەتی” كە بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی جەنگیزخان بوون نەك مافی خەڵك. چونیەكیەك لە نێوان سەروەری یاسای مەغۆل‌و یاسای كوردستاندا بەدی دەكرێت، یاسای مەغۆل لەسەرەوە پادشا‌و كوڕەكانی دەریان دەكرد‌و خوارەوە جێبەجێی دەكرد، زیاتر بۆ سەپاندنی دەسەڵات‌و موقەدەسكردنی‌و كۆنترۆڵكردنی گەلانی غەیرە مەغۆلی‌و ملكەچكردنیان بوو بۆ خان. ئەوان مادەكانی “یاسا”یان لەسەر بەردی گەورە هەڵدەكۆڵی‌و لە رێگاكاندا دایاندەنا بۆ ئەوەی خەڵك بیبینن، مادەی یەكەمی دەڵێت:”هەركەس لە یاسا سەرپێچی بكات سەری خۆی بەهەوادا دەبات” لە كۆتایشدا نوسیبوویان “هەروەك چۆن ئاسمان یەك خوا زیاتری نیە زەویش یەك خوای هەیە‌و ئەویش منم جەنگیزحان” هەرواش بوو سەری هەزاران هەزاری ئەم ناوچەیەیان بەهەوادا برد‌و ملكەچیانكردن بە یاسا، وێنای مەغۆلەكان لانیكەم لەم ناوچەیەدا وێنای هێزێكی ترسناك‌و نامەدەنیە نەك هێزێكی مەدەنی‌و مرۆڤپەروەر. لە ولاتی ئێمەشدا وەک مەغۆل یاسا سەرەوە دەریدەكات‌و خوارەوەی پێدەترسێنن، یاسا واتە تۆ گوێڕایەڵی سەرەوە بیت، هەركەس سەرپێچی بكات یان نیەتی سەرپێچی بە بێ دادگا دورنیە لە زیندانێكدا بیهێڵنەوە یان سەری بكەن بە هەوادا‌و بشڵێن تیرۆریست بوو. لە ئەحمەد موختارەوە تا ئەمرۆ سیناریۆ هەمیشە بۆ ئەهلی قەڵەم ئامادەبووە. گەر رۆژنامەنوسێکی دەربار یاساشکێنی بکات لەژێر “یاسایەکی دەمەقڕە و شەڕە گەڕەکێکدا” بە ٥٠-١٠٠ هەزارێک غرامە لە دادگا دەربازی دەکەن، بەڵام رەخنەگرناوێک بە “تۆمەتی خیانەتی نیشتمانی” ٣٠ ساڵ زیندانی بۆ دەبڕنەوە. بۆ سەرۆكەكان‌و و دەرباریان نەوتفرۆشی‌و جامڕەش‌و سەركوتكەر‌و تەزویرچی‌و تەعینكراوی بێ هەڵبژاردن‌و دواخستن‌و پێشخستنی دەستور ئاسایی‌و یاساییە، چونكە یاساكەی لەسەرەوە بۆ خوارەوەیە. بەڵام خانویەكی تەجاوزی هەژارێك‌و دووسەعات غیابی پێشمەرگەیەك‌و دزینی سەعاتێك‌و تەحەروشێك بە كچێكەوە رەنگە سەرت بە هەوادا ببات. گەربنوسیت مەلیك ستەم مەكە، راستە قسەكەت قانونیە بەڵام نا”یاساییە” وەك “ئەهلی راستەقینە”ی قەڵەم سەرت دەكەیت بەهەوادا. سەروەری قانون”یاسا” لەوكاتەدا بەرقەرارە كە گومانەكانی خەڵك لە دادگادا بڕەوێنەوە‌و پێمان بڵێن بكوژی راستەقینە ئەوەیە‌و دوا قسەش دادگا بیكات. سەروەری دادگا ئەوەیە دوای لێڵی روادوێك‌و تاوانێك پەشێوی‌و نیگەرانی “بە حوكمەكانی دادگا” ئاسایشی كۆمەلایەتی دەگەرێنێتەوە دۆخی جێگیر‌و دەڵێت: تەواو ئەوە بكوژەكەیە‌و ئەوەش حوكمەكەی پێویست ناكات نیگەران بن. یاخوا بۆ خوێنی كاوە گەرمیانی وابێت.

هەردی مەهدی