گەشتێك بۆ بیرەوەریستان……هه‌ژێن
02.08.2007
بەیانی زوو لەگەڵ براکەم، لە خەو هەستاین و هەرچۆن بوو، لەو ڕەهێڵە بارانەدا خۆمان گەیاندە سەر شەقامە سەرەکییەکە و وەك داوەڵی بەرباران، دەستمان لە تاکسییە تێژڕەوەکان رادەگرت.
پێڵاوەکانم پڕبووبوون لە ئاو و جارجارەش تاکسی و ترومبێلی تیژڕەوی لێپرسراوان و خوپێداوان بە لافاوی سەر شەقامەکە سواقی دەموچاویان دەداین. ماڵی ئاوا تاکسییەکی شەق و شڕ لەبەردەمماندا وەستا، براکەم سەری بردە ژوورەوە و لێی پرسی بە چەند دەمانگەیێنیتە گەراجی هەلەبجە؟ شۆڤێرەکە لە وەلامدا وتی " سەرکەون، چەندی دەدەن بەزیاد بێت". سەرکەوتین و ئاهێکمان بەبەردا هاتەوە، بەڵام من خەیاڵم لای جانتا ونبووەکەم بوو، بەهیچ شێوەیەك خەیاڵم لەگەڵ تابلۆکانی بەرچاوانم یەکانگیر نەدەبوو.
کاکی شۆڤێر بێ سێ و دوو کەوتە گازەندە لە میری هەرێم و چەتەکانی دەسەلات، هێندە باسی بێ ئاوی و خراپی شەقامەکان و نەبوونی کارەبای بۆ کردم، نەمزانی چۆن وا خێرا گەیشتنیە گەراجی هەلەبجە.
دواجار کە ساڵی 1997 چووبوومە هەلەبجە، گەراجەکەی یەکجار وا وێران نەبوو. ئەگەر مرۆڤ لە ڕۆژێکی وا باراناویدا بەناوی زەوییەکی کێڵراودا تێپەڕێ، هەرهێندەی ناو گەراجەکەی هەلەبجە قوراوی دەبێت.
چانسێکمان هەبوو، زۆر رانەوەستاین و لە دوای دواوە دوو جێگەمان بەرکەوت و کەوتینە ڕێ. تابلۆ لە شانی تابلۆدا، بە تورکی و فارسی و کوردییەکی شەق و شڕ بە دەرزەن دەچەقنە چاوت. چەند میترێك پێش ئەوەی بگەینە پرسگەی دەرەوەی شار بەرەو هەلەبجە، ئەوانەی چوارلامان بەدەم نزاوە دەیان وت "رامان نەگرن باشە". ئەم قسانە خەیاڵیان گێرامەوە بۆ ساڵانی بەر لە 1988، ئەوکات خەڵك لە ترسی بەعسییەکان دەکەوتە نزاو پارانەوە و خۆزگەی بە ڕۆژێك دەخواست، کە ئەو ڕژێمە بڕوخێ و لە ترس و دڵەراوکێ ڕزگاریان بێت. کەچی ئەورۆش هەرهەمان شێوە، ئەوانەی کە سەر بە دەسەلاتن، بێباکانە تێدەپەڕن و ئەوانەش کە سەربەکەس نین، هەمیشە لە ترس و دڵەراوکێی ئەوەدا دەژین، نەکا چەکدارانی پرسگەکە بیانوویان پێ بگرن و سوکایەتییان پێ بکەن.
سەردیواری ژوورەکانی پرسگە، ئالای عیراق و ئەستێرە هەشت پاڵوەکانی بەعس وەك خەونێکی ناخۆش دامەنگیرت دەبن و تەنانەت یونیفۆرمی چەکدارەکانیش هەر لە شێوەی ئەوەی جارانە و ڕەفتاریشیان هەروا… . هەر لەگەڵ دەرچوونی باسەکەمان لە پرسگەکە، کاکی شۆڤێر لە خۆشیانا کاسێتێکی شایی و هەڵپەرکێی خستەسەر و دەنگی دایێ، ده‌تگوت له زیندان ئازادکراوە. لە یەکێك لە هاوسەفەرەکانم پرسی، خاڵە گیان بۆ لە پرسگەکەدا دەستەوداوێنی نزا و پارانەوە بووبووی، ئایا هیچ ترسێکت لە خۆت هەیە؟ وتی نا کوڕم، بەلام هەر کە وتت بۆ هەلەبجە دەچین یا لە هەلەبجەوە دێین، ئیتر وادەزانن پیاوخراپین و سەختگیریمان لەگەڵ دەکەن. وتم، باشە خۆ هەیانە کە بۆخۆی خەڵکی هەلەبجەیە! وتی کوڕی خۆم ئەوانەی تەقەیان لە خۆپیشاندانەکەی هەلەبجە کرد، مەگەر هەلەبجەیی نەبوون؟ چی دەکەی کوڕم، ڕۆژگارەکە ئاوایە، ئەگەر دەمانزانی ئەمڕۆژەش هەروا دەبێت… .
هەڵبەز و دابەزی باسەکە لە تاسەکاندا، قسەوباسەکەی پێ بڕین…. شۆڤێرەکە کەوتبووە هەوایی خۆیی و نەفەرەکانیش لەتاو خێرا هاژوتن و هەلبەز و دابەزی باسەکە شەق و شڕەکەی لە تاسە بێ ئەژمارەکاندا، ئارامیان لێ بڕابوو و دڵیان لە مستییاندا بوو. هەرچەندە چەندجارێك هاوار و دادیان لێکرد، بەلام کێچێك نەبووە میوانی کاکی شۆڤێر.
لە سەیسادەق بەولاوە، بیرەوەری ڕۆژانی پێشمەرگایەتی خەیاڵیان داگیر کردم، گردەنازێ، گامێش تەپە، گردی گۆ و تەپەڕێزینە و ته‌پی سه‌فا و خاکوخۆڵ و سورێن و… ڕۆژانێك بوو، پێموابوو ئەگەر دەسەلات خۆماڵی بێت، گونده‌کانی ئێمه‌ش وەك گوندی ئەوروپی ئاوەدان دەبن و ژنانیان لەدەست ئاوکێشی و قوڕو لیتەی کۆلانەکانیان ڕزگاریان دەبێت.
کاکی شۆڤێر بەدەم سەربادانەوە وەك فرۆکە دەیهاژوشت. ڕیزە دوکانەکەی سیروان (دوجەیلە) گێڕامیانەوە ناو بیرەوەری بیست و پێنج ساڵ لەوەوبەر، ئێوارەیەکی هاوینی 1982 کاتێك لەسەر شەقامە گشتییەکە، چاوەڕێی ترومبێل بووین، بچینەوە هەلەبجە، دوو (جیش الشعبی) هاتن و من و برادەرەکەمیان گرت… . کەلاوەکان، شوێنەواری کارگەی چایی و پەتاتەکە، کەم ئاوەزی چەکدارە بەرهەڵستکارەکانی کوردی هێنایەوە یادم، کاتێك شەوانە، بە نارنجۆکئەنداز و ئارپیجی بەردەبوونە چواردیوارەکانیان و دەبوونە هاوکاری رژێمێك کە بە راگواستنی گوندەکان بنەمای ئابوری کوردستانی وێران کردبوو.
پرسگەی بەردەم شار، (چوونە ناو هەلەبجەوە بۆ بەعسییەکان قەدەغەیە)، رووم لە نەفەرەکەی تەنیشتم ناو وتم، ئەی سیراوان، ئەی خوڕماڵ، ئەی گوندەکانی شارەزوور، ئەی هەورامان چی، بەعسییەکان ئازادن بچنە ناویان؟ لەوەلامدا ئەویش وتی ئەی بەعسییەکانی ناو خودی هەلەبجە چی، ئەی ئەو بەعسییانەی لەناویدا فەرمانڕەوایی دانیشتوانەکەی دەکەن و تەقە لە خۆپیشاندەرانی دەکەن چی؟ ئەی ئەو دادگەرە، کە خەریك بوو سزای سێدارە بۆ لاوە خۆپیشاندەرەکانی هەلەبجە ببڕێتەوە، چی؟ … .
بیست ساڵ لەمەوبەر کاتێك کە ڕژاینە سەرشەقامەکان و شەو و ڕۆژێك زۆربەی شار لە ژێر کۆنترۆڵی جەماوەری راپەڕیودا بوو. بیست ساڵ لەمەوبەر، کە بێجگە لە سەیسادەق و خورماڵ و سیروان کەس بە هاناماوە نەهات، کاتێك کە چەکدارەکانی شاخ بێجگە لە نۆکەری ئێران هیچ بەرنامەیەکی تریان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بەعسییەکان پێ نەبوو. لاوانی هەلەبجە راپەڕین و بە دروشمی "با چینه چه‌وسێنه‌ره‌کان سه‌رتاپایان بێته‌له‌رزین، کارگەران لەم شۆڕشەدا بێجگە لە زنجیرەکانی دەستیان هیچ لە دەست نادەن، بەلام جیهانێك بەدەست دێنن، کارگه‌رانی جیهان یه‌کگرن!"، تەرمی لە خوێن گەوزاوی «مەریوان حه‌مه‌ڕه‌شید»ی گیانبەختکردوویان کردە ئالای راپەڕینەکەیان و خوازیاری بەرەیەکی یەکگرتووی گەلی لە گشت بەرهەڵستکارەکان، برایەتی سوپا و گەل و راگرتنی گواستنەوەی گوندەکان بوون.
بیست ساڵ لەوەوبەر پیاوانی ڕژێم بۆ ناچارکردنی خوێندکاران بە بەشداری لە دەنگدان بۆ یەکێتییە زەردەکەی خوێندکاران، چوارلای فێرگەکانی بە (جیش الشعبی) دەگرت و مامۆستا (خچیر)ی دەناردە گیانی خوێندکاران.
بیست ساڵ لەمەوبەر هەلەبجە خاوەنی ناوەندی ڕۆشنبیری، ناوەندی لاوان، سینەما، شانۆ، بنکەی پاکژکردن و وەرگرتنی توتن، چەند باخچەی ساوایان و خوێندگەی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی گشتی، پیشه‌سازی، کشتوکاڵی بوو، خاوەنی تۆڕی شاراوەی (ژێرزەمینی) تەلەفۆن و بالاخانەیه‌کی مۆدێرنی پۆست و تەلەفۆن و تیلەگراف بوو. بیست ساڵ لەمەوبەر شەقامە سەرەکییەکانی شار قیرتاوڕێژ و کۆلان و ئاوەڕۆ و شۆستەکانی روخساری شارستاییان پێوە دیاربوو، گازینۆ و سەرگەرمگەکانی ئاوەدان بوون و پربوون لە لاوانی رۆشنبیر و شانۆکار و هۆنەر و چیرۆکنووس و وێنەکێش.
بەلام ئەوڕۆ مرۆڤ بۆ تێپەڕبوون بە شەقام و کۆلانە پڕ چاڵ و چۆڵەکانی «هەلەبجە»دا پێویستە بە زیکزاك هەنگاو بنێ، ئەگینا تا ئەژنۆ بە قوراودا ڕۆدەچێت. ئەورۆ ئامادەیی پیشەسازی هەلەبجە جێی چەند فێرگەی سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی گرتووەتەوە. ئەوڕۆ ناوەندی شارەزووری کوران، کە بنکەی گشت خۆپیشاندان و پەروەردەگەری زۆرینەی پێشمەرگەکان بوو، بووەتە یاداوەرییەکی بێ شوێنەوار.
شەقامە سەرەکییەکانی هەلەبجە کە چەند ساڵێ لەوەوبەر قیرتاوەکەی جارانیان پێوە مابوو، ئەڕۆکە سیمای سەدەیەك لەوەوبەریان لێنیشتووەتەوە، ترومبێلەکان لەبەر زۆری کەند و تاسە و قەرەبالخی بێکاران، ناچار مێرولە ئاسا تێدەپەڕن. ئەوڕۆکە دەتوانی بڵێی زۆرینەی دانیشتوان دەستفرۆشن، دەتوانی بڵێی زۆرینەی دانیشتوان بێکارن.
کارگەرێك بۆی گێرامەوە و وتی"پارساڵ کاتێك کە قیرتاوی شەقامەکانمان هەڵکەند، ڕێبوارێك وتی بۆ تێکی دەدەن، مینیش لە وەلامدا وتم، ئاخر ئەوە دوا یاداوەری بەعسییەکانە لەم شارەدا بۆیە هاتووین تێکی بدەین!". من کە سالانێك تەمەنی خۆمم لەم شارە – ئەورۆکە ئەو گوندە- دا بەسەر بردووە، پێویستم بە کەسێك بوو، لەگەڵم بێت تا لەناو کەلاوەکاندا ڕێ دەرکەم و بە گەڕەکەکانی هەلەبجەدا بسووڕێمەوە، چونکه نه‌مده‌ناسینه‌وه! ڕۆژگارێك بوو به هۆی گه‌ڕۆکی هه‌رزه‌کارانه و هه‌لواسینی ڕاگه‌یاندنه‌کانه‌وه، کۆڵان به‌کۆڵان، کوچه به کوچه‌ی گه‌ڕه‌کی پیرموحه‌مه‌د، کانی ئاشقان، گه‌ڕه‌کی سه‌را، کانی قوڵکه، تووه وشك، ئوردووگه‌کانی زه‌مه‌قی و عه‌نه‌ب شاره‌زابووین. به‌لام ئه‌وڕۆکه ته‌نانه‌ت ئه‌و خانوو و کۆڵانه‌‌ش که پێنج ساڵی ڕه‌به‌ق تێیدا ژیابووم نه‌مناسینه‌وه.
بەڵام ئەوەی پێچەوانەی ئەوانی تر هەروەك سەردەمی بەعس لە گەشەسەندندایە، ژمارەی مزگەوتەکان و داگیرکردنی رووبەری زیاتریانە لە جاران. جاران باس و تاکسی سیمای شاریان بە هەلەبجە دەبەخشی، بەلام ئەوڕۆ نەبوونیان رادەی هەژاری خەڵکەکەی دەخەنەڕوو. جاران بالاخانەکانی ڕۆشنبیری و لاوان و تێلەگراف و بانك و پشکنینی توتنەکە و ئامادەییەکان، لە هەڵەبجەدا دیاربوون، بەلام ئەوڕۆ مزگەوت و ماڵی لێپرسراوان و دەولەمەندان… .
لە یادی بیست ساڵەی ڕاپەڕینی دانیشتوانی هەلەبجە بەڕووی «بەعس»دا بۆ راگرتنی گواستنەوەی لادێکان، لە چوارڕیانە سەرەکییەکەی نێوەندی هەلەبجەدا، ڕێك لەو شوێنەدا کە «مەریوان» گیانی بەختکرد، بە راسەری شەقامەکەوە دەسەلادارانی شار، لافیتەیەکیان هەڵواسیبوو و تێیدا ئەو راپەڕینە جەماوەرییە بێوێنەیەی بیست ساڵ لەوەوبەری بە کارەسات نێوبردبوو. نووسرابوو له یادی "کاره‌ساته‌که‌ی 13/5/ 1987دا….".
بیست ساڵ لەوەوبەر کاتێك کە ڕۆڵەکانی ئەم شارە راپەڕین، ئەو ڕۆژە دەستەی چەکداری «ینك» لەوێ خۆیان حەشار دابوو و خەڵك داوای یارمەتیان لێکردن و ئەوان چونکە راپەڕینی جەماوەری سەربەخۆ لە بەرنامەیاندا نەبوو، ئامادەی هاریکاری نەبوون. بیست ساڵ لەوەوبەر لە کاتێکدا مناڵانی دەستفرۆشی هەلەبجە سنگی ڕوتیان بە گوللەوە دەنا، شێخ و مەلا و حاجییەکان نەیاندەوێرا بچنە مزگەوتەکان و نوێژی نێوەڕۆ و پاشنیوەڕۆیان بکەن. بەڵام ئەوڕۆکە ئەوان فەرمانڕەوان و دەستفرۆشانی هەلەبجەش برسیتر و ڕوتەڵەتر، مزگه‌وته‌کان به‌رزتر و پانوپۆرتر، ژماره‌ی لێپرسراوه سه‌رمایه‌داره‌کان زۆرتر و زۆرتر… .
ئه‌وڕۆ هه‌روه‌ك بیست ساڵ له‌وه‌وبه‌ر ترس و نائارامی مۆته‌که‌ی سه‌ر دڵی خه‌ڵکه. جاران له‌به‌ر زۆری ژماره‌ی چه‌کدارانی (جه‌یشی شه‌عبی، ئه‌فواج خه‌فیفه و فورسان ئه‌لسه‌لاحه‌دین) و سیخوره‌کانی ڕژێم له‌ماڵی خۆشماندا به ترسه‌وه قسه‌مان ده‌کرد، ئه‌مڕۆش هه‌روا له‌ترسی ئه‌من و سیخوره‌کانی (ینك) و (پدك) و دوێنێش له‌ترسی سیخور و چه‌کداره‌کانی بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، دیارییه به نرخه‌که‌ی میری هه‌رێم بۆ هه‌له‌بشیما –خۆیان واته‌نی- ئه‌منه سووره‌که‌یه*.
بەدبەختی ئێمەی کارگەر و زەحمەتکێش لەوەدابوو، کە بیست ساڵ لەوەوبەر لەوە تێنەدەگەیشتین بۆچ پێشمەرگەکان ئامادەنین پشتیوانی لە راپەڕین بکەن، بۆچ بۆ دەستڕێژێك لە بنکەیەکی سەربازی ئامادەن چەند گوند بە وێرانکردن بدەن، بۆچ بۆ دەستکەوتنی چەند پارچە چەك، ئامادەن پێشلەشکری تۆپبارانکەرانی هەلەبجە – سوپای پاسداران- **بکەن!
ئێمە نەماندەزانی جیاوازی «بەعس»،«بزووتنەوەی ئیسلامی»، «ینك»، «پدك» و هیتر هەر لەناوەکانیاندایە و هەرکات ئێمە بۆ بەدەستهێنانی داخوازییەکانمان یا ناڕەزایی دەربڕین ڕژاینە سەر شەقامەکان، وەلامی هەموویان هەر یەکە؛ گوللەبارانکردن، زیندانیکردن، شەوکوتانەسەر، هەرەشە و ترساندن و بێسه‌روشوێن کردن… .
هه‌روه‌ك چۆن له 16ی ئازاری 1988دا هه‌ڵه‌بجه په‌ڵه‌یه‌کی ڕه‌ش بوو به ناوچه‌وانی بزاڤی چه‌کداریی بۆرژوازی کورد – به هه‌موو باڵه‌کانی-ه‌وه، هه‌روا ئه‌وڕۆش وێرانه‌یی و بێ خزمه‌تگوزاری و پشتگوێ خستنی ئه‌م شاره، ئه‌م قوربانییه‌ی نۆکه‌رایه‌تی وان بۆ ئێران و وێرانه‌ی شه‌ره یه‌ك له دوای یه‌که‌کانیان – شه‌ڕی ینك و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، ینك و پدك، ینك و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، ینك و ئه‌نسارولئیسلام-، نه‌ك ته‌نیا په‌له‌یه‌کی ڕه‌شه به نێوچه‌وانی میری هه‌رێمی کوردستانه‌وه، به‌ڵکو بووه‌ته ناسنامه‌ی ڕه‌شی سه‌رمایه‌داری جیهانی و کارخانه‌کانی چه‌کسازی و شه‌ڕه ده‌وڵه‌تی و میلیشیاییه‌کان و ناسیونالیزمی کوردیی و بزاڤه ئیسلامییه‌کان. ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت ئه‌م ڕه‌وتانه بناسێت، پێویست ناکات له دووتوێی په‌رتووکه‌کاندا بۆ زانیاری بگه‌ڕێت، با سه‌ردانێکی چه‌ند کاتژێری هه‌له‌بجه بکات، به دڵنیاییه‌وه گه‌ر هه‌رکه‌سێك ویژدانی زیندوو بێت، ئه‌وا بۆ هه‌میشه نه‌فره‌ت له ده‌سه‌لات و پارت و شه‌ڕ و ئایینه‌کان ده‌کات.
دوا وشه، ئه‌وه‌ی له ده‌می خه‌ڵکه‌که‌یه‌وه بیستم و ئه‌وه‌ی بینیم، ڕۆژانی پێش ڕاپه‌ڕینی جه‌ماوه‌ری 13ی ئایاری 1987ی وه‌بیرهێنامه‌وه، که چۆن خه‌ڵکه‌که په‌نگی خواردبوو و چاوه‌ڕێکی هه‌لێك بوون، تاوه‌کو په‌لاماری داروپه‌ردووی ده‌سه‌لات بده‌ن. له‌چاوی خه‌ڵکی هه‌ڵه‌بجه‌دا ته‌قینه‌وه‌ی بورکانێكی مێژوویی ده‌بینی، خه‌ڵکی شار توڕه‌ن؛ توڕه له خۆیان و له ده‌سه‌ڵات، له‌و ڕۆژگاره‌ی که به‌ده‌ستی خۆیان به‌عسییه کوردییه‌کانیان به‌خێو کرد و هێنانیانه‌سه‌ر ته‌ختی پاشایه‌تی و ئه‌وانیش ماره‌کانیان به‌ردانه دانیشتوانی شاره‌که‌ی «زوور»، ڕۆژگارێك که داڵده‌ی پیاوه‌کانی «مۆسۆلۆنی» و «هێتلەر» و «هارونه ڕه‌شید»یان ده‌دا. پێکه‌نین و خه‌نده‌ی پاش ڕاپه‌ڕین له‌سه‌ر لێوانیان بزرکاوه، ئه‌و دیمه‌نه ئه‌م په‌یامه به گوێی ڕێبواراندا ده‌دات "مه‌رگم له‌م ژیانه پێ باشتره ". ئه‌مه په‌یامی ڕاپه‌ڕینێکی تره، که‌ی و چۆن، ئه‌وه ڕۆژگار دیاری ده‌کات…. . وه‌ی به حاڵی ئه‌وه‌ی له به‌ره‌ی خه‌ڵکدا نه‌بووه و نییه، چونکه مێژوو به‌زه‌یی به‌که‌سدا نایێته‌وه… .
په‌راوێز:
* ئه‌منه سووره‌که، ته‌لارێکی ده‌سه‌ڵاته و که‌وتۆته نزیك مۆنۆمێنته‌که سوتاوه‌که‌وه. ئه‌م ناوه خه‌ڵکی هه‌له‌بجه له‌و ته‌لاره‌یان ناوه، که جه‌لاده‌کانی ده‌سه‌ڵات، خۆپیشانده‌رانی خۆپیشاندانه‌که‌ی یادی کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌ی (16.03.2006)یان تێدا ئه‌شکه‌نجه داوه.
** شاری هه‌ڵه‌بجه له به‌هاری ساڵی 1982- 15.03.1988 به به‌رده‌وامی له‌ژێر بۆمبارانی تۆپخانه‌کانی کۆماری ئیسلامی ئێران له له‌شکرگه‌کانی (دزڵی و گۆزیڵ)دا بووه و له‌و سالانه‌دا ده‌یان که‌س له‌م شاره و ده‌وروبه‌ری کوژراون و دووجاریش له سیروان و له هه‌له‌بجه‌دا به کۆمه‌ڵ خه‌ڵکی سڤیلی ئه‌م جێیانه له 1986 و 1987دا کوژراون.
