عەدالەت: لە ئەفسانەوە بۆ ئەفسانە!
لەكوێوە دەست پێبكەین
عەدالەت یەكێك لە كۆنترین ئەمانجو خولیا دێرینەكانى ئینسانە، بۆیە هەر لە دێر زەمانەوە ئامادەیى لە خەونو خەیاڵو بیرو بیركردنەوەى ئینسانەكاندا هەیە، لەوانەیە عەدالەت ئەو ئیمتیازەى هەبووبێت كە بە درێژایى مێژووى بیركردنەوەى ئینسان بوبێتە بەشێكى سەرەكى بیركردنەوەكانى.
بیركردنەوەو قوڵبوونەوە لە عەدالەت چ وەك چەمێك یان چ وەك ئامانجێك مێژوویەكى دورودرێژ پێدەهێنێتو شێوازى جۆراوجۆر بەخۆوە دەبینێت. مێژووى قسەكردنو بیركردنەوەیش لە عەدالەت دابەش دەبێت بەسەر چەند قۆناغێكدا ، ئەوانیش بەشێوەیەكى سەرەكى لە چوار قۆناغدا كۆدەكرێتەوە كە دەكرێت بەم شێوەیە ڕیزیان بكەین:
قۆناغى ئەفسانەیى: ئەم قۆناغە تایبەتە بەو داستانە ئەفسانەیانەى كە وێناى قارەمانى ئەفسانەییان بۆ پارێزگارى لە عەدالەت كردووە، ئەمە یەكەمین شێوەى دەركەوتنى بیرى سەرەتایى عەدالەت بووە.
قۆناغى فەلسەفى: مەبەست لەم قۆناغە ئەوەیە كە تاوتوێكردنى چەمكى عەدالەت بە فەلسەفە دەسپێردرێتو بەشێوەیەكى سەرەكیش فەلسەفەى كۆنى یۆنانى ڕۆڵێكى سەرەكى تێدا دەگێڕێتو دواتریش فەلسەفەى ڕۆمانى گرنگى پێدەداتو بەشێوازێكى تایبەت بە خۆى چەمكى عەدالەت لەگەڵ داهێنانە یاساییەكانى تاوتوێدەكات.
قۆناغى لاهوتیەت: لە قۆناغى لاهوتیەتدا لێكدانەوەى چەمكى عەدالەت دەبەسترێتەوە بە لێكدانەوەیەكى ئیلاهیانەو تیۆلۆژیانەوە. وەك چۆن لەم قۆناغەدا هەموو شتەكان مۆركێكى خواوەندى وەردەگرن بەهەمان شێوەیش بیركردنەوەیش هەمان كارى بەسەردا دێت. ئۆگستینو ئەكیۆناس یاریكەرى سەرەكى ئەم قۆناغەن.
قۆناغى بیرى سیاسى: لەم قۆناغەدا قسەكردن لە عەدالەت، وەك هەر چەمكێكى ترى فكرىو سیاسى، دەكەوێتە ژێر سێبەرى بیركردنەوەیەكى لۆژیكىو تاوتوێكردنێكى عەقڵیانەوە، تەنانەت ئەگەر حەقیقەتیش نەڵێن بەڵام لەسەر بنەمایەكى عەقڵى ئیشەكانیان دادەرێژن. ئەم قۆناغە بە چەند یەكەیەكى جیاوازو زۆر جاریش دژ بەیەكدا دابەش دەبێت و واتاى جۆراوجۆریش لە عەدالەت وەردەگرێت. فەیلەسوفەكانى ئەم قۆناغە جیا لە خاوەن بیریارانى پەیمانى كۆمەڵایەتى، هۆبزو جۆن لۆكو رۆسۆ ئەوا هیومو كانتو ماركسو دواجاریش جان رالز ڕۆڵ دەبینن.
لەبەشەكانى خوارەوە هەلأ دەدەین كەبەشێوەیەكى خێراو پوخت باس لەهەر یەكێك لەو قۆناغەو باس لە پوختەى بۆچوونەكانى هەر قۆناغێك بكەین.
ئەفسانە: جیهانى خولیا بەرزەكان
بیرلەینى شارەزا لە بوارى ئەفسانەدا دەڵێت” ئەفسانە نمونەیەكە لە باوەڕەكان كە مانا بە ژیان دەبەخشێت”1 ئەگەر ئێمەش بەپێى ئەم بۆچوونەى بیرلەین بیربكەینەوە دەتوانین لەناو ئەو نمونە ( نموزج) باوەڕانەى لە دەقە ئەفسانەییەكانەوە سەریانهەڵداوە واتاكانى ژیان بدۆزینەوە. یەكێكیش لەو واتایانە كە جێى مەبەستى ئێمەیە عەدالەتە. عەدالەت ئامانجێكى هاوبەشى ئەفسانەیى بووە، هەروەك چۆن دواتریش باسى دەكەین بە هەمان شێوە ئامانجێكى فەلسەفى، ئاینىو سیاسیش بووە.
بە راگوزەرێك بە ناو ئەدەبیاتى ئەفسانەیى كۆن دا بۆمان دەردەكەوێت كە ئەفسانە مامانى بیرى عەدالەت بووە. پێدەچێت عەدالەت لەوە بآ سەبرتر بووبێت چاوەڕوانى ئەوە بكات فەلسەفەو بیر لەدایك بنو لەبۆتەى رۆحى ئەواندا بێتە دەرەوە. ئەفسانەكانى یۆنان پێش فەلسەفەو فكرەكانیان عەدالەتیان بۆ وێناكردووین “یەكەمین دەركەوتنى عەدالەت لە ئەندێشە ئەفسانەییەكانى یۆنان دا … بەرچاو دەكەوێت”2 و لەوێوە وێناكردنى جیهان بە گوێرەى خواستێكى عادیلانە بە شێوە ساكارو سەرەتاییەكەى سەر هەڵدەدات . پایەو پلەى عەدالەت لەناو ئەفسانەكاندا پێش پایەو پلەو لەپێشترى هەموو ماناكانى ترە. تەنانەت هەندێك لەخواوەندەكان بەشێك لە ئەركیان پاراستنى عەدالەتەو زۆریشیان لەم پێناوەدا كاریان كردوە.
ئەگەر ئەفسانە ڕەنگدانەوەى ژیانى مرۆڤ یان وێناكردنى مرۆڤ بێت بۆ ئەو بیرۆكە سەرەتاییانەى بە مێشكیدا دێت، ئەوا لە ئەفسانەكانەوە دەردەكەوێت كە رەنجو ئازار بەدەست نەهامەتىو بە دەست قورسى بەدەستهێنانى بژێوىو بەدەست ئەو رەنجو ئازارانەى كە مرۆڤ لە پرۆسەى شەڕى خۆى لەگەلأ سروشتدا یان لەگەلأ دەستەویەخە بوونەوە لەگەلأ بونەوەرەكان، یان دەستەویەخە لەگەلأ مرۆڤەكانى تردا، لە كۆ ویژدانى مرۆڤەكاندا وێناى جیهانێك بكرێت كە دوور بێت لەم ئازارەو ژیان بەبآ ئەوەى پێویستى بە دەستەویەخە هەبێت، بڕوات بەڕێوە.
ئەوەى مرۆڤى كۆن لە ژیانى ئاسایى خۆیدا پێنەگەیوە لە ئەفسانەكاندا پێیگەشتووە. دروستبوونى خواكانو هۆنینەوەى چیرۆكى خواكانو داڕشتنى داستانە پڕ سەركێشىو ئاڵۆزەكان كەلە چەندان بیرۆكەى وەها ورد هۆنراوەتەوە تا ئێستاش مرۆڤى هاوچەرخ لە بەرامبەر قوڵى واتاكانیان دەستو دامێن دەبێت.
لە ئەفسانەى یۆنانیدا لە پاڵ ئەو خودایانەى كە سەروكارى گشت لایەنەكانى ژیانى یۆنانییەكان هەر لە خۆشىو خۆشەویستىو كامەرانى تا شەڕو نەهامەتى دەكەن، خوایەكیش هەیە كە بوەتە بەرگرییەكى سەرسەختانەى عەدالەت، ئەم خودایەش هەرقلە. هەرقل دەبێتە قارەمانى بەرگرى لە بەهاكانى عەدالەتو ژیانى خۆى بۆ بەگژدا چونەوەى ستەمگەرى تەرخان دەكات. لە ئەفسانەى یۆنانیدا عەدالەت تا ئاستێكى باڵاى خواوەندێك بەرز دەكرێتەوە. ئەم ئاماژە لە ئەفسانەى یۆنانیدا دەتوانێت زۆر بەتایبەت جێگاى تێڕامانێكى زۆر فراوان بێت، بەڵام ئەوە ئەركى ئەم نوسینەى بەردەستمان نییە.
خۆ بەتەنیایش ئەوە ئەفسانەى یۆنانى نەبووە كە باسى لە عەدالەت كردووە. بەڵكو لە ئەفسانەكانى كۆنى یەهودىو میسرو میزۆپۆتامیاشدا باسى لێوە كراوە. دەتوانین خەسڵەتى سەرەكى هەموویان لەوەدا كۆبكەینەوە كە خواستى عەدالەت هاوجووتە لەگەلأ لێكدانەوەیەكى سەرەتاییانەى رۆحىو خواوەندیدا. هەر بۆیە دەتوانین ئەم بە میحوەردانانى خوداو لەوێوە وەرگرتنى عەدالەت وەك پاداشتێكى خواوەندییانە كە رەگو ریشەكەى لە ئەفسانەكاندایە، بەوێناكردنێكى ئەفسانەییانە بۆ عەدالەت دایبنێین.
بەڵام با بپرسین عەدالەت چییەو لە سنورى ئەفسانەدا بەدواى وەڵامەكەیدا بگەڕێین. لە ئەفسانەكاندا هەمیشە هێزەكان ئامادەن، هێزى چاكە، هێزى خراپەو هەموو ئەو هێزانەى كە بەشێك لە پانتاییەكانى ژیان پاوان دەكەن، هێزەكان چ شەڕانگێزو وێرانكەر بنو سەرچاوەو مایەى كارەسات بن ، یان چ خێرخوازو خوڵقێنەرو مایەى ئاوەدانى بن . بەڵام ئەفسانە لەگەڵ ژیاندا بىَ لایەن نییە، ئەگەر قارەمانانى خێرخوازى ئەفسانەكان، ئەگەر خوداو خواوەندە باشو پاكنیازەكانى ناو ئەفسانەكان نەتوانن هێزى شەڕانگێزى لەناو بەرنو جیهانو ژیانییان لەدەست رزگار بكەن، ئەوا توانیویانەو دەیانەوێت كاریگەرییەكانى شەرانگێزىو وێرانكارى خوداو قارەمانانى شەرانگێزى كەم بكەنەوەو بەم جۆرەیش درێژە بە ژیانو ئاوەدانى بدەنەوە. خەونى عەدالەتیش لێرەوە سەرهەڵدەداتو، لێرەوەیە كە ستەمگەرى تەنیا هێز نابێتو ژیان تەنیا لەدەست هێزى ستەمگەرىو شەرانگێزیدا نابێت. خۆ ئەگەر مرۆڤى كۆن، مرۆڤى سەردەمى ئەفسانەكان بەشێوەیەكى واقعى ئەمەى بۆ نەكرابێت، ئەوا وەك تۆڵەكردنەوەیەك لەژیان ئەم خەونەى لە داڕشتنى ئەفسانەدا بە زیندوویى هێشتۆتەوە.
بەرەو سەردەمى فەلسەفە
كاتێك مێژوو، رەوتى پێشكەوتنى ژیانو بیركردنەوە دەچێتە قۆناغێكى تر، ماناو واتاكانیش دەگۆڕێت شتەكانى چواردەور بە شێوازێكى تر پێناسە دەكرێنەوە. گۆڕینى ئەفسانە بە فەلسەفەو فكر بەشێكن لەبەرهەمەكانى ئەم گۆرانكارییەى كە مێژوو تێى پەڕاندووە. لەمە بەدوا لۆژیك، بیركردنەوەو ئامرازەكانى بیركردنەوەو بورهانو ئەنجامگیرى لۆژیكیانە جێگاى داستانو هۆنینەوەى نەوەكانى پێشووتر دەگرێتەوە. گەرچى ئەمە بەو واتایە نییە كە كۆتایى بە ڕۆڵى ئەفسانە هاتبێت و بە واتاى كۆتایى خودى ئەفسانەش خۆى نییە، ئەفسانە تا ئێستایش ماناى خۆى پاراستووە. ئەوەى لەم نێوەدا نوێیە ئەوەیە كە فەلسەفە جێگاى داستانسازىو ئەفسانە هۆنینەوەو جێگاى شیعرەكانى هۆمەریش دەگرێتەوە.
فەلسەفەى یۆنانى جارێكى تر بیركردنەوەى مرۆڤەكان دادەڕێژێتەوە ، ئەم داڕشتنەوەیە بە شێوەیەك دەبێت كە هەڵسەنگاندنى جیهان بە پێوانەیەكى تر هەڵدەسەنگێنێت. لێرەوە پرسى عەدالەت وەك ئامانجێكى گەورەى مرۆڤ دەبێتە جێگاى گرنگى پێدانو تێڕوانینى فەلسەفیانەو فەلسەفەى یۆنانیش پانتاییەكى فراوان بۆ ئەم پرسە دادەنێت چونكە “بۆ یەكەم جار یۆنانییەكان بوون كە عەدالەتییان بەرەو مەیدانى لێكۆڵینەوە فەلسەفییەكان بەكێش كرد”3.
چەمك واتاكانى عەدالەت لە فەلسەفەى یۆنانیدا واتایەكى نوىَ وەردەگرێتو شەڕى خواكانو قارەمانەكان لە پێناو عەدالەتو ناعەدالەتیدا دەگۆڕێت بۆ ململانێیەك كە مرۆڤ تێیدا بە شێوەیەكى ڕێژەیى دەبێتە میحوەر. بەڵام میحوەربوونى مرۆڤ بە واتاى میحوەربوونى تاك نایەت، بەڵكو واتاى مرۆڤى ناو كۆمەڵو گروپەكانە، واتا مرۆڤ وەك بەشێك لە كۆمەڵ جێگاى مەبەستە. خۆ ئەگەر بە زمانێكى ئەرستۆیى قسە بكەین ئەم مرۆڤە هێشتا گیانلەبەرێكى كۆمەڵایەتییە كە بوونو مانەوەو ماناكەى مەرجداركراوە بە بەژیان لەناو كۆمەڵى سیاسیدا.
عەدالەت لە بۆتەى فەلسەفەى نوێدا لەسەر دەستى كەسانێك سەرهەڵدەدات كە ژیانێكى باشتریان لەچاو ژیانى كەسانى تردا هەبووە، لێرەوەیە كە واتاى ئەم چەمكە لە ڕزگاربوون لە ستەمگەرى دەگۆڕێت بۆ بەدەستهێنان یان گەیشتن بە فەزیلەت . فەزیلەت دەستەواژەیەكە كە دەتوانین ئەفلاتوونى قوتابى سوقراتى باوكى فەلسەفەى تێدا بدۆزینەوە، چونكە لاى ئەو خۆشبەختى ئەو كاتە پەیدا دەبێت كە مرۆڤ بەهۆشیارىو بە هاوكارى فەلسەفە بتوانێت بە فەزیلەت بگات. لەوانەیە ئەم فەزیلەتە جۆرێك بێت لە هەمان بیرۆكەى نیرڤاناى بودایىو گوایە حاڵەتێكە مرۆڤ رزگارى دەبێت لەدەست ئازارى ژیانى مادى كۆمەڵگا، كە ئەمەیش خۆى لە ژیانى ڕاستەقینەدا هاتنە دى سەختە . لێرەدا فەزیلەت وەك نمونەى پێگەیاندنى عەدالەت وەردەگیرێتو فەلسەفە كارى دەبێتە ئەوەى بە لێكدانەوەى لۆژیكییانەى سوقراتىو ئەفلاتونى ڕێگاكانى گەیشتن بە فەزیلەت بۆ تاكەكانى ناو كۆمەڵ وەك تاكێكى كۆمەڵایەتى فەراهەم بكات.
بەڵام عەدالەت چۆن دێتەدى؟ ئایا ئەمە تەنیا ئەوانە پێى دەگەن كە فەزیلەت بەدەست دێنن، ئایا ئەوەى لەدەرەوەى فەزیلەتە لە دەرەوەى عەدالەتیشە؟ ئایا بەڕاستى شێك هەیە لەسەر زەوى بەشێوەیەكى ماددى نوێنەرایەتى عەدالەت بكات نەك لە ناو دەقو نمونەخوازیدا؟ فەلسەفە لەسەردەمى لۆژیكدا وەڵام دەداتەوە: عەدالەت بریتییە لەوەى كە ” هەركەسێك سەرقاڵى كارى تایبەتى خۆى بێت”4 . كەواتە عەدالەت لەم واتا ئەفلاتونییەدا بەواتاى پێدانو بەخشینى مافە بەوانەى كە شایستەى ئەو مافەن. ئەفلاتوت پۆلێنى ئەركو لێهاتوویى كەسەكان دەكاتو بەگوێرەى شوێنى ژیانیان عەدالەتیان بەسەردا دەبەخشێتەوە. عەدالەت لاى ئەفلاتوون كاتێك دێتەدى كە دابەشبوونە بەناوبانگەكەى ئەو لە كۆمەلأو دەوڵەتدا بێتەدى. دابەشكردنەكەى ئەفلاتون پۆلێنكردنى مرۆڤەكانە (مرۆڤ نەك هاوڵاتى!) بۆ سآ بەش ( فەرمانڕەوا- پاسەوان- ئیشكەر) كە ئەگەر هەریەكێك لەم بەشانە بەكارى ئاسایىو سروشتیى خۆیان هەڵسنو كەسیان پڕتاوى ئەوە نەكات كارى كەسانى تر بكات، هەروەك چۆن سەر ناتوانێت بە ئەركى قاچ ڕابگاتو بەپێچەوانەشەوە ڕاستە.
ئەم جۆرە عەدالەتە پشت دەبەستێت بە جۆرێك لە دابەشبوون كە خۆى بەشێوەیەكى زەق هەڵگرى جیاوازییە، كەواتە عەدالەت بەم واتایەى كە ئاماژەى بۆ كرا، بەواتاى ڕزگارى نییە لە دابەشبوونو جیاوازى بەڵكو بە واتاى ڕێكخستنەوەیە لەناو جیاوازیدا، بەواتاى رێكخستنەوەیە لەناو ناڕزگارییدا. فەرمانڕەوا فەرمانڕەوایەو پاسەوان پاسەوانەو كۆیلە كۆیلە. ئەم جۆرە عەدالەتە دەستكارى پۆلێنكراوەكانى پێشوو ناكات، ئەوەندەى لە بیرى رێكخستنو پوختەكردنو دیاربوونى سنوورى پۆلێنكراوەكان دەكات. لێرەدا جێگەى خۆیەتى ئەگەر بەسەرپێیانەش بێت ئاماژە بۆ بوونى بۆچوونو دابەشبوونێكى هاوجۆر بكەین لاى هندییەكان. لاى هندییەكان سیستەمێك هەیە كە بە ( كاست) یان دابەشبوونى چینەكان بەناوبانگەو چینەكان دابەشدەكات بەسەر چوار چیندا كە هەر یەكێك لەم چینانە ئەرك و سنوورى تایبەتى خۆى هەیە و ناكرآ ئەو سنورانە بشكێنرێت، چونكە سنورى ئەم چینانە بە باوەڕێكى رۆحىو پیرۆزانە ئاخنراوە، هەروەك چۆن سنورى چینەكانى كۆمارە خەیاڵییەكەش بە رۆحێكى فەلسەفى ئاخنراوە.
كاتێك دێینە سەر فەلسەفەى رۆمانى دەبینین كە تێڕوانینێكى یاساگەرییانە بەسەر سیاسەتدا زاڵ دەبێت و فەلسەفەى رۆمانى لێهاتوویى خۆى لە مەیدانى بیرۆكە یاساییەكاندا دەخاتەڕوو، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا فەلسەفەى یۆنانى تێنەپەڕاندووە و جیا لەوەى كە مانایەكى یاساییان لەو فەلسەفەیەوە وەرگرتووەو قوڵى كردۆتەوەو لەزۆر لایەنەوە كارى لەسەر كردووە، یان جیا لەوەى كە داهێنانەكانیان لەبارەى یاساوە تێكەڵاو فەلسەفەى یۆنانى كردووە، لە فەلسەفەى رۆمیدا گرنگییەكى زۆر بەیاسا سروشتییەكان دەدرێت و لەبارەى عەدالەتیشەوە بیرۆكەى “بەرژەوەندى هاوبەش” یان “بەرژەوەندى گشتى” وەك بیرۆكەیەكى سەرەكى وەرگیراوە. ئەم بیرۆكەى بەرژەوەندى گشتییە یان بەرژەوەندییە هاوبەشە زیاتر لە فەلسەفەى سیسرۆندا رەنگ دەداتەوە. لاى سیسرۆن ماف دەدرێت بەوانەى كە شایستەن بەڵام بەلەبەرچاوگرتنى ئەوەى كە زیان بە بەرژەوەندى گشتى نەگەیەنێت.
ئەگەرچى فەلسەفەى رۆمانى بەشدارییەكى زۆرى كرد لە بڵاوكردنەوەى مافى سروشتىو پێناسەى مرۆڤى لە مرۆڤى دەوڵەت_شار یان مرۆڤى یۆنانى و مرۆڤى بەربەرى رزگاركرد، بەڵام لەبارەى بیرۆكەى عەدالەتەوە هەنگاوێكى وەها گەورەى لەچاو یۆنانییەكان ، بەتایبەت لەچاو فەلسەفەى ئەرستۆدا، نەناوە.
مەملەكەتى خودا یان مەملەكەتى شەیتان!
قەشە ئۆگست كۆنت جیهانى كردە دوو بەش یان دوو مەملەكەت. لە مەملەكەتى یەكەمى قەشەدا خودا هەیە و لە مەملەكەتى دووەمدا شەیتان هەیە. لێرەوە ململانێى مەملەكەتى خوداو مەملەكەتى شەیتان بۆ بەدەستهێنانى رەوایەتى دەسەڵاتو بەڕێوەبردن دەست پێدەكات و بێگومان پەیامى قەشەكەشمان بریتى دەبێت لە سەركەوتنى مەملەكەتى خودا بەسەر مەملەكەتى شەیتاندا.
بەڵام پرسى عەدالەت چى بەسەردێت؟ لێرەوە پرسى عەدالەت وەك پرسێكى خواوەندیو لاهوتییانەى لێدێتو سنوورى دەسەڵاتى مرۆڤ وەك كائینێكى بە ئیرادەو خاوەن ویست لەدەست دەداتو بوونو نەبوونەكەى بەوەوە دەبەسترێتەوەوە . لاى ئۆگستین مەملەكەتى ئێستا مەملەكەتى شەیتانە كەواتە چۆن دەكرێت عەدالەت لە مەملەكەتى شەیتاندا بێتەدى! وەڵامى ئەم پرسیارە ئەو كاتە ئاڵۆزتر دەبیێت كە لەلایەن قەشەیەكى وەك ئۆگستینەوە كرابێت. لاى ئۆگستین ئەو كاتە عەدالەت دێتەدى كە مەملەكەتى خوداوەند بەتەواوى سێبەرى خۆى بەسەر مەملەكەتى شەیتاندا زاڵ دەكاتو لێرەوە عەدالەتو جێگیربوونى عەدالەت وەك یەكێك لە ئەنجامەكانى ئەم سەركەوتنە دادەنێت كەواتە عەدالەتى ئیلاهى بەو شێوەیەى كە لاى ئۆگستین بوونى هەیە عەدالەتێًك نییە لە ویستو ئیرادەى ئینساندا بێتو لە بنەڕەتەوە ئەم ویستە بۆ ئینسان جێگەى پرسیارە، بەڵكو ئەوە ئیرادەى خواوەندە كە دەتوانێت ئاسوودەیىو عەدالەت بۆ ئینسان بەدیارى بهێنێت.لێرەدا ئۆگستین رۆڵى مرۆڤ لە هێنانەدى عەدالەتدا كەمڕەنگ دەكاتەوەو پێیوایە كاتێك دەتوانێت عەدالەت بێتەدى كە لە چوارچێوەى تیۆلۆژیدا بەشوێن ئەم ئامانجەدا بگەڕێین.
مرۆڤى ئۆگستینى مرۆڤێكە كە بارى قورسى یەكەمین گوناهى گەورەى لەسەر شانە، بوونى ئەم مرۆڤە بۆ ئەوەیە ئەو گوناهە لە ئەستۆى خۆى پاك بكاتەوە تا لەم رێگایەوە بتوانێت بگەڕێتەوە بۆ مەملەكەتى خواوەند. ئەم گەڕانەوەیەش بەملدانێكى سەرتاپایى بەویستى خودا دەبێتو لە بنەڕەتیشدا مرۆڤ بۆ ئەوە ڕووناكاتە خودا تا لەسەر زەوى رزگارى بێت، ژیان لەسەر زەوى ئازارو رەنجو ژانەو رزگاریش لەگەیشتن بەمەملەكەتى خواوەندی دایە، ئەمەش تەنیا لەو رێگایەوە مەیسەر دەبێت كە مرۆڤ دەستبەردارى ئازادى خۆى بێتو ملكەچى ئیرادەى مەملەكەتى خواوەند بێت. بەڵام لەبەر ئەوەى كە مەملەكەتى رەهاى خودا لەسەر زەوى نایەتە دىو ئەوە كارێكە تەنیا دەتوانرێت لە مەملەكەتى خوادا بێتەدى، كەواتە مرۆڤ مەحكومە بەوەى كە بگەڕێتەوە لاى خودا. كرۆكى ئەم بیروڕایانە هیچ نەبوو جیا لەوەى كە ئۆگستین دەیویست بەم شێوەیە بورهانێك بۆ زاڵبوونى دەسەڵاتى كڵێسا، وەك سیمایەك لەدەسەڵاتى خواوەندیى بسەپێنێت بەسەر دەسەڵاتى سیاسىو ئیدارىو دەوڵەتدا وەك دەسەڵاتێكى زەوى یان شەیتانیىو، هەورەها لەم رێگایەوە دەیویست بارى لارى مەسیحییەتى دواى رمانى پیپراتۆریەتى رۆمانى راست بكاتەوە. لێرەوە دەردەكەوێت كە هەرچەندە عەدالەت لاى ئۆگستین وشەیەكى جوان و پەسەندبوو ستایش دەكرا، بەڵام لە دواجاردا شایستەى جێبەجێبوون نەبوو.
هەر لە هەڵگرانى بیرۆكەى مەملەكەتى خودا تۆماس ئەكۆیناسمان هەیە كە هەوڵ دەدات خزمایەتییەك لە نێوان كەلامى مەسیحییەت و فەلسەفەى ئەرستۆدا دروست بكات. ئەكۆیناس لەگەڵ ئۆگستیندا جیاوازە لەوەدا كە پێیوایە دەبێت یاساكانى سەر زەوى رەنگدانەوەیەكى یاساكانى خواوەند بێت، چونكە ئەو بەم ئاماژەیە دەگەڕێتەوە بۆ یاسا سروشتییەكان ، ئەو یاسایانە كە لەگەڵ ویستى خواوەندا ناكۆك نین. پرسى عەدالەت لاى ئەكۆیناس تەفسیركردنێكى بەڕادەیەك نەگونجاو لەگەڵ تەفسیرى ئۆگستیندا وەردەگرێتو بەڕێژەیەكى دیار تێڕوانینێكى خۆشبینانەى هەیە بۆ مرۆڤ. خۆشبینى ئەكۆیناس لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بە پێچەوانەى نیگەرانییەكانى ئۆگستین لە نزمبوونەوە و چەمانەوەى بۆ حەز و ئارەزو و تموحە سروشتییەكان، كە تەنیا سۆزێكى خواوەندیانە دەتوانێت مرۆڤ لەم دۆخە رزگار بكات”لە لێكدانەوەى ئەكۆیناسدا ئەقڵى مرۆڤ لە پاش نزمبوونەوەش بەردەوام رێنمایی كارى مرۆڤە و دەتوانێت بەرەو مەبەستە سروشتییەكەى واتا دروستكردنى كۆمەڵگەیەكى خاوەن یاسا بۆ گەیشتن بە رزگارى رێنمایى بكات”5.
لەم مەملەكەتى خواوەندەدا پرسى عەدالەت ئەو سیما ئاساییانە لەدەست دەدات كە وەك پرسێكى مرۆڤەكان لە قەڵەمڕەوێكى دیاریكراوى دەسەڵاتى زەمینییانەى مرۆڤەكاندا بمێنێتەوە. عەدالەت، بەتایبەتى لاى ئۆگستین، دەتوانێت لە دڵى مرۆڤەكاندا نورى خواوەندیى دروست بكات و سیستەمێك لە رۆحى مرۆڤەكان دروست بكات كە رۆحى مرۆڤ لە رۆحى خواوەند نزیك بكاتەوە. بەڵام ئەوەى لەم نێوەدا جێگاى ئاماژەیەو دەبێت سەرنجى بخرێتە سەر ئەوەیە كە عەدالەت پرسێكى تیۆلۆژى نییە بەڵكو پرسێكى مادییە، ئامانجێك نییە لە رۆحدا بەڵكو ئامانجێكە لە ماددە یان لە واقعى كۆمەڵایەتیدا كە ئەمەش دەكەوێتە جیهانى هەستپێكراوەوە، واتا لە ژیانى ئاساییدایە و تەنها لە ژیانى ئاسایشدایە كە دەتوانێت عەدالەت لە ناعەدالەت جیابكرێتەوە.
بەرەو مەملەكەتى بۆرژوازى
لە مەملەكەتى بۆرژوازیدا دوو بابەتى سەروەت و سامان دەبنە بابەتى سەرەكى پرسى عەدالەت. عەدالەت چییە؟ ئایا عەدالەت بریتییە لە دابەشكردنێكى عادیلانەى دەسەڵات، كۆتایی هێنان بە ستەمگەریى سیاسى و ئاسایى و كۆتایى هێنانە بەو ناعەدالەتییەى كە دەسەڵات دەداتە بەشێك و لەبەشێكى ترى دەسەنێتەوە ؟ ئایا عەدالەت بریتییە لە دابەشكردنەوەى عادیلانەى سامان، ئەو سامانەى كە بەشێوەیەكى زۆر ناعادیلانە دابەشكراوە و بەشێك لە كۆمەڵگە سەهمێكى زۆرى بردووە و بەشێكى ترى كەمترین سەهمى بەركەوتووە و یان هەر لێى بێبەشە.
فكرى سەردەمى نوێ وەڵامى جیاواز و دژ بەیەكیش بەم پرسیارانە دەداتەوە. لە دەروازەكانى ئەم سەردەمەدا سودگەرایى وەك سەرەكیترین بیرۆكە دەردەكەوێت كە عەدالەت لە روانگەیەكى سودگەراییەوە پێناسە دەكات. لەم بیرۆكەیەدا ئاسودەیى دەبێتە سەرەكیترین واتاى عەدالەت . عەدالەت چییە ئەگەر نەبێتە ئاسوودەیى. هیوم كە لەم بیرۆكەیەدا جێگاى باوك دەگرێتەوە پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە “رێساكانى عەدالەت سروشتى نین، دروستكراون”.
رێسایەكى دروستكراو كە هەركەسەو بەرژەوەندییەكانى خۆى تێدا دەبینێتەوەو كۆى ئەم بەرژەوەندییانەیە عەدالەت دەكاتە دراوێكى ناسروشتىو دروستكراو. عەدالەت لە بیرۆكەى سودگەراییدا بەوە دەرناكەوێت كە عەدالەت چییە، بەڵكو پرسیارى سەرەكى ئەوەیە كە ئاسودەیى یان خۆشبەختى چییە؟ چونكە لەهەر كەسێك بپرسیت دەتوانێت وەڵامت بداتەوە كە ئاسودەیىو خۆشبەختى لاى ئەو چى دەگەیەنێتو دەتوانێت بەشێوەیەكى بەرجەستە بۆت بەیان بكات، لە كاتێكدا كەسەكان هەمیشە دەمەقاڵەیانە لەسەر ئەوەى كە پێت بڵێت عەدالەت چییە. لێرەوەیە كە بیرۆكەى سودگەرایى عەدالەت وەك مرادیفیكى سودو بەرژەوەندىو ئاسودەیى دادەنێت. لەم بیرۆكەیەشدا بابەتەكانى وەك ئازادىو دەستدرێژى دەسەڵات بۆسەر مافە ئازادییەكان لەپاڵ عەدالەت لە بژێوىو دابیتكردنى ئابورى و ژیانى كۆمەڵایەتیدا شوێنێكى بەرزیان هەیە.
بەڵام لەوانەیە رەخنەیەكى قورس لە سودگەرایى بگیرێت بەوەى كە بیرۆكەى سودگەرایى پێچەوانەى حورمەتو كەرامەتى ئینسانە. چونكە مرۆڤەكانە تەنیا بەهۆى سودو بەرژەوەندییەوە نییە كە روودەكەنە عەدالەت. مرۆڤەكان ئاكاریان هەیەو ئەو ئاكارەش بەهۆى عەقڵێكى پێشوەخت ئامادە دەبرێت بەڕێوە. كرۆكى ئەم رەخنەیە لە سوودگەرایى دەگەڕێتەوە بۆ كانت. لاى كانت مرۆڤەكان بونەوەرێكى ئازادنو ئامانجەكانى ئەم بونەوەرە ئازادەش بە شێوەیەكى ئازادانە دیارى دەكرێت. كەواتە لاى كانت ئەو كاتە عەدالەت دێتە دى كە مرۆڤەكان لە ئازادى بەهرەمەندبن. كەواتە لاى كانت عەدالەت كاتێك دێتەدى كە حورمەتى ئینسانەكان پارێزراوبێت.
هەرچى خاوەن بیرانى پەیمانى كۆمەڵایەتییە پێى لەسەر ئەوە دادەگرن كە مرۆڤەكان ئێستا لە پەیمانێكى كۆمەڵایەتیدا دەژین ، ئەمەشیان وەك جۆرێك ناچارى بۆ بەدەستهێنانى ئەمنییەتو ئاسایشو دڵنیابوون لەمانەوەوەو خۆپاراستن لە كوشتنى یەكتر داناوە. لاى ئەم بیرمەندانە (هۆبز و رۆسۆ و جۆن لۆك) كۆمەڵ شتێكى دروستكراوە لە ئەنجامى ئەوەى كە تاكەكان وازیان لە بەشێك ئازادىو مافەكانى خۆیان هێناوە بۆئەوانى ترو لەم رێگایەوە توانیویانە لەو دۆخە سروشتییە رزگارییان بێت كە هەر یەكێك بۆ ئەوانى تر دەكاتە دوژمنێكى سەرەكى. كەواتە خاڵى سەرەكى لەم بیرۆكەیەدا ئەوەندەى پەیوەست دەبێتەوە بە پرسى عەدالەت ئەوەیە كە مرۆڤەكان بە چوونە ناو ئەم پەیمانە كۆمەڵایەتییە چونەتە ناو ژیانێكەوە كە عادیلانەیە. لێرەدا عەدالەت دەبێتە ئەنجامى دەستبەرداربوونى بەشێك لە مافو بەرژەوەندییەكانى هەر تاكێك بۆ ئەوانى تر تا لەم رێگایەوەو بەهۆى ئەم دەستبەرداربوونە لە بەشێك لە مافەكانى خۆیان دەستیان بگات بە عەدالەتێك كە بتوانێت ژیانیان لەناو كۆمەڵدا بۆ دابین بكاتو دڵنیایىو ئاسایشیان پێ ببەخشێت.
ئەم عەدالەتە كە بەرئەنجامى پەیمانێكى كۆمەڵایەتى تاكەكانە ، مانا و واتاى جۆراوجۆرى هەیە . لاى هۆبز مرۆڤ بەهۆى ئەم پەیمانە كۆمەڵایەتییەوە لەدۆخى شەڕانگێزى هەمووان دژى هەمووان رزگاریان بووەو چونەتە ناو دروستكراوێكى دەستكرد كە هۆبز ناوى دەنێت كۆمەڵگا . لاى هۆبز، لەبەر ئەوەى مرۆڤەكان بەگشتى خۆپەرستو ئەنانینو تەنیا بەرژەوەندییە تایبەتىو بەرتەسكەكانى خۆیان دەبینن، تەنیا لە رێگەى دروستكردنى كۆمەڵەوەیە دەتوانن لەیەكترى دڵنیابن، ئەویش لەژێر دەسەڵاتى دەوڵەتێكدا كە لە شێوەى گیانلەبەرێكى حەوت سەرى ئەژدیها ئاسادابێت. هۆبزى خواى دەسەڵاتى رەها دەڵێت “لێرەدا دەردەكەوێت كە كاتێك مرۆڤەكان بەبآ دەسەڵاتێكى گشتى دەژین هەمووان لەترس دا دەمێننەوە، لەدۆخێكدان كە پێى دەوترێت شەڕو، شەڕێكى وایش شەڕى هەموانە لەدژى هەموان”6. كەواتە عەدالەتى هۆبز عەدالەتێكە دەوڵەت دروستى دەكات، دەوڵەت سەرپەرشتیارى رەهاى پەیمانى كۆمەڵایەتییەو لێرەیشەوە دابینكەرى عەدالەتە چونكە ئەو ناگەڕێتەوە بۆ ویستو ئارەزووى ئەو مرۆڤانەى لە جیهانى خۆپەرستییەوە هاتوون. هەر بۆیە لاى هۆبز پێش پەیمانى كۆمەڵایەتى، پێش بونى دەسەڵاتى رەها، ئاماژەكردن بۆ عەدالەتو ناعەدالەت بآ هودەیە “چونكە كاتێك لەوەو پێش پەیمانێك نەبەسترابێت، هیچ مافێك نەدراوەو هەمووان مافیان لە هەموو شتەكاندا هەیەو سەرەنجام هیچ كارێك ناعادیلانە نییە”7.
لاى رۆسۆ ئەم بابەتە كەمێك پێچەوانە دەبێتەوە. مرۆڤەكان سەرەتا لە ژیانێكى شیاوو بێ كێشە و ئاسوودەدا ژیاون و ئێستا بەهۆى هاتنە ناو ژیانێكى مۆدێرنەوە بۆ یەكتر بونەتە وەحشىو جێگاى مەترسین بۆ یەكتر. لێرەدا كە پەیمانى كۆمەڵایەتى لەجۆرى رۆسۆ وەك پێویستییەك بۆ پاراستنى تاكەكان سەر هەڵ دەدات و لێرەوە عەدالەتى لەدەستچوو بۆ مرۆڤەكان دەگەڕێتەوە. ئەوەندەیشى دەگەڕێتەوە بۆ جۆن لۆك دەبێت شتێك هەبێت عەدالەت بۆ ئەو كەسانە دابین بكات كە یەكەم جار پارچە زەوییەكیان دۆزییەوەو وتیان ئەمە موڵكى ئێمەیە. جۆن لۆك گرنگییەكى زۆر بە ئازادى تاكەكان دەداتو قسە لەسەر عەدالەت لە ئازادىو دەسەڵاتدا دەدات، بەڵام لاى جۆن لۆك عەدالەت نابێت ترس بۆ سەر مافى خاوەندارێتىو مافى تاكەكان لە بوونى سەروەتو سامان دروست بكاتو بەڵكو خودى پارێزراوى ئەم مافانە وەك مافێكى سروشتى ئەركێكە لە ئەستۆى عەدالەتدایە. ئەمەیش بۆ خۆى جۆرێك وێناكردنى ناعەدالەتانە لە عەدالەت دروست دەكات، چونكە یەكەمین هۆى ناعەدالەتى لە جیاوازى بەهرەمەندبوونو دەستڕاگەیشتنە بە خاوەندارێتىو بە سەرچاوەكانى ژیانو بژێوى.
بەڵام لاى ماركس شتەكان تەواو پێچەوانە دەبنەوە. ماركس پىَ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە عەدالەت لە كۆمەڵگاى بۆرژوازیدا ناتوانێت عەدالەتێكى ڕاستەقینە بێتو تەنیا عەدالەتێك دەبێت بۆ ئەوانەى كە خاوەنى سەروەتو سامانن. لێرەوە ڕەخنەى ماركس لە دابەشبوونى ناعادلانەى سەروەتو سامان دەستپێدەكات . بەرژەوەندى هاوبەش كەبەدرێژایى بیرۆكەكانى مێژووى فەلسەفەو مێژووى عەقڵانییەتو لۆژیك قسەى لەسەر كراوە لاى ماركس بێ بناغە دەردەچێت چونكە ئەو لە تێزە بەناوبانگەكەى لەسەر فیۆرباخ دەنوسێت فەلسەفەى ڕابردوو جیهانى لێكداوەتەوە، لەكاتێكدا ئێستا ئەركى فەلسەفە گۆڕینى جیهانە.
فەلسەفەى ماركس فەلسەفەیەكى ڕەخنەگرانەى ڕادیكاڵ بوو چونكە بآ دوودڵى پێى لەسەر ناڕاستى عەدالەت لە كۆمەڵَگاى بۆرژوازى دادەگرتو عەدالەتى تەنیا لە هەڵگێڕانەوەى سەرجەمى پێكهاتى كۆمەڵَگاكەدا دەبینیەوە .
عەدالەتى مەملەكەتى كۆیلەیەتى نوێ
جۆن راولز ساڵى 1970 كتێبێكى بەناوى “بۆچوونێك دەربارەى عەدالەت” بڵاوكردەوە . گەرچى ئەمە سەرەتاى بیرۆكەكانى ئەم نوسەرە لەسەر پرسى عەدالەت نەبوو، بەڵام ئەم كتێبە بووە سەرەتاى قسەو باسێكى فراوان لەسەر پرسى عەدالەت لەسەردەمى نوێدا. پوختەى بیرۆكەى راولز دەگەڕێتەوە بۆ جۆرێك لە پەیمانى كۆمەڵایەتى و بەشێوەیەكی فراوانیش لەژێر كاریگەرى كانت دایە. لەژێر كاریگەرى تێڕوانینە ئەخلاقییەكانى كانت دا باس لە پێكەوە گونجاندنى عەدالەتو ئازادى دەكاتو لەژێر هەمان تێڕوانینى فەلسەفەى كانتدا هەوڵدەدات ئەخلاقیات ئاوێزانى بەها لیبراڵییەكان بكات.
راولز، هاوكاتى ئەوەى كە بۆچوونەكانى هۆبز لەبارەى پەیمانى كۆمەڵایەتىو تایبەتمەندى تاكەكانەوە ڕەد دەكاتەوە، پێى وایە كۆمەڵگە دامەزراوەیەكە كە تاكە خاوەن خواستو خاوەن ئامانجە جیاوازەكان بۆ بەدەستهێنانى مافى بەرامبەرییانە دروستیان كردووە هەر بۆیە پێویستە پێش هەموو شتێك ببێتە چوارچێوەیەك بۆ ڕێكخستنى پەیوەندییەكانى نێوان ئەم دامەزراوەیە. تیۆرى راولز لەسەر دوو بنەما كار دەكات كە خودى راولز بەم شێوەیە باسى لێوە دەكات:
” بنەماى یەكەم: دەبێت هەر تاكێك مافێكى یەكسانى بەنیسبەت فراوانترین سیستەمى كۆمەڵگاى ئازادییە بنەڕەتییەكانەوە هەبێت كە نەبێتە دژ بۆسیستەمێكى هاوشێوەى ئازادى ئەوانى تر.
بنەماى دووەم: دەبێت نایەكسانییە ئابوورىو كۆمەڵایەتییەكان بەشێوەیەك ڕێكبخرێنەوە كە هەردووكیان:
أ- زۆرترین مافییان بۆ بێبەشترین تاكەكان هەبێت….و
ب- پەیوەست بن بە پلەو كارێكەوە كە لە دۆخێكى ویژدانییانەو یەكسانیانەدا فرسەت بۆ هەمووان بڕەخسێنێت”8.
راولز بەم شێوەیە ئاماژە بۆ دوو بنەما دەكات كە وەك بنەماى تیۆرییەكەى خۆى بۆ هێنانەدى عەدالەت لە دڵى سیستەمێكى لیبراڵیدا بە سەرەكییان دەزانێت . بەڵام ئەوەى لە تیۆرىو تێڕوانینى راولزدا زۆر زەقە ئەو حاڵەتە ویژدانىو هۆمانیستیەیە كە راولزى تا ئاستى مەست بوون بردووە. لێرەدا كاریگەرى ئەخلاقییاتى كانت بە زەقى دەردەكەوێت.
ئەگەر خۆمان لەلایەنە ئەخلاقىو رۆمانسییەكەى راولزیش ببوێرین، كە دەكرێت ئەم لایەنە وەك كەرەستەی رەخنەیەكى سەرەكى وەربگیرێت ، ئەوا دەتوانین ئەو پرسیارە بخەینە بەردەم راولز ئایا قسەكردن لە ئازادىو عەدالەت لە دڵى دنیاى كۆیلەیەتییدا كە لیبرالیزم هەمیشە داكۆكى لەم كۆیلەتییە كردووە كارێكى جدییە؟ بە تایبەت كە راولز گرنگییەكى زۆر بە قبوڵكردنێكى عەقڵییانەى رێسا تیۆرییەكانى خۆى دەدات، بەڵام هێشتا عەقڵانییەت خۆى گیرۆدەى وەهمى بە پیرۆزكردنى ئەو شتەیە كە نا عەقڵانییەتە ئەویش مەسەلەكانى دابەشكردنەوەى سامان بەشێوەیەك كە هەر خەونێك بۆ عەدالەت دەكەنە نەخشى سەر ئاو.
چۆن كۆتایی پێبهێنین: ئایا ئەفسانەمان تێپەراندووە؟!
ئێستا دواى ئەو راگوزەرەى كەلەسەرەكیترین بۆچوونو تیۆرییەكانى عەدالەت لە ئەفسانەوە تا (عەقڵانییەتى!) هاوچەرخ كرد ، جێگەى خۆیەتى جارێكى تر بپرسینەوە عەدالەت چییە؟ من خۆم لە وەڵام دانەوەى ئەم پرسیارە دەدزمەوە چونكە جارێكى تر بەرەو دەستپێكردنەوەى بابەتەكەمان دەباتەوە، وەڵامدانەوە بەم پرسیارە هەزارو یەك شێوەى هەیەو ئاسانیش نییە هەروا بە ئاسانى حەقیقەت بدەینە یەكێك لەم شێوازانە. من لێرەدا لەبرى ئەوەى وەڵامى ئەوە بدەمەوە كە عەدالەت چییە، دەپرسم ئایا مرۆڤەكانى ئەم سەردەمە خەونى عەدالەتییان ماوە؟! لەوانەیە خودى پرسیارەكە جۆرێك رەشبینى یان جۆرێك نغرۆبوون لە رۆمانسییەتێكى تەواو مەستانەى تێدا بێت.
مرۆڤى ئەمڕۆ گیرۆدەى ژیانێك كراوە تەنانەت مۆڵەتى ئەوەیشى بۆ نەماوەتەوە بیر لە ژیانێكى باشتر بكاتەوە، چ جاى ئەوەى بتوانێت وێنایەكى راستەقینە، حەقیقىو دوور لە وڕێنەسازى بۆ عەدالەت بكات.
دەبێت ئەو راستیە تاڵە بڵێین كە ئێمە دەمێكە سەردەمى ئەفسانەمان تێپەڕاندووەو كەوتوینەتە ناو سەردەمى پڕ جەنجاڵىو ئاڵۆزىو ئامێرو تەكنۆلۆژیاوە، بە دەگمەن ناوى هەرقلمان لەبیر ماوە كە ژیانى خۆى تەرخانى عەدالەتو داكۆكى لە عەدالەت كردبوو، ئەو هەرقلەى كەلەپێناوى ژیانێكى باشتردا بەگژ ستەمگەریدا دەچوەوە. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو راستیانەشدا دەبێت دان بەوەدا بنێین كە ئێستایش، هەروەك یەكەمین ساتەكانى خەیاڵكردنەوەى قوڵى مرۆڤەكانى ناو ژیانێكى سادە، پێویستمان بە ئەفسانەیە، ئەفسانەیەك كە خواو قارەمانانمان بۆ پارێزگارى لە كەرامەتو عەدالەت بۆ بخوڵقێنێت. ئەمەش كارێكى ئاسان نییە، چونكە هەرچۆنێك ئێمە مرۆڤى شارستانىو مرۆڤى سەردەمى تەكنۆلۆژیاو (پێشكەوتن!) بین، تواناى بیركردنەوەو خەیاڵمان زۆر كەمتر بووەتەوە لە تواناى مرۆڤە سەرەتاییەكان كە بەخۆیانو دارێكەوە ڕاویان دەكرد، بەڵام توانایەكى بەرزیان لە وێناكردنى خەونو داهاتوویان هەبووە. ئەو لێهاتووەیەى كە ئێمە نیمانە. ئێمە سەرلەنوآ دەبێت بیر لە دروستكردنەوەى ئەفسانەكان بكەینەوە.
پەراوێزو سەرچاوەكان:
1- ج.ف. بیرلین، اسگورەهاى موازى، ت. عباس مخبر، نشر مركز، تهران، 1386، ل11
2- د. بهرام اخوان كاڤمى، عدالت در اندیشە سیاسى غرب، گۆڤارى اگلاعات سیاسی اقتێادی، ژمارە 153-154، ل 70
3- د. بهرام اخوان كاڤمى ، هەمان سەرچاوە، ل 20
4- د. بهرام اخوان كاڤمى ، هەمان سەرچاوە، ل 70
5- كمال پولادى، مێژووى هزرى سیاسی لە رۆژئاوا، و. ئازاد وەلەدبگىو سیروان زندى، بەرگى یەكەم، هەولێر، 2005 ، ل 134
6-توماس هوبز، لویاتان، ت. حسین بشیریە، نشر نى، تهران، 1385، ل 158.
7- توماس هوبز، هەمان سەرچاوە، ل 170
8- مایكل ایچ. لسناف، فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، ت. خشایار دیهیمى، نشر ماهى، تهران، 1385،ل 217