سۆسیۆلۆژیای ڕۆژههڵات له شیعرێكی پهشێودا
یهكێك له شیعره دیارهكانی (پهشێو)ی شاعیر، ئهو شیعرهیه، كه بۆ بیرمهندی عهرهبی هادی عهلهوی نووسیوه، له سۆنگهی ئهو ههڵوێسته مرۆڤانهیهی،له سهروبهندی كیمیابارنكردنی ههڵهبجهدا نواندی.كاتێ ڕایگهیاند،شهرم دهكات لهوهی كهههڵَگری ناسنامهیهكه،ههمان ناسنامهی ئهو فرۆكهوانهیه،كه ههزاران مرۆڤی بێ تاوانی له چهند چركهیهكدا كوشت. وهك نرخاندنوبهرزراگرتنی،ئهو ههڵوێسته مۆراڵیومرۆڤدۆستانهی عهلهوی، په شێوی شاعیر له شیعرێكدا ستاییشی كرد.لهو دهقهدا، پهشێو به شێوهیهك وهسفی ئهو بیر مهنده دهكات،تا ئهو ڕادهیهی شوناسێكی جیاوازی له ههمووعهرهبهكان پێدهدات. ئهمهش وهك ئاماژهیهك، كه ئهو مرۆڤێكی جیایه له ههموو ئهوانی تر.بهو مانایهی چۆن ئهو توانی له نێو ههموو ئهوانی تردا،ههڵوێستێك بنوێنێتو خۆی جیابكاتهوه،لههاوشوناسهكانی.لهكاتێكدا ئهو فرۆكهوانهی ههڵهبجهی كیمیا بارانكرد،ههڵگری ههمان ئهو ناسنامهیه،كه ئهو بیر مهنده ههیهتی.ئهمهش بۆ خودی شاعیر جێگهی پرسیاره.ههروهك خۆشی له شیعرهكهیدا، ئهو پرسیاره دهكات،كه ئهو بیرمهنده باڵای بهرزی خۆی له كوێ هێناوه،له كاتێكدا وڵات پڕه له باڵا نزمهكان!بهو مانایهی ئهو چۆن توانی بهرامبهر بهو كارهساته ههڵوێست بنوێنێ،له كاتێكدا هاو نهتهوهكانی به بێدهنگی سهیری كارهساتهكهیان دهكرد. وهلێ به بۆچوونی من،پهشێو لهو شیعرهیدا،له پاڵ ستاییشكردنی ههڵوێستی ئهو بیر مهنده،ئاماژه بهلایهنێكی دیكهی ههره گرنگ دهكات،كه ئهویش واقیعی كۆمهڵایهتیوكلتووری ڕۆژههڵاتی ناوهراسته.بهدهربڕینێكی تر، له پهراوێزی ئهو شیعرهوه، دهشێ سۆسیۆلۆژیای ڕۆژههڵاتی ناوهراست بناسینو جیای بكهینهوه،له ههر شوێنگهیهكی دیكهی جوگرافیوئهتنیكی.چونكه پهشێو له شیعرهكهیدا،چهندین خهسڵهتی كۆمهڵایهتیو پهروهردهیی باسدهكات،كه ههموویان دهلالهتن بۆشوناسی ڕۆژههڵاتی ناوهراست.بهو مانایهی ئهو تایبهتمهندییانه تهنها لهو شوێنه دا بوونیان ههیه. كاتێكیش، ئهو خهسڵهتانه بهراورد دهكات،به كهسیهتی ئهو بیر مهندهوه،دهگاته ئهو بڕوایهی كه ئهو دهبێ مرۆڤێكی تر بێت،جیا لهو شوناسه نهتهوهییو جوگرافیهی ڕۆژههڵاتی ناوهراستی پێی دهناسرێتهوه.پهشێو ههڵوێستهكانی ئهو بیرمهنده بهرامبهر به كێشهی كورد، دهكاته پاساوێك تاكو له پهراوێزیهوه ئاماژه به مێژووی دواكهوتووی ڕۆژههڵات به گشتی بدات.بهتایبهتیش له ئاستی سیاسیو ههڵوێستی مرۆییدا.پهشێو ئاماژه به چهند سیمایهكی كلتووریومێژووی دهكات،كه له ڕۆژههڵاتدا بهرجهستهنو شوناسی ئهتنیكی ئهو جوگرافیایه پێكدههێنن.كاتێكیش ئهو سیمایانه،بهراورد دهكات به كهسیهتی ئهو بیرمهندهوه،ئیدی دهگاته ئهو بڕوایهی كه دهبێ عهلهوی بیرمهند،كهسیهتیهكی دیكهی جیا بێت، له ههموو ئهو مرۆڤانهی له ڕۆژههڵات دهژین.بۆیه پهشێو لهو شیعرهیدا چهند ستاییشی عهلهوی دهكات لهپای ههڵوێستی مرۆڤانهی،ئهوهندهش وهسفی سۆسیۆلۆژیای ڕۆژههڵاتمان بۆدهكات.ئهو جوگرافیایهی كهسێكی وهك عهلهوی تیادا دهژیت،بهڵام جیاواز له ههموو ئهوانی تر.بۆیهشه پهشێوی شاعیر به سهرسامیهوه،له عهلهوی دهپرسێت،كه ئاخۆباڵای بهرزی خۆی له كوێ هێناوه،له كاتێكدا وڵات پڕه له كورته باڵا؟ههڵبهته مهبه ستی پهشێو لهو ئیدیۆمهدا،جیاكردنهوه یا خود به كهم تهماشاكردنی كه سانی خاوهن پێداویستی تایبهت نییه،بهقهد ئهوهی لهو دهڕبرینهدا دهیهوێ په یامێكی سیاسی بگهیهنێت.كورته باڵا لهو شیعرهدا، ئاماژه نییه بۆ خهسڵهتێكی بایۆلۆژی، كه لهبهشێك له مرۆڤهكاندا دهبینرێت.به پێچهوانهوه،مهبهستی پهشێو لهو دهربڕینه، ڕهههندێكی سیاسیهكه پهیوهسته بهههڵوێستوبێ ههڵوێستی مرۆڤهكانهوه،لهههمبهر كارهساتێك كه بهسهر هاوڕهگهزه كانیانهوه دێت.بهومانایهی چۆن عهلهوی توانی بهڕهنگێكی تر خۆی نیشاندات،له كاتێكدا وڵات پڕه له یهك ڕهنگی؟چۆن توانی ههڵوێست بنوێنێ،له كاتێكدا له زهمهنوشوێنێك دهژیا،تهژی بوو له بێ ههڵوێستان؟ لێرهوهش له روانگهی پهشێودا،نابێ ئهو مرۆڤه، له ڕهگهزی ڕۆژههڵات بێت.بهڵكو دهبێ كه سێكی دیكهی جیا لهوان بێت.بۆیه پهشێو له شیعرهكهیدا دهلێ:_
تۆ لهسهردهمی كورته باڵایان…
باڵای بهرزی خۆت له كوێ هێناوه؟
تۆلهسهردهمی قاتیونههاتا..
وهرزی سهوزی خۆت له كوێ هێناوه؟
پهشێو،سهردهمی بێ ههڵوێستهكان، به سهردهمی كورته باڵایان وهسف دهكات.ئهم دهربڕینه هێندهی ڕهههندێكی سیاسی ههیه،هێنده دهلالهت،له خهسڵهتێكی بایۆلۆژی مرۆڤهكان ناكات وهك باسمان كرد.كهواته مهبهستی پهشێو لهودهربڕینهدا،جیاكردنهوهوبهكهم تهماشاكردنی مرۆڤانێك نییه،كه له ڕووی بایۆلۆژیهوه جیاواز دهكهونهوه،له گهڵ باڵا بهرزهكاندا.چونكه دواجارههردووكیان ههر مرۆڤن.بهڵام لهروانگهی شاعیردا،كاتێ له نێوان ملیۆنان كهسدا،بیرمهندێكی وهك عهلهوی به دهنگی بهرز ههڵوێست له ئاست ئهو كارهساته وهردهگرێت،ئهوا وهك مرۆڤێك جیاواز دهكهوێتهوه له گهڵ ههموو ئهوانی تردا.ههڵوێستی ئهوبیرمهنده،باڵابهرزیهو بێ ههڵوێستی ئهوانی تریش،باڵا نزمیه.ههردوو دهستهواژهی بهرزیو نزمیش پێوانهیهكن،بۆ جیاكردنهوهی دوو توخم له یهكتری.له ڕووی شێوهو ناوهرۆكهوه.كهواته له سهردهمێكدا،كه بهبهرچاوی دنیاو مرۆڤایهتیهوه،نهتهوهیهك جینۆسایدو كیمیا باران دهكراوكه سێكیش له ئاست ئهو كارهساتهدا،بهوشهیهكیش ههڵوێستێكی دهرنهبڕی،چۆن عهلهوی توانی ئهو بێدهنگیه بشكێنێتوخۆی جیا بكاتهوه له ههموو ئهوانی تر؟لێرهوهش له ڕوانگهی په شێودا، مرۆڤێكی به ههڵوێستی وهك عهلهوی،دهبێ چۆن بهرههمی كلتوورو ژینگهی ڕۆژههڵات بێت؟كام ڕۆژههڵاتیش؟ئهو ڕۆژههڵاتهی پهشێو له شیعرهكهی خۆیدا،بهو پهڕی ناشرینیو دواكهوتوویی،وهسفی دهكات.ئهو جوگرافیایهی ههمیشه،سیمبولی خوێنڕشتنو چهوسانهوهو بێ مافیوبێ ئازادی مرۆڤهكان بوه.بۆیه پهشێو دیوی ڕاسته قینهی ڕۆژههڵاتمان نیشاندهدات،كه دهشێ له پهراوێزیهوه،سۆسیۆلۆژیای ئهو كۆمهلگایه بناسین.پانتایهك كه ههڵگری مهرگدۆستیوبێ ههڵوێستیه.بۆیه له وهسفی ڕۆژههڵاتدا،په شێوی شاعیردهلێ:_
لهڕۆژههڵاتی ڕۆژ له بن پێدا…
لهڕۆژههڵاتی..
دهستنوێژههڵگرتن به خوێنو پهترۆل..
لهڕۆژههڵاتی ماره به جاشوڕشكوئهسپێدا..
لهو ڕۆژههڵاتهی نامووس فیرارهو
پهنابهرێكه لهناودهرپێدا…
لهو كۆپڵه شیعریهدا،پهشێوی شاعیر وێناكردنێكی وردی ڕۆژههڵاتمان بۆ دهكات.بهڵام به دیوێكی ئهو پهڕی نێگهتیف.وێناكردنێك بهههردوو ڕهههندی كلتووریوسیاسی.له ئاستی كلتووریدا،ئاماژه بۆ بهشێك لهو ترادیسیۆنونۆڕمه باوانه دهكات،كهوهك شوناسێكی پهروهردهییوكۆمهڵایهتی، ڕۆژههڵاتیان پێ دهناسرێتهوه.ئهو نۆڕمانهی دهلالهتێكن بۆ داخراوی هزری مرۆڤهكان،بهبهراورد لهگهڵ مرۆڤی خۆرئاواییدا.لهتێڕوانینی بۆ ژیان.ههموو ئهو دیارده ناشرینانهی په شێو ئاماژهی پێداون,وهك(ماره به جاش،ڕشكوئهسپێ،نامووس)بهشێكی سهرهكین، له كلتووری كۆمهڵایهتیودنیابینی مرۆڤی ڕۆژههڵاتی.ئهم دیاردانه،بوونیان سیمبولی دواكهوتووییوداخراوی هزری مرۆڤهكانوئهنتی پێشكهوتنهكانه. ههموو ئهودیاردانه،نیشانهیهكن بۆ دۆگمایی هزریو پهروهردهییو كلتووری.بهتایبهتیش خودی ئهو دیاردانه،بهزهقی له كۆمهلگا خۆر ههڵاتیهكان،بوونیان ههیه.له كاتێكدا له ڕوانگهی په شێوی شاعیر،چهمكی شهڕهفومۆراڵی كۆمهڵایهتی،نابهسترێتهوه،به نێو گهڵهوه! بهڵكو هاتنه دهنگوههڵوێست نواندن،به دیوێكی مرۆڤانه له ههمبهر ڕووداوهكاندا،به شێكه له مۆراڵوئاكاروڕهوشتی كۆمهڵایهتیانهی جوان.پهشێو مهبه ستیهتی ئهو پهیامه بگه یهنێته ڕۆژههڵات، كه نامووس ئهوه نییه به جهستهی ئافرهتهوه،بهڵكو بێ ههڵوێستی جۆرێكه له بێ مۆراڵی!بهدهربڕینێكی تر، له ڕوانگهی پهشێودا،نامووس به تهنیا پهیوهست نییه به نێو دهرپێوه.بهڵكو ههڵوێست نواندنومرۆڤدۆستیوهاتنه دهنگ له كارهساتی نهتهوهیهكیش،دهلالهتێكن بۆ مۆراڵی مرۆڤ.بهومانایهی ئهگهر مرۆڤێك،ههموو ئهو خهسڵهته كۆمهڵایهتیانهی تیادا به جهرسته نهبن،كه پێوهرێكن بۆ مرۆڤبوون،كهواته مۆڕاڵو ئاكاری كۆمهڵایهتیانهی مرۆڤهكان، له كوێدایه؟پهشێودهیهوێت ئهو پهیامه بگهیهنێته ڕۆژههڵات،كه ئایا بێ ههڵوێستی،بێ مۆڕاڵی نییه؟ئایا نامووسوشهڕهف به تهنیا،له نێو جهستهی ژندایه؟ئایا بێدهنگبوون له ئاست جینۆسایدكردنی نهتهوهیهكدا، جۆرێك نییه له بێ نامووسی؟بۆیه كاتێ شاعیر ئاماژه بهوهدهكات،كه له ڕۆژههڵاتدا نامووس په نابهرێكه، له نێو دهرپێدا،مانای وایه ههموو خهسڵهتهكانی دیكهی مرۆڤ،له بهرامبهر ئهو تێڕوانینهدا،هیچ به هایهكیان نییه.به تایبهتیش كه ئێمه دهزانین،ئهقڵیهتی خۆرههڵات له خوێنهوهیدابۆ ماناكانی شهڕهفو نامووس،ههمیشه ئهوهیه كه ئهو چهمكه ببهستێتهوه،به جهستهی ژنهوه.بهومانایهی نامووس لهوێوه كۆتایی دێت،كه ئهو دڵۆپه خوێنه دهڕژێت.ئیدی بێ دهنگیو بێ ههڵوێستی له ئاست قڕكردنی نهتهوهیهك،مانای بێ مۆڕاڵی ناگهیهنێت.كهواته لهڕوانگهی شاعیردا،بێ ههڵوێستیش جۆرێكه له نهبوونی مۆڕاڵو ئاكاری كۆمهڵایهتی.ئهمهش بهشێكه لهو تێگهیشتنه كۆمهڵایهتیهی،ڕۆژههڵات بۆ ماناكانی نامووسو شهڕهف ههیهتی.لای ئهوان ناموس له نێو دهرپێدایه.ئیدی مرۆڤ دهكوژرێت،شكۆی دهشكێندرێت،نیشتمانی داگیر دهكرێت،هاوشوناسهكانی جینۆساید دهكرێن،ئهمه گرنگ نییهو بێدهنگی وبێ ههڵوێستیش له بهرامبهر ئهم كارهساتانهدا،بێ مۆڕاڵی نییه. وێرای ئهمهش ئاماژه كردن،بۆ ڕشكوئهسپێ كه دوو زیندهوهری یهكجار بچووكنودهكهونه قژی مرۆڤهوه، پێوانهیهكن بۆ دواكهوتوویی ڕۆژههڵات له ڕوانگهی پهشێوی شاعیردا.به دهربڕینێكی تر،ڕشكوئهسپێ بهرههمی پیسین.پیسیش بهرههمی دواكهوتوویه.كاتێكیش،ڕۆژههڵات پڕ دهبێ له ڕشكوئهسپێ، مانای وایه ئهو پهڕی دواكهوتووییه،لهو كۆمهلگایهدا.كۆمهلگایهكیش تهژی بێت له ڕشكو ئهسپێوهاوكات،نامووسی تیادا له نێو دهرپێ دابێت،نابێ بهلامانهوه سهیربێت،كاتێ له بهرامبهر جینۆسایدكردنی نهتهوهیهكدا،بێ ههڵوێست دهبن. كاتێكییش له نێو ههموو ئهمانهدا،مرۆڤێكی وهك عهلهوی،ههڵوێست دهردهبڕێت،مانای وایه ئهمه دهبێ كهسێكی جیابێ،لهههموو مرۆڤهكانی تر،بهمهش ئهو باڵایهكی بهرزی ههیهو،ئهوانی تریش باڵایهكی نزم.وێرای ئهمهش له ئاستی ساسیدا،پهشێوی شاعیر دهیهوێت پێمان بڵێت،كه ئهگهرچی ڕۆژههڵات ئهوهنده دهوڵهمهنده،به پهتڕۆل،تاڕادهی دهستنوێژپێیهوه شوشتن،وهلێ چهندیش دواكهوتوون.كه ئهگهر پهتڕۆل وهك سهرمایهكی سرووشتی،بوونی له ههر شوێنێك نیشانهی پێشكهوتنوژیاریبوون بێت،ئهوا له ڕۆژههڵاتێكی پڕ له ڕشكو ئهسپێ،هیچ بایهخێكی نییه.ئهگهر نهوت بۆ مرۆڤو له خزمهت خۆشگوزهرانی مرۆڤهكان دابێت، له كۆمهلگاكانی تر،ئهوا به پێچهوانهوه له ڕۆژههڵاتدا، ئامرازێكه بۆكوشتنوخوێنڕشتنو نههامهتیهكانی مرۆڤ. ئهگهر نهوت وهك سهرچاوهیهك هێما بێت بۆخۆشگوزهرانی ژیانو پێشكهوتنی كۆمهلگه،ئهوا لهڕۆژههڵاتدا، نههامهتیهكی گهورهیه.بۆیه لهو پانتایه جوگرافیهدا كه ڕۆژههڵاته،گهرچی نهوت ئهوهنده زۆره،كهبشێ هاوشێوهی ئاو، بهكار بهێنرێت.وهلێ كوا ئهو پێشكهوتنوخۆشگوزهرانیهی نهوت،بۆ مرۆڤهكانی هێناوه؟ئایا ئهو بۆمباو فرۆكهیهی ههڵهبجهی پێ كیمیا بارانكرا،بهرههمی ئهو نهوتهی ڕۆژههڵات نهبوو؟كه عیراقیش یهكێكه لهو وڵاتانه؟نهوت له ڕۆژههڵاتدا چ به هایهكی ههیه،ئهگهر لهبڕی خۆشگوزهرانی،نههامهتی بۆ مرۆڤهكان بێنێت؟ئهگهر لهبڕی پێشكهوتوویی،دواكهوتوویی بهرههم بێنێت؟ئهگهر لهبڕی سهربهستی،مرۆڤ به كۆیله بكات؟نهوت لهڕۆژههڵاتدا،به درێژایی مێژووی دۆزینهوهی،ههمیشه ئامرازێك بوه بۆ خوێن ڕشتنو مهرگدۆستیهتووێرانكردنی جوانیهكانی ژیان.كامانهن ئهو وڵاتانهی له ڕۆژههڵاتدا نهوتیان ههیه،بهڵام ژیارو پێشكهوتوون؟ به پێچهوانهوه له گهڵ بوونی ئهو سامانه سرووشتیهشدا،وهلێ ڕۆژههڵات سهرزهمینی ڕشكوئهسپێیه.لهو ڕوانگهیهوه پهشێوی شاعیر مهبهستهتی،ئهو پهیامه بگهیهنێت،كه ئهگه رچی ڕۆژههڵات ته ژییه له سامانی سرووشتیو نهوت،وهلێ كوای ئهو پێشكهوتنانهی بهرههمی ئهو سامانهن؟نهوت چ مانایهكی دهبێت،ئهگهر ببێته مایهی له نێوچوونی نهتهوهیهك؟ئایا نهبوونی باشتر نییه؟لێرهوهش كاتێ له كۆمهلگایهكی لهو شێوهیهدا،مرۆڤێكی جیاواز به ههموو پێوهرهكانهوه،له مرۆڤهكانی تر دهردهكهوێت،ئهوا بۆ پهشێوی شاعیرگهشبینیوئومێدێكی گهورهیه،كهلهڕۆژههڵاتی ڕشكو ئهسپێو ماره بهحاش،كهسێك له بهرامبهر ستهمی نهتهوهی كوردو دۆزه كهیدا،ههڵوێست بنوێنێت.بۆیه دهڵێت:_
ئهی رۆژههڵاتی كورته باڵایان..
ئهم باڵا بهرزهت سهد جار پیرۆز بێت..
ئهی چاخی قاتیوساڵانی نههات..
ئهم وهرزه سهوزهت سهد جار پیرۆز بێت..
بهمهش پهشێوی شاعیر، موژدهی دهركهوتنی مرۆڤێكی جیاواز دهداته ڕۆژههڵات.ڕۆژههڵاتێكی دواكهوتوو.ڕۆژههڵاتێك كه له بهرامبهر جینۆسایدكردنی نهتهوهیهكدا،ههموویان بێدهنگیان ههڵبژارد،جگه له عهلهوی مرۆڤوبیرمهند.عهلهوییهك كه له نێوان ههموو كورته باڵاكاندا،باڵای زراڤی وهك سنهوبهرێك كه سهری چووه به ئاسماندا دهردهكهوێت….
سهدیق سهعید رواندزی
