Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
فرە وتن و هیچ نەوتن ..!

فرە وتن و هیچ نەوتن ..!

Closed
by December 16, 2008 گشتی

 فرە وتن و هیچ نەوتن ..ڕەخنە لە رەوشی رۆشنبیریمان !       
حەمەى ئەحمەد ڕەسوڵ

   نێوەندى ڕۆشنبیریمان وەك ڕەوشى ژیانى كۆمەڵایەتیمان خاوەنى چەندین دیاردەیە كە دەتوانین هەندێك جار ئەو دیاردانە بە پەتا یان نەخۆشى بەربڵاو ناویان بهێنین، ناوبەناو وەك مۆدى سەردەم نووسینى كوردیى دوچارى كۆوتنى یەك بابەتیانە، هاومیلۆدى دەبێتەوە كە وەك لێشاو دێت و بىَ لەسەر وەستانەوە و وردبوونەوە دەوەشێنرێن و نووسەران و خوێنەرانیش بەتەرزى تووتییە قسەزانەكان بێوچان لەسەر زمان دەیانڵێنەوە. ئەو دۆخ و كەشوهەوایە دەستەجەمعى دەخوڵقێت و چ تخووبێكى سروشتى بۆ نییە، لە سنوورى تایبەتیدا ڕاناوەستىَ و جێگەیەك بۆ هەڵهێنجان و بۆچوونى خودیى ناهێڵێتەوە، واتە ڕاى جوداخواز دروست ناكات ئەوەندەى تانوپۆى نێوەندەكە دەتەنىَ و هەمووان وەك یەكتر ڕوانینى خۆیان پێشكەش دەكەن. هەڵبەتە ئەمەش شتێكە دەتوانین بڵێین لە ئاگاییدا پرۆسە ناكرێت بەڵكو نائاگاییانە گەڵاڵە بووە و لە دەرەوەى پێزانین و بیركردنەوەكاندا ماوەتەوە.
    چوونە ژێر خێوەت و سێبەرى ئەویتر كەسێتیى تاكى كوردى وەها گیرۆدە كردووە تەنها بە شكاندنى توێكڵە ڕووپۆشەكان ناكرێت ئازادییان بۆ بگەڕێندرێتەوە ئەوەندەى دەروونەكانى تەنیووە و كاركردن تیایدا هەروا ئاسان نەبێت، یاخود گەڕان بەدواى هۆكارەكانیدا بۆ دوور پەلمان ڕابكێشىَ و كاتێكى شیاوى بوێت بۆ قسە لەسەركردن.. ئەمەش بە دیاردە ناوزەد دەكرێت نەك بۆچوونى گشتگیر كە هەمووان لەسەرى كۆك بن، چونكە پرسیارى ڕۆشنبیریمان هەرگیز لە خەمێكى گشتگیرەوە نەهاتۆتە بوونەوە و بەڵكو خاوەنى بەرنامەیەكى گشتگیری ڕۆشنبیریش نین لە ئێستادا، خوێندنەوەش هەنوكە جۆرێك لە مۆدێلى پۆشیووە و پێدەچێت زۆرینە گۆشەنیگا و ڕوانینەكانیان گردكردبێتەوە وەك تیشكى كۆكراوەى زەڕەبین لەسەر چەند ڕووبەرێك كە نووسەرانى، بە هێزى ناوەكانیان خوێنەرانیان ڕاكێشابێت نەك خودى تێكستەكان و ئاستى باڵاى دەقەكان ئیتر هەر چەشنە نووسینێك بن و بوار و كایە هەمەجۆرەكان لەخۆبگرن، بەڵگەشمان بۆ ئەم وتەیە لابردنى ناوى نووسەرەكانە ئینجا ئاوڕدانەوە بۆ تێكستە سەربەخۆكان، ناوى نووسەرانى جیهانى هەر لەخۆوە نەگەیشتوونەتە هەموو پەڕێكى دونیا مەگەر كۆشش و بەخششەكانیان هۆكار نەبن لەو پێناوەدا، بەڵام سەبارەت بە نووسەرانى خۆماڵیى ناتوانین هەوڵ و كۆششەكان بە تەنها وەك هۆكارى بنەڕەتى لێك بدەینەوە، ئەوەندەى ناوى نووسەر ڕووبەر و پانتاییەكانى تەنیووە بەخشش و وەشاندن و داهێنان ڕۆڵى ئەوتۆى نەگێڕاوە، بێگومان فاكتەرەكانى ئەمەش پەیوەستە بەو هۆكارانەوە كە دیدگاكانى لەسەر ناوەكان چڕكردبێتەوە ئیتر بۆ هەر مەرامێك بووبن، پێدەچێت ناوى نووسەران لەسەر كتێب و بەخششەكان بگۆڕین بە ناوى دیكە و نێوەندەكە هیچ ئاوڕیشى لێنەدەنەوە، ئەمە بەشێكى بەپێى ئەزموونى خوێندنەوە ئاكامى دروست نەكردووە بەڵكو ئەزموونى كڵێشەبەندیى و هاومۆدى ئەمەى خوڵقاندووە، خۆ نووسەرانێك هەن لە ئاستێكى بەرز و باڵادا داهێنان دەكەن وەلىَ گۆشەنیگاكان هێشتان لەبەرامبەریاندا دەڕۆستى پەیبردن و ئاشنابوونیان نەهاتوون، هێشتان نێوەندى ڕۆشنبیریى بە خوێنەرانیەوە وەئاگا نەهاتوونەتەوە لە ئاستیاندا، واتە هەموو ئەو نووسەرانەى بەشى فەرامۆشییان چنگ كەوتووە بۆخۆیان دروستكەرى ئەو ڕەوشەیان نین بە تەنها، كردەى دەق و خوێنەر كردەیەكى سەربەخۆ نییە بەڵكو ئامادەگیى نووسەر ڕۆڵى هەیە لەو كردەیەدا، هەندێك پێیان وایە نووسەرانى دیكەى خاوەن داهێنان و دنیابینى خۆیان لە بوارى تەسویقدا دەست كورت و ناشارەزا بن هەربۆیە نەیانتوانیووە وەك بوونى پێویست خۆیان بسەلمێنن و دیدگاكان بچننەوە، كە ئەمەش لە ڕاستییەوە دوورە، چونكە هەموو نووسەرێك لە زەمەنى خۆیدا خوازیارى ئەوەیە زۆرترین خوێنەران بەرهەمەكانى بخوێننەوە و بەڵكو كارەكانیشى بۆ زمانە زیندووەكانیش وەربگێڕدرێن.
   ئەوەى لەو پێناوەدا فاكتەر و هۆكارە گردبوونەوەى هەستە جەمعییەكەیە لەسەر شتە دیار و زەقەكان بەچەشنى ژیانى ڕۆژانەمان وەك ئەوەى جیهان بە تەنها لەو ڕووبەرانە پێكهاتبێت، لەنێو گەلى كورددا شتێك هەیە پێى دەڵێن چاولێكەریى، زۆر جار بینینى ئەو دۆزە لە دیدى كەسانى تردا ئەو دیمەنەى خوڵقاندووە كە ( بەفرەكە لەوێدا چووەتەوە) بەماناى شوێنێكى دیكە و ڕووبەرێكى دیكە نەماوەتەوە هەربۆیە هەمووان لەوىَ خڕبوونەتەوە یاخود هەماهەنگن لەسەر شتە دیاریكراوەكان.. واتە بەپێوەرى زۆرینەى ئەودیو ئاگایى دیدگاكان لەخۆوە دروست دەبن و هەر لەخۆشەوە دواییان پێدێت ئەودەمەى وەئاگادێنەوە، ئەم لایەنە كۆمەڵایەتییە، ئەم ژیانە ڕۆتینییە پانتاییەكانى ڕۆشنبیریشى داگیركردووە و بەڵكو خوێندنەوە و نووسینیشى بە ڕۆتین كردووە، فاكتەرێكى دیكە وەزارەتى پەیوەندیدار و هەموو ئەو دەزگا ڕۆشنبیریانەیە كە خەمێكى گشتگیریى ڕۆشنبیرییان بە كۆڵەوە نەناوە، یان میدیا و ڕاگەیاندنەكان كە ئەمەش بۆخۆى لایەنێكى ئەكتیڤە، وەلىَ ئێستا ئەوەى ڕاگەیاندن و میدیا كارى بۆ دەكات ئەندێشەى نووسەران نییە و هەموو دەزگا ئەهلییەكانیش بۆخاترى قازانجى مادیى ڕیكلام بۆ پڕفرۆشییەكەى خۆیان دەكەن و ئەوانیش لەنێو هەمان مۆدێلى دەستەجەمعیدا گیرۆدەى هەمان پەتان بەوەى دواى دەنگۆكان كەوتبن. وەك ئەركێكى نیشتمانیش حكومەت و دەسەڵاتیش بەهەند دۆزەكەیان نەگرتووە تاوەكو بە پلان و بەرنامەى نەتەوەیى جارێكى تر دیدگا و بینگەكان بەرەو ئەو ئاقارە بەرن كە پەرەسەندنى فەرهەنگى نەتەوەیى لێدەكەوێتەوە. هەموو نەتەوەیەك شانازى بە كەلتوور و بەخششەكانى خۆیانەوە دەكەن لە بوارى داهێناندا، پێدەچێت نێوەندى ڕۆشنبیریى جێى شانازى نەتەوەیى نەبێت ئەوەندەى خەمى ڕۆشنبیران خۆیانن لەو پێناوەدا هەوڵى ناچارانەى سست دەدەن و دەنگیان ناگاتە گوێى نەتەوەكانى تر تا لە ڕێى وەرگێڕان و دیالۆگى هەمەچەشنەوە بەرنامەیەكى گشتگیرى ڕۆشنبیریى دابمەزرێنن.
  پڕفرۆشیى بەرهەم و كتێبەكان ئەگەر لە تایەكدا مایەى خۆشبەختى بن و جۆرێك لە گردكردنەوەى دیدگاكانى ڕۆنابێت بۆ خوێندنەوەیەكى هەماهەنگ دەرهەق بە بەخششەكان، ئەوا لە تاى دووەمدا پێدەچێت ئەو زۆرینە و هەماهەنگییە، ئەو پڕفرۆشییە پێودانگ نەبێت بۆ پلەى شیاو و ئاستى باڵاى كتێبەكان، هەرگیز داهێنان و ئاستى باڵا بەپێى فرۆشیى كتێبەكان ناپێورێت، لەو ڕووەشەوە دەتوانین ئاماژە بە چەندین بڵاڤۆك و نامیلكە و بەرهەمگەلێكى دیكە بكەین كە خوێنەرانى ئاسایى، خوێنەرانى سادە و ڕاگوزەر لە كتێبخانەكاندا دەیانچننەوە و هەرگیز بە ئاستى ڕۆشنبیریش لێك نادرێنەوە، مەبەست لێرەشدا هەموو ئەو كتێبۆكە و بڵاوكراوانەیە كە بە میللى پەتى لە قەڵەم دەدرێن و وەك شیعرە مۆبایل و فەرهەنگى فێربوونى زمانى سەفەرى كورت و….تاد، هەندىَ جاریش بەپێى دەنگۆى نێوەندەكە لەسەر چەند تێكستێك و ڕاوەستانەوەى زیاد لە پێویست وەها دەخوازێت خوێنەرانى نائاگادارى دونیاى ڕۆشنبیرى و مەعریفە ڕووەو ئەو دەنگۆیانە پىَ هەڵبگرن وەك ڕاداشتن و گەیشتنەوە بە هەنگاوەكانى ژیانى هاودەم بۆخاترى دوانەكەوتن و پێزانینیان لە هەمبەر دۆزەكە، كە ئەمەش چەشنێكى دیكەى ئەو مۆدانەیە خوێنەرى كورد پێى ڕاهاتووە و ئەوەى نەهێنرێتە بەر باس لە جۆرى تێكست و كتێبى بەنرخ و پڕ بەها، شیاوى ئاوڕدانەوە نین لەلایان ئەگەر هەڵگرى ئەو وەڵامانەش بن كە پرسیارگەلێكى خۆیان تێر ئاو بكەن و ڕێگە دووروكانیان بۆ نزیك بكەنەوە، پڕفرۆشیى كتێبەكانیش بەتەرزى خەڵاتە جیهانییەكان چ شتێك نین ئەوەندەى كۆكردنەوە و چڕكردنەوەى دیدگاكان لەسەر بەخششەكان و زیاتر ناساندنیان و پەلكێش كردنى خوێنەران ڕووەو پانتاییان.
   بەڵام لەو نێوەندە پەشێوەى ڕۆشنبیریماندا كە باش و خراپ تیایدا ئاوێتەبوون و وەرگر و خوێنەران دواى ڕیكلامەكان دەكەون، بۆخۆیان پاڵنەرەكان ناكەنەوە پێوانە و بەڵكو گەڕانێك نییە بۆ ئەندێشە و خولیا تایبەتییەكان ئەوەندەى مۆدێلێكە كە دەنگەكانى دەرەوە و ئەویتر كاریگەریى هەیە لە كێشكردنى بینگە و دیدگاكان تا تێكستەكان بخوێننەوە، هەر لێرەشەوە، ئەو مۆدە پىَ بەپێى هەنگاوەكان پىَ هەڵدەگرێت بۆخاترى جێنەمان و ئاگاداربوون لە شتگەلى دونیا، هەربۆیە وەختێك نووسەرێك بانگەشەى شتێك بكات دەستبەجىَ نووسەرانى دیكە و خوێنەرانیش هەمان بۆچوون كۆپیدەكەنەوە بىَ تاووتوێكردن و ڕەچاوكردنى لایەنەكان و هاوزمان بۆچوونەكان دەسەپێننەوە. لەم بەدەرخستنەدا دەشێت دۆگمایەك دەستنیشان بكەین كە لە بازنەكەیدا هەموو ئەو دەنگە كۆپیكراوانەى تێدا ببینینەوە.
   دیاردەى زۆر وتن، لووت ژەنین لە هەموو شتێكەوە، خۆهەڵقورتاندن و قسەكردن لەبارەى شتگەلێكەوە بووەتە میلۆدیى ڕادەربڕین و سەپاندنى ئەو بۆچوونە بەسەر زۆرینەى نووسەراندا و بىَ پۆلێن و گەڕان و پشكنینى هۆكارەكان حوكم دەدەن و سنوورێك لەبەردەم ئازادى ڕادەربڕیندا دادەنێن، ئەمڕۆ لە دونیادا شارەزایى و پسپۆڕیى سنوورەكانى بەرتەسك بوونەتەوە كە كاركردنەكان پڕۆفیشناڵییە و نان بۆ نانەوا و گۆشت بۆ قەساب دەخەمڵێنن، زانایەك ئەگەر پسپۆڕیى لە لەتێك سێودا هەبێت ئیدى بۆى نییە لەسەر لەتەكەى دیكەى بێتە ئاخاوتن، ئەمە ڕێزگرتنە لە خود و لە زانستیش، وەلىَ ئەودەمەى كەسانێك خاوەنى جیهانبینییەكى بەرفراوان بن و ڕوانینى هونەرمەندانەیان لەخۆدا هەڵگرتبێت تاڕادەیەك ئاساییە ڕا لەسەر زۆرینەى شتەكان دەرببڕن، ئەگەر شارەزاییشیان لێوە چنگ كەوتبێت بێگومان باشترە و سودێكى ئەوتۆشى هەیە.
   شتێكى نەشیاوە نمونەى نووسەرانێك بكەینە یاسا و ڕێسا تاوەكو هەموو نووسەرانیشى پىَ مەحكوم بكەین، ئەمە زیاتر بەوەوە گرێدراوە كە وەرگرتنى پۆستە ئیدارییەكان بەپێى شارەزایى نەبێت و كەسانى شیاو لە جێگەى شیاو بوونیان نەبێت، ئەم دۆخە پەشێوە پەڕیووەتەوە بۆ ناو نێوەندى كەڵچەر و فەرهەنگ و ئاسایى نەكەوتۆتەوە وەختێك شاعیرێك شرۆڤەى كۆمەڵگەكەى خۆى بكات یان كۆمەڵناس و دەروونناسێك لەسەر پەیكەرتاشین وەستانەوەیان هەبووبێت، ئەمە بۆ خۆى پەتایە و دیدگاكانى تەنیووەتەوە، پرسیار لەوێدا بوونى نییە كە ئەو كەسێتییە دەشێت پلورالیزمى جیهان ببینىَ و بەپێى قۆناغەكان شارەزایى پەیدا كردبێت، ناسنامە لەوێدا هێندە گرنگ نییە كە ئەو كەسێتییە بە ڕۆماننووس یان فۆتۆگرافیست ناسرابێت هێندەى چۆنێتى وەشاندن و شرۆڤە زانستى و ئەكادیمیەكەى بۆخۆى سەنگى مەحەكە و ئاساییە لەبارەى كایە و بوارە جیاجیاكانەوە بێتە ئاخاوتن، هەڵبەتە لایەنى تەندروست ئەوەیە لە بوارێكى تایبەتمەنددا بەخششەكانى پێشكەش بكات نەك فرەلایەنى و پەلهاویشتنى هەمەلایەنە، بەڵام ئەگەر ئەوەشى پەیڕەو كرد وەك وتمان بەپێى لێكدانەوە و ڕانان و بۆچوونەكانى دەتوانین ڕاڤەى بكەین و پێشوەختە بڕیارى سەرپێیى نادەین و بە شێوە ڕێژەییەكەى لەو گشتەى جیا دەكەینەوە تاوەكو نەكەوینە هەڵەوە.
   ئەم پلورالزمییە لە فرە وتن و فرە ڕوانینانە ئەگەر لە سەرێكەوە دەستكەوتى هەوڵ و ماندووبوونى خودیى بێت، دەستكەوتى ئەزموونى تایبەتى، ئەوا لەسەرێكى دیكەوە ئامادەگیى ئەو چەشنە دیدگایە هۆكارى پەوەردە و خوێندنمانە كە وەك پاشخانێكى پەروەردەیى لە پشتیەوە ڕادەوەستنەوە، چونكە لە قۆناغەكانى خوێندنى ئێمەدا هەر لە منداڵییەوە سەپێنراوە بەسەرماندا كە زۆرینەى وانە جیاجیاكان بخوێنین تاوەكو شارەزایى هەمەلایەنە دەستگیر بكەین، كەواتە لە ئێستادا شیاوە لەسەر جوگرافیا و ئەندازە و وێنەش بێینە ئاخاوتن، بۆمان هەیە قسە دەربارەى ئەدەب و بایۆلۆژیاش بكەین، بەڵام قسە ئەوەیە كە هاتینە ئاخاوتن چۆن دەڵێین، كە وتیشمان چەندە زانستییانە ڕا دەردبڕین و ڕێز لە وتنەكانمان دەگرین و چ شتێكى نوىَ ئیزافە دەكەین.
   لایەنێكى دیكەى ئەو پلورالیزمییەى نووسەران و تەنانەت خوێنەرانیش بۆ مێژووى ڕەوشێكى سیاسى نالەبار دەگەڕێتەوە كە میللەتى كورد هەمیشە لە بەرامبەر دوژمنەكانیدا ویستوویەتى خوێندەوار و ڕۆشنبیر بىَ و بە چەكى زانین و زانستەوە بەرگرى لە خۆى كردووە، ئەگەر داگیركەران نەیانهێشتبێت چاوكراوە و لێزان بن و لە چەواشەكاریدا، لە تاریكیدا قەتیسیان كردبن، ئەوا لە بەرامبەریشدا ئەم كۆمەڵگەیە هەردەم بە ڕۆشنبیریى خۆى پڕ چەك كردووە، هەموو شتێكى خوێندۆتەوە و ویستوویەتى زانیارى گەلێكى ئەوتۆى دەستگیر ببێت، هەربۆیە ڕۆشنبیرى كورد دەتوانین بە ڕۆشنبیرێكى مەوسوعى پێناسى بكەین، لێرەشەوە بۆ مەرامێك پرۆسەى خوێندنەوەى بەردەوام كردووە و سەیریش نییە فەلسەفەى بۆ سیاسەتیش خوێندبێتەوە، لەبەرئەوەى لە بارودۆخێكى سیاسى زیاتر چ شتێكى دیكەى نەبینیووە، لەو قۆناغانەدا ئەگەر كەسێك كتێبێكى نوێى نەخوێندایەتەوە هەمیشە هەستى دەكرد بەجێماوە و شتێكى گەورەى لەكیس چووە، دەیەى حەفتاكان و هەشتاكانى سەدەى ڕابردوو ئەوە وێنەكەى بوو.
   هەموو شت خوێندنەوە و هەموو شت زان نەك لە كەسێتیماندا ڕەنگیداوەتەوە، بەڵكو بەرهەم و داهێنانەكانیشى تەنیووین و جێى ڕەخنە و بەدواداچوونن. پێكداچوونى شێوازى نووسینیش بەرێكى بۆ ئەو فاكتەرانە دەگەڕێتەوە كە هەنوكە دەتوانین پێكداچوونى ژانرەكان لەیەكدا ببینینەوە، لێرەشدا مەبەست ئەوە نییە كە كاریگەریى ژانرەكان لەسەر یەكتر دەستنیشان بكەین ئەوەندەى شیعر ڕەگەزەكانى ڕۆمان و ڕۆمانیش بە زمانە شیعرییەكان، بە ڕەگەزەكانى شیعر وێناى جیهانەكەى دەكات نەك گێڕانەوەى داستانى بگرێتە بەر.. ئێمە لەیەك كاتدا هەموو شتێكین، تۆمەتى ( نەزانین ) گەورەترین عەیبەیە لەلامان و هەموو خۆمان بە زانا و دانا دێتە پێش چاو، لەكاتێكدا هیچ كەسێك لە ئێمە مەحكوم نییە بەوەى هەموو شتێك بزانێت، وەرگرتنى ڕاى تاكەكانى كۆمەڵگە لەسەر هەر شتێكى دیاریكراو بۆخۆى ڕێخۆشكەر بووە لەو پێناوەدا، واتە پرسیارگەلێك ئاراستەى كەسە شیاوەكان نەكراوە بۆ وەرگرتنەوەى وەڵام بەڵكو هەمووان لەو كردەیەدا بەشدارییان پێكراوە.. هەربۆیە ئێستاش كەسێك دەربارەى شتێك چ زانیارییەكى نەبێت هەموو دەمەكان ئاراستەى دەكرێنەوە و تۆمەتبارى دەكەن بە هیچ نەزان و ساویلكە و چى و چى.
   ئێمە لە ژیانیشدا وەك بوونەوەرێك ئارەزوو دەكەین وەك فارس و فەڕەنسییەكان گۆرانى بڵێین و وەك تورك بپۆشین و وەك ئیتاڵى بخۆین و هەروەك دانیماركى خۆشەویستى بكەین و وەك ژاپۆنى دابهێنین و وەك ئەمریكى بەشەڕ بێین، بەڵام نامانەوێت كورد بین و خۆشمان قەرزاربار دەكەینەوە بە هەموو شتێك، كە خاوەنى خودى خۆمان نەبین و ئەو خەسڵەتانە لە یەكتردا ببینینەوە سەركۆنەى یەكترى پێدەكەین، لەم ڕایانەشدا هەمیشە گشتگیر دەدوێین و لایەنى تایبەتى و تایبەتمەند ناهێڵینەوە، هۆكارى ئەمەش نەخوێندنەوەیە بەماناى تەواوى خوێندنەوە.
    كتێبەكان و بەخششەكان لاى خوێنەران بوونەتە مۆدێلى خوێندنەوە، هەندێك كتێبیش كە زیاد لە هەموو بەرهەمەكانى دیكەى نووسەران جێى بایەخى زۆرینەن و پڕفرۆشییەكى بێشوماریان هەیە بۆ نمونە كارەكانى ( پاولۆ كۆیلۆ) لەبەرئەوە نین خۆراكى زۆرینە مسۆگەر دەكەن ئەوەندەى بوونەتە مۆدێكى ڕۆژگار، ئەوەندەى خوێنەرانێك ئەو دیاردەیە دەنێنەوە كە تەمەڵن و خواستیانە لەو كتێبگەلەدا پڕ بە هەموو شتەكانى دونیادا بكەن وەك ئەوەى ئیتر گەیشتبن بە دەنگى سەردەم.. ئەو جۆرە خوێنەرانە لەو تەمەڵانە دەچن كە تەمایانە دەستگیركردنى هەموو دونیا تەنها لە دوگمەیەكەوە بهێنرێنە بوون، هەر لەو تێڕوانینەشەوەیە نووسەرانێك دەكەنە كاریزما و تەوتەمى بێهاوتا و بە قبوڵبوون و میهرەبانى ئەوان هەست بە بوونى خۆیان دەكەن، لەو جۆرى خوێنەرانەى هەر زوو دەبنە تەوتەم پەرست و پاشكۆ هەموو ئەو خوێنەرانەن كە ئەزموونى خوێندنەوەیان كورتە و شارەزاییان چنگ نەكەوتووە، زمانى دیكە نازانن و بە بەرهەمى جیهانى ئاشنا نین، بەڵكو ڕێزمانى خۆشیان تەواو نازانن لە بنەڕەتدا، بەوپێیەش خۆیان تەسلیم بە بۆچوونى نووسەرى كتێبەكان دەكەنەوە و هەڵگرى هەمان وەشاندنیان دەبن، لەكاتێكدا ئەركى خوێنەرانى جدى هەڵكۆڵین و پێزانینى ئەو شتانەیە، وەڵام دەستگیركردنى ئەو پسیارانەیە كە بەدوایاندا وێڵن و چەندیش دەخوێننەوە پرسیارى دیكەیان لا دروست دەبىَ و وەك ڕێژەیەكى كەم ناكەونە بەر لێشاوى بۆچونەكانى ئەویتر و ڕۆژ بەڕۆژ هەیكەلەكەى خۆیان بونیاد دەنێن و لەپێناوى ڕۆشنبیریدا خودێك لە خۆیاندا دروست دەكەن كە بەماناى تەواویەوە پێى بوترێت ئینسان. ئەو ئینسانەى لێزیادكردن دەخاتە سەر خەرمانە ڕۆشنبیرییەكەى و دەشزانێت بەدواى چ شتێكدا وێڵە و جۆرێك لە تینوێتییەكانى دەشكێنىَ.
    لە ئێستادا بۆ خۆمان سنوورەكانى مەعریفە و پلورالیزمى بەرتەسك دەكەینەوە.. پێودانگى نازانستى دەكەینەوە پێوەرى شتەكان، پێمان باش نییە كەسێك چەندین فرە ڕوانین و فرە بەرهەم و فرە وەشاندن بهێنێتە ئاراوە، هەر ئەزموونى تایبەتیشە كەسێتیى ڕووە و پلورالیزمى و فرە ڕەهەند پەلكێش دەكات و ئەمڕۆ وەك چۆن ژانرەكان و كاریگەرییان بۆ سەر یەكتر یەكانگیرە و هەم ئاوێتە، ئاوەهاش كەسێتیى بارگاوییە بە هەمەلایەنەى ژیانى ماتریال و لەو نێوەندەدا گۆشەگیر نەماوەتەوە، وەرگرتنى زانیارییەكان بۆ نەتەوەیەكى وەك ئێمە كە بە دواكەوتوو ناوزەد دەكرێین هەر زۆر پێویستە، ئەم ویستەشە دیسانەوە لەسەر كەسێتیى ئێمە هەمەلایەنە، فرە ڕەهەند كارى كردووە و وەچە لەدواى وەچە خوازیارى ئەوەین سەر لە هەموو شتێك دەربكەین و ئەلفوبىَ و كۆدى هەموو شتەكان لامان كەشف ببن، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت پسپۆڕیى و شارەزایى بوونى نەمابێت، بەڵكو هەر بەپێى ئەو دەستكەوتە تایبەتیانەشە دیسانەوە دەكرێت ڕاو بۆچوونى جیاواز دەربارەى شتەكان بێنە كایەوە، كەسێك لە بوارى بایۆلۆژیدا گەیشتبێتە بەهایەكى زانستى، دەشێت لە هەمبەر پرسیارگەلى فیزیادا وەڵامدەرەوەیەكى قایلكەریش بێت كە ئەمەیان زانایەكى لوبنانییە و پاش چوونى بۆ ئەمریكا كە خوازیاربووە زانستى فیزیك بخوێنێت، بەڵام بایۆلۆژیا تەواو دەكا و دواتر بانگەشەى ئەوە دەكات كە ئەوەى بەدوایدا وێڵ بووە لە كایەیەكى دیكەدا دەستگیرى كردۆتەوە.
   وەك وتمان پاشخانى مێژوویى و كۆمەڵایەتیمان فرەوتنیان تۆمار كردووە، هەموو شت زانێكیان دروستكردووە، بەڵام ترس لەو زانینانەش، لەو دەربڕینانەش واى كردووە كایە جۆربەجۆرەكان بەسەر خۆیاندا دابخرێن و ئاسۆكانیان تەنگ ببنەوە، بە تەنها شارەزایى لە بوارێكى دیاریكراودا نامانگەیەنێتە ئەوەى جیهانەكانى ناوەوە و دەرەوەى خۆمانى پىَ بخوێنینەوە، نامانگەیەنێتە داهێنان و قووڵبوونەوە لە دونیا و خۆراكى تەواوى ژانر و بوارە تایبەتییەكان، ڕۆشنبیریش بە پێودانگ و لە بازنەدان ناپێورێت و پێویستە پێناسێكى نوىَ و سیمایەكى دیكەى بۆ بدۆزینەوە تاوەكو لەبەردەم قەیران و تەنگژە خولخواردووەكاندا دەربازى بكەین.
   ئەرنستۆ ساباتۆى ڕۆماننووسى ئەرژەنتینى لەو دۆزە پێكداچووەدا ( هونەرمەند) بە پەسەندتر دادەنێت نەك چەمكى ( ڕۆشنبیر).. ئەو پێى وایە بەتەنها ناسنامەى ڕۆشنبیریى ئەوە ناگەیەنێت لە جوغزێكدا ئەو بوونەوەرەى پىَ دەستنیشان بكەین ئەوەندەى ڕووەو ئاسۆ فراوانەكان دیدگامان بگوێزێتەوە.. دەشێت بە هەموو ئەو كەسانە بڵێین ڕۆشنبیر كە هیچ ڕۆشناییەكى پۆزەتیڤانەیان بۆ ژیانیش هەڵنەگرتووە، ڕەنگە فیگەرێكى ناوزەدكراو بە ڕۆشنبیر لەبنەڕەتدا بەدبین و پووچگەراو هیچگەرابێت ڕوانینى بۆ ژیان و بوون بەپێى ئەو فەلسەفەیەى وابەستەى بووە.. یاخود هەموو شتەكانیش بە ناماقوڵ ببینىَ و بێهودە بێت لەلاى سەرجەم جووڵەو ڕەفتارەكان، تێكڕا خەسڵەت و فۆرم و ناوەرۆكەكان ڕەش ببینىَ لە پانتاییەكى ڕەشى بیروبۆچوونیدا، ڕەنگە لایەنێك لە تێڕوانینى ڕۆشنبیرانە هەڵگرى هەموو ئەم شتانە بێت و چ كونج و گۆشەیەكیش نەمێنێتەوە بۆ بینینێكى ڕۆشن. لەم بەشدارییەدا دەشێت شتێك لە (ساباتۆ) نزیك ببینەوەو هاودەنگ بین لەگەڵیدا وەختێك فەیلەسوف و سینەماكارو نیگاركێش و ڕۆماننووسیش دیسانەوە هەموویان بە هونەرمەند لەقەڵەم بدەین. دیدى ساباتۆ بۆ هونەرمەند پێدەچێت سكێچێك بێت بۆ هەموو ئەو فۆرمانە، باخود هونەرمەند باڵاتر بێت لە تێكڕا ئەو نازناوو ناسنامانە كە كەسێتى داهێنەریان لەخۆدا هەڵگرتبێت، یان ئەو مرۆڤە باڵایەى لاى نیچە بە سوپەرمان ناوى هاتووە دیسانەوە دەشێت شتێك لە هونەرمەندەكەى ساباتۆ بپێكێتەوە.        كەواتە هەریەك لەو داهێنەرانە شتێك لە ڕوانینى هونەرمەندانەیان لە ناخدایە، بەڵكو هەموو ئەو كەسانەش كە داهێنەر نین و خوێنەرو بینەرو خاوەن دنیابینییش بن بەپێى ئەزموونیان ڕەنگە جۆرێك خاوەنى ئەو ڕوانینە بن.. تاوەكو ئێستا، لە ڕەوتى ئەدەبى و هونەریى ئێمەدا شتەكان وا جیاكراونەتەوە كە دەستەبژێرو پسپۆڕو شارەزایانى بوارێك لە بوارەكان بەتەنها دەتوانن لەو بوارانەدا كاربكەن و قسەبكەن كە ئەزموونیان بینیووە لە بوارە تایبەتمەندەكەیانداو بەڕەواى نابینن پسپۆڕێكى دیكە لە بوارێكى تردا شتێك لە جیهانەكەى ئەمان بڵێت و بەبێسەوادو ناشارەزا لەقەڵەمى دەدەن، واتە بەڕەوا نەبینراوە شانۆكارێك دیدو بۆچوونى خۆى لەسەر تابلۆیەك دەرببڕىَ و وتراوە (نان بۆ نانەواو گۆشت بۆ قەساب).. یاخود نیگاركێشێك لەسەر نەشازى موزیك بدوىَ و گرتەو دەرهێنانى فیلمێك پوچ بكاتەوەو تەنها پسپۆڕانى ئەو بوارانە بتوانن ڕەخنە بگرن و وەشاندن و بۆچوون بهێننە كایەوە.قسەكردن دەربارەى هونەر، ئاخاوتنى هونەرمەندان نییە بەتەنها، لەبەر هۆیەكى زۆر سادە، ئەویش ئەوەیە موڵكى گشتە، هونەر بۆ هەمووانەو تەنها بۆ دەستەبژێرێك نییە، ئەگەر وابێت، ئەو هونەرە لە بازنەیەكى قەتیسدایەو دەلاقەو دەرگاكانى بەسەر خۆیدا داخراون، ئەو دەمەى نمایشێك سازدەدرێت، جگە لە بەشداربووانى هونەریى ئەو نمایشە هەڵبەتە هونەردۆستانێكى دیكەش بینەرو بیسەرى ئەو نمایشەن، ڕەنگە ئاسنگەرێكیش لەپاڵ سەپانێكدا ئامادەبن و بۆچوونى خۆیان هەبێت سەبارەت بەو نمایشە، هەر كاتێكیش یەكێك لەو كەسایەتییانە بیانەوێت شتێك بڵێن، دیسانەوە لاى ئێمە بە (حوكم)ێكى كوێرانە لێكدەدرێتەوە، لەكاتێكدا دەشێت هەر ئەو ئاسنگەرە ئەزموونێكى بەربڵاوى هەبێت لە بینینى تابلۆكانداو ئاساییە ڕوانینى خۆى هەبێت و ئاراستەیەكى دیكە لە نمایشەكە بەیان بكاتەوە.                                            
   وتن و وەشاندن و ڕوانین، بۆ هەموو كەسێك ڕەوایە، بەتایبەتیش بۆ هەموو ئەوانەى شارەزاییەكى باشیان هەیە لەو بوارەدا كە بیانەوێت قسەى لەسەر بكەن. هەرگیز نەبووە مرۆڤ وەها دابماڵرێت كە بە تەنها پسپۆڕى بوارێكەو سەرجەم هەست و لێكدانەوەكانى بئاخنرێنەوە ناو بوارە تایبەتەكەى، چونكە كەسى پسپۆڕ دەشێت خاوەن مەعریفەیەكى بەربڵاو بىَ و بەپێى ئەزموونى كەسێتیى خۆى (هونەرمەند)ى لەخۆدا خوڵقاندبێت.. شاعیرێك كە بە شاعیر ناوى دەهێنرێت و بە عارف و سۆفى لەقەڵەم بدرێت بەپێى كاركردن و بەرنامەى، كىَ دەزانێت فیلمسازێكى زۆر باشیشى لەخۆیدا هەڵنەگرتبێت؟! بۆ ناكرێت لەسەر فیلم نەدوىَ و دەستبەجىَ وتەكەى و بینینەكەى بە حوكم لەقەڵەم بدەین! بۆچوون و دەربڕین و دنیابینى تایبەتى هەرگیز حوكمدان نییە دەرهەق بە بەخشش و داهێنانێك، ئەوەندەى كردنەوەى ڕەهەندى دیكەیەو ئاسۆ فراوانى لێدەكەوێتەوە.  لە یەكێك لە كەناڵەكانەوە، تابلۆى (گراندجات)ى جۆرج سورام بینى و هونەردۆستانێكى ئەوتۆ لەبارەیەوە قسەیان كرد، هونەردۆستان بەتەنها عاشقانى جیهانى شێوەكاریى نەبوون، بەڵكو مامۆستاو گەردوونناس و دەروونناس و خاوەن كۆمپانیاى ئوتمبێل و بازرگانانى توتن و بەڵكو تووتیش بوون، هەموو شتێكى تایبەتییان وەشاندو كارەكەیان دەوڵەمەندتر كرد، ڕەنگە نوژدارى بوارى هەناو زیاتر لە بۆچوونەكەى (هربرت ڕید) نزیك بووبێتەوە كە ئەگەر سورات زیاتر بژیایە ئەوا سیزان و پیكاسۆو هەموو هاودەمەكانى خۆى تێپەڕاندایە، كىَ چووانێت بۆچوونەكەى (ڕید)یش شتێكى لە ڕاستى تێدایە؟! هونەر بۆ هەمووانە، هەر بەتەنها شاعیر پەى بە موزیك نابات، دەشێت گەردوونناسێك باشتر لە جیهانى موزیك قاڵ بووبێت، ڕەنگە نیگاركێش بە پرسیارەكەى خۆى لەمەڕ شێوەو ڕووبەر سەرجەم بۆچوونەكەى (ئەنیشتاین) پوچ بكاتەوە وەختێك گەردوون بەو شێوەیەى خۆى وەسف دەكات.                    شتێكى نەشیاوە لە گوتنەكان بسڵەمینەوە، پێویستە بڵێین، بڵێین و هیچ لەو وتنانەش بە حوكم لێك نەدەینەوە، بەڵام كە وتمان پێویستە هونەرمەندانە بڵێین، كە بینیشمان، هونەرمەندانە ببینین.. دنیابینى هەر ئەوە نییە كەسێك بەشێوەیەك لە شێوەكان دنیا ببینىَ، بەڵكو دنیابینى ئاوێتەبوونى بینینەكانە، نیگاركێشێك خاوەنى دنیابینییەكە، بینەرێكیش هەروا، بەڵام دنیابینى ئەوەیە بینەرو هونەرمەند هاوبینین بن لەو بینینەدا، واتە ڕوانینى هونەرمەندانەیان یەكانگیربێتەوە لەو زمانەدا كە دەتوانن پێى بدوێن ئەگەرچیش جیاوازى لەنێوانیاندا زۆر بێت، نمونەى ئەمە لە شیعرى (جوانى بىَ ناو)دا (گۆران)ى شاعیر باسى دەكات، بەوەى دەڵێت زۆرجار لەناو خەڵكدا كەسێكى ڕەشۆكى سەرنجێكى زۆر باشترت دەداتىَ وەك لە ڕۆشنبیرو خوێندەوارێك. كەسێتیى پسپۆڕ لە یەكێك لە بوارەكاندا، بىَ ژیان و جووڵەو خۆماندوكردن، دەشێت پسپۆڕێك بێت بىَ ژیان، هەمووان شتەكان لە دنیادا دەچنینەوە، هەریەكەشمان بەپێى چنینەوەى خۆى شتێك لە بوون پێدەزانىَ و ڕووبەڕووى دنیاى دەكاتەوە، ئەگەر بڕیارە تابلۆكانمان بۆ شێوەكاران نمایش بكەین، چونكە لە زمانمان تێدەگەن، با ڕێگە نەدەین شاعیرو نووسەرێك كارەكانمان ببینن، با ڕێگە نەدەین جگە لە شاعیران شیعرەكانمان بخوێننەوە كەسانى دى.. وا تێدەگەم هەموو ئەم دیدو بۆچوونانە لە (بیركردنەوەى سەقەت)ەوە سەرچاوە دەگرن كە برادەرانى ڕەهەند هەمیشە دەیڵێنەوە، لەكاتێكدا چ شتێك نییە لە دنیادا پێى بوترێت بیركردنەوەى سەقەت، چونكە هەر شتێك بە كردەى بیركردنەوەدا ڕەتببێت سەقەت نییە، هەموو ئەو شتانە سەقەتن كە بە بیركردنەوەدا تێناپەڕن، لەودیو لێكدانەوەكانەوە گوزەر دەكەن و دەڕژێنە نێو مەرام و غەریزەو بەرژەوەندییەكانەوە، بەڵكو مەیلى ڕاگوزەرەوە كە هەستە بەراییەكان بەڕێوەیان دەبەن.                                                                                       
   پاش ئەوەى شتێكمان لەو لایەنە خستە پێش چاو كە فرە وتن لە شتگەلێك بووەتە مایەى پەشێوى، ترسى وتن و وەشاندنى لێكەوتۆتەوە و زۆرینە بىَ خواستى خۆیان لەسەر شتە باوەكان وەستاونەتەوە و بوونەتەوە جۆرێك لە كۆپیكراوى یەكدى، هەر لە سۆنگەى ئەو مۆدەیەشەوە خوێنەران دەبنە كۆیلەى بەرهەمەكان و لە خۆیان ڕانابینن ڕەخنەیان ئاراستە بكەن، بەچەشنى ئایینەكان دەبنە مورید و پەیوەندییەكى ڕۆحى توندوتۆڵ لەگەڵ تێكستەكاندا دەسازێنن تا ڕادەى پەرستن وەك ئەوەى ئیتر لەوێدا جیهان ڕابووەستىَ و لە دەرەوەى ئەو دەقانەش دەقگەلى دیكە شیاوى پیرۆزكردن نەبن، ئەمە لە خۆیدا داخرانێكى ترە بەسەر جیهانە داخراوەكاندا ئەوەندەى كرانەوەى ئاسۆكان، بەخشینى هەموو وزە تایبەتییەكانى خودە وەك قوربانیى بۆ ئەو نووسراوە خوێنراوانەى هەمووان لە خوێندنەوەیاندا بەشدارن.. واتە بەشداریكردنى خوێنەر ئەو بەشدارییە ڕۆژانەیەیە كە دەستەجەمعى لە پێش چاوى یەكتردا پرۆسەى دەكەن نەك خوێندنەوە تایبەتییە خودییەكان. هەر لێرەشەوەیە كە ئەگەر ئەو نووسەرە هەڵبژێردراوانەیان باسى ئاسن بكەن گوێى لێدەگرن و لە باسكردنى ماسیشدا دیسانەوە گوێقوڵاخیان دەبنەوە و بۆ ئەوان بە ڕەواى دەبینن قسە لە هەموو شتێك بكەن و دەربارەى شتگەلێك بدوێن، لىَ كەسانى دیكە هەمیشە تۆمەتبار دەكرێن ئەگەر لەسەر لایەنێكیش ڕابووەستنەوە. ئەمە دۆخى ئێستاى ڕۆشنبیریى كوردییە بە شێوە بەرچاوەكەى نەك هەموو ئاستى ڕووناكبیران و ڕۆشنبیران كە لەبەر چاودا نین و بە هێمنى سەرقاڵى كارى خۆیانن، بەڵكو گوىَ نادەنە ئەو دیاردە ناوازانەش كە وەختە ڕووبەرى ڕۆشنبیریمان بتەنىَ كە ئەمەش شتێكى باش نییە و وا دەخوازێت لە هەمبەریدا ئامادەگییان هەبێت.
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.