شیعرەكانى نەوەیەكى نەفرەتلێكراو لەپاساژى سڕینەوەدا
شیعرەكانى نەوەیەكى نەفرەتلێكراو لەپاساژى سڕینەوەدا
نووسینى: یوسف عیزەدین
( سەرەتایەك بۆ خوێندنەوەى نەخوێنراوەكان)
( داهێنانى مەعریفى كردەیەكە لەچاوترووكانێكدا روودەدات، وەك زەیین روونییەك كەیەكێك لەتاواندا بڵێت دۆزیمەوە، یان وەك ئیلهامێكى كتوپڕى لەپڕ كەهۆشمەندى و فیكر دەتەنێت و وا لەكەسێك دەكات، كەلەخۆشیى كەشفكردنەكەیدا سەما بكات، بەڵام لەگەلأ ئەوەى كەكردەى مەعریفى ترووسكە كەشفكردنێكە، كەچى پێویستى بەچەندین "موجەللەد"ە تا راڤەى بكەنو روونى بكەنەوە، بەبآ ئەوەى دەڕۆستى بێن. لەو رۆژەوە كەمرۆڤ دەستى داوەتە فەلسەفە، بەشوێن ماهییەتى ئەو كردەیەدا دەگەڕێت، بەبآ ئەوەى وەڵامێكى بنەبڕو كۆتایى ئامێزی لەو بارەیەوە چنگ بكەوێت ) –عەلى حەرب-
لەتراژیدیاى "ئیۆن"ى "یۆربیدس"دا، شاعیر شتێكى سووكەڵەو باڵدار و موقەددەسە، كلاسیكییەكان پێیان وابووە "هۆمیرۆس" بەنووسینى چامە داستانییەكەى شیعرى تەواو كرد. "مڵتن" لەپێناو نووسینى چامەیەكى داستان ئامێزدا، تادەهات زیاتر لەزمانى عیبرى و ئیتالیایى و فەرەنسایى و گریكى و لاتینیدا قووڵدەبۆوە. بەدرێژایى مێژووى كۆن شیعر شتێكى ئاسایى نەبووەو جیاكردنەوەى لەئەفسانەكان لەزۆر رووەوە بەتایبەت لەڕووى بوونى كۆدە شیعریى و جفرەكانییەوە كارێكى ئاستەم بووە، هەردووكیان قەولە بتبەنە دنیایەكى دیكەو لەسەر زەمین دوورتبخەنەوە و سەرسامت بكەن، بارگاویت بكەن بەتوانایەكى سیحرى و ئەفسووناوى سەیر بۆ تێڕامان و رۆچوون بۆ نێو دنیاى نادیار و نەزانراو و نەگوتراوەكان.
"ڤیكتۆر شكڵۆفسكى" پێى وابوو: ( ئەفسانە یەكەمین شێوازێكى شیعرە ).. "ئەندرآ بییلىَ" دەڵێت: ( ئەوەى چارەنووسى ئەم دنیایەمان دیاریدەكات جێبوونەوەى وێنەیە لەفانتازیادا، بەتوانستى ئەندێشەو خەیاڵیش ئەفسانە دەبێتە بوونێكى شیعرى لەسەر و واقیعەوە ).
ئەگەر زۆرێك لەتێڕوانینەكان شیعر و ئەفسانە ببەنەوە بۆ یەك سەرچاوە ئەو دەم دەبێت بیر لەخەون بكەینەوە وەك سەرەتایەك بۆ هەردووكیان.. "بۆرخیس" لەكاتێكدا كەپێى وایە خوێندنەوەى یەكەمین، یەكەم حەقیقەتەو خوێندنەوەكانى دیكە خۆ هەڵخەڵەتاندنن، چونكە هەمان هەست و بۆچوونى پێشووتر دووبارە دەبێتەوە، بەڵام سەبارەت بەخوێندنەوەى شیعر پێى وایە هەر خوێندنەوەیەكى نوێیە، سەربارى ئەوەى كەپێى وایە ئەو وشانەى كەشاعیر لەشیعردا دەیانكاتە شتێكى سیحریى، لەفەرهەنگەكانەوە نەیهێناون!؟.. بەڵكو لەكێڵگەو دەریاو رووبار و شەو و رۆژ و شتەكانى دیكەوە خواستونى و وەریگرتوون و پاشان لەڕێى زەمەنەوە، زەمەنێكى دوور و درێژەوە پەرەى پێداون، بەو پێیە زمانى شیعر لاى بۆرخیس زمانێكى نوآ و جودایە لەزمانى ئاسایى و بەڵكو داهێنانە. كاتێكیش وشە دەڕۆستى شیعر دێت و لەنێو شیعردا جێى دەبێتەوە، كەوەك خۆى نامۆ بێت و سەرساممان بكات.
"بۆرخیس" گوتەنى: ( وشەكان لەسەرەتادا شیعریى بوون و لەسەر دەستى شاعیرەكان دەگەڕێنەوە بۆ شیعرییەتى خۆیان).
دیارە هەردەم لەنێو هەموو ژانرە ئەدەبییەكاندا زیاتر قسەو باس لەسەر شیعركراوەو دەكرێت.. "بۆرخیس" سەربارى ئەوەى كەچیرۆكەكانى لەنێو دنیاى چیرۆكدا جددییەتێكى سەرسامكەریان هەیە، بەڵام هەردەم مەیلى بۆ شیعر و شاعیربوون شتێكى ئاشكرایەو شاراوە نییە، هەرچەندە كەمتر باس لەشیعرەكانى كراوەو زیاتر وەك چیرۆكنووسێك ناسراوە.
بەهەرحالأ بۆ ئەوەى لەباسەكە لا نەدەم دەگەڕێمەوە سەر باس و خواسى ئەو تەووژمە شیعرییەى كەلەئێستاى ئەدەبیاتى كوردیدا بوونى هەیە، شایانى باسە نووسەرانى ئەو تەووژمە شیعرییە( گەر بتوانین وەك تەووژمێك ناویان ببەین ) كەسانێكى بەتەمەن گەنجن، كەدەڵێم بەتەمەن گەنجن مەبەستم لەپێدانى شووناس نییە بەوان، بەڵكو تەنها بۆ ناسینەوەو جیاكردنەوەى لەوانەى پێشووتر ناچارم بەو چەشنە ئاماژەیان پێبدەم. هێندەى شیعرى ئەو نەوەیەم بەرچاو كەوتبێت دەتوانم ئاماژە بەهەندێك دەنگ بدەم، كەبێگومانم لەدەرەوەى ئەوان ناوى دیكەش هەن كەمن بێئاگام لێیان و تێكستەكانیانم بەرچاو نەكەوتووە.
شایانى باسیشە بەناچارى دەبێت لەئاماژەدانم بەناوەكاندا ریزبەندى بكەم، ئەگینا پاش و پێش خستنى ناوێك لەگەلأ ناوێكى دیكە هیچ پێوەندییەكى بەتوانستیانەوە نییە لەڕووى نووسینەوە، هەموو ئەمانەو ئەوانەى كەمن لێیان بێئاگام كەم تازۆر دەچنە نێو ئەو تەووژمە شیعرییەى كەلەمڕۆدا لەنێو شیعرى كوردیدا هەیەو پێشم وایە هەڵگرى توانستەكانى بەردەوامبوونیشن.. سەربارى خسووسیات و جیاوازى هەریەكەیان لەوى تر، بەڵام رەنگە ئاسۆیەكى بەرچاوى تێڕوانین و تێڕامان و هەندێك وردەكارى شیعریى كۆیان بكاتەوە، هەروەك چۆن جیاشیان دەكاتەوە، بەهەر حالأ خوێندنەوەى هەر تێكستێكى جددییانەو زیندووى هەر یەكێك لەو زاتانەى كەبەحورمەتەوە دەڕواننە كردەى نووسین كارێكى ئاسان و سەرپێى نییە.
لەو ناوانەى كەهەندێك لەتێكستە شیعرییەكانیانم كەم تا زۆر بەرچاو كەوتووەو دەتوانم لێرەدا ئاماژەیان پێبدەم:
( رابەر فاریق- ئیدریس عەلى – حەمە كاكە رەش- زمناكۆ بورهان قانع- تێكۆشەر خالید- ئاسۆ جەبار- جەبار سابیر-هێمن حەمە جەزا- ئیسماعیل كەریم- هەردى شەفیق- عومەر جەلال- شاخەوان سدیق- سارا عومەر- زانیار محەمەد- گۆران سدیق- زانا سامان- ئالان پەرى- زمكان عەزیز- عەلى پێنجوێنى- ماردین ئیبراهیم- لازۆ- …. ).
ئەوەى كەوام لىَ دەكات لێرەدا وەك خوێنەرێك هەوڵى ئاوڕدانەوە بدەم لەو تەووژمە شیعرییە نوێیەى گەنجان، غیابى بەناو رەخنەى كوردییە ئەمە لەكاتێكدا ئەگەر شتێك هەبێت بەناوى رەخنەى كوردییەوە؟!… ( ئەوەى كەزیاتر دەكرێت بچێتە نێو دنیاى رەخنەو خوێندنەوەى جیدیانەى تێكستەوە هەوڵى نوێى هەندێك لەگەنجەكانە لەوانە- پێشەوا محەمەد – و – جەبار سابیر – و – كۆشان عەلى – و – رابەر فاریق – و – شاخەوان سدیق – و هەندێك ناوى جیدى دیكەش كەدەتوانن هەوڵى تەئویلكردنى تێكست و خوێندنەوەى ئەو دیوى رستەكان بدەن و بەدەر لەدنیاى تەقلیدیى رەخنەو رەخنەكارى كوردى دەنگێكى جوداو جیاواز بن، دیارە بە كۆشش كردنى بەردەوامیان و بەقووڵكردنەوەى ئەزموونى نووسین و زۆر وردەكارى دیكەى دنیاى نووسین و بەپەى بردنیان بەنهێنى و پەنهانەكانى خوێندنەوە.. پێموایە بەبەردەوامى و سوور بوونیان دەتوانن پەرە بەو تەووژمە بدەن).
"عەلى حەرب" دەڵێت: ( تێكستى بەهێز ئەوە نییە كەشتەكانمان بۆ كەشف دەكات، بەڵكو ئەو تێكستەیە كەشتەكانمان لىَ دەشارێتەوە، چونكە تێكستێكى هەمەچەشن و چەند رووە ).
هەرچەندە پێموایە ناساندنى تێكست لەنێو تەرزە ناوهێنانێكى وەك بەهێز و جوان و ناشرین و تۆكمە و لاواز و كاملأ و كاڵوكرچ و زۆرى دیكەى لەو چەمكانە، لەقووڵایى تەقلیدییەتى خوێندنەوەو فەرهەنگێكى وەستاوەوە سەرچاوەى گرتووە.
ئەگینا هەر تێكستێك ئەزموونێك لەخۆى بگرێت و بەجددییەتەوە لەساتەوەختى نووسیندا كارى تێدا كرابێت، هەرچییەك بێت ئەوەى بۆتە نووسراو و وەك تێكستێك لەبەردەستدایە، قابیل بەخوێندنەوەیە.
كارى رەخنەو رەخنەكارى وەك زۆرێك لەئەقڵییەتە تەقلیدییەكان لێى حاڵى بوون، سڕینەوەو نەفیكردنەوەى ئەوانى دیكە نییە. بۆ نمونە كاتێك باس لەتەجاوزكردنى تێكستێك بۆ تێكستێكى تر دەكرێت بەواتاى سڕینەوەى ئەوەى پێشووتر، ئیشكالێك لەو بۆچوونەدا هەیە!؟. چونكە تۆ وەرەو بڵآ تازەترین تەوژمى فەلسەفى تەجاوزى ئەفلاتون-ى كردووە، رەنگە ئەمە لەڕوو وابێت، بەڵام بەكەمێك وردبوونەوە لەوەى بەردەوام تێكستە فەلسەفییەكانى ئەفلاتون دەخوێنرێتەوەو هێشتاكە و بەردەوام قسە لەدنیایەك شاراوەو نەزانراوى دەكرێت و هەردەم راڤەو تەئویل هەڵدەگرێت، ئەم بۆچوونە پووچ دەكاتەوە!؟. دەبێت ئەوەش بزانین، ئەوەى كە تێكستە فەلسەفییەكانى "ئەفلاتون" بەردەوام بەزیندوویەتى دەهێڵێتەوە، بەردەوامى ئەو خوێندنەوە جیاوازانەیە كەبۆى دەكرێت، ئەمە لەكاتێكدا خودى تێكستەكانى ئەو زاتەش هەڵگرى ماكەكانى تەئویل و خوێندنەوەى جودان و هەر ئەمەشە كەوا لە خوێنەرانى دەكات بتوانن بیخوێننەوە، ئەگینا هیچ لەگەلأ تێكستە مردوو و تاك رەهەند و داخراو و تەقلیدییەكاندا ناكرێت، بەهیچ رۆحیان بەبەردا ناكرێت و چەندیان لەسەر بنووسیت و ریكلامیان بۆ بكەیت و پێیاندا هەڵبدەیت، ناكرێنە بوونەوەرێكى زیندووى نێو دنیاى خوێندنەوە.
لەڕوویەكى دیكەشەوە راست نییە لەمڕۆدا ئەوەى وەك شیعر دەخرێتەڕوو بەبەراورد لەگەلأ شیعرەكانى رابردوو هەڵبسەنگێنرێت و قسەو باسى دەرحەق بكرێت، یان تەنانەت بەبەراورد لەگەلأ خۆشیان( مەبەستم لەشیعرى هاوتەمەنەكانى تەووژمى نوێى شیعرە) خوێندنەوەیان بۆ بكرێت.
وەك "عەلى حەرب" دەڵێت: ( ئەگەر شیعرى شاعیرێك بەبەراورد لەگەلأ پێودانگى شاعیرێكى دیكە هەڵبسەگێنین، ئەوە بەنێگەتیف لەسەرى دەدوێین. دەبێت بەئاگابین لەتێورییە رەخنەییەكان و قوتابخانە ئەدەبى و پێودانگە ئێستەتیكییەكان لەخوێندنەوەى شیعر و هەڵسەنگاندنیدا، تەنانەت دەبێت بەئاگابین لەخودى زمان خۆشى ).
شایانى باسە تاهەنووكوش باڵى زالأ لەنێو ئەو كایەیەى كەپێیدەگوترێت رەخنەى كوردى، زۆر تەقلیدى و گاڵتەجاڕ ئامێز و سەیر و سەمەرەو بێسەر و بەرەیە، بەئاستەمیش ئەوەى كەدەیخاتەڕوو ناچێتە نێو مەوداكانى خوێندنەوەو راڤەو شیكاركارى و تەئویلەوە، چونكە ئەوەى كەدەیخاتەڕوو شتێك نییە پەیوەست بێت بەتێكستەوە، هێندەى ئەوەى بەشێوەیەكى گشتى یان كارى لێدانى نووسەرە یان برووزپێكردنى نووسەرێكى دیاریكراو و نەفیكردنەوەو سڕینەوەى ئەوانى دیكەیە، ئەمەش بەجیاوازى پانتایى شوێنە جیاجیاكان دەگۆڕێت، تا دەگاتە ئەوەى ناوچەو شار و شارۆچكەو .. تاد ، نووسەر و رەخنەگرى تایبەت بەخۆى هەبێت و لەدەرەوەى ئەوەى خۆى هیچى دیكە نەبینێت.
لەمڕۆدا دەمارگیرى گەیشتۆتە ئاستێكى ترسناك ؟!
بۆ نمونە ئەگەر نووسەرێك بەزمانى ئەڵمانى بنووسێت قەولە هەموو خوێنەرە ئاڵمانى زانەكانى ئەو ژانرەى كەئەو تێیدا دەنووسێت، كەم تا زۆر بیخوێننەوە، نەك تەنها خوێنەرانى زێدى نووسەر بیخوێننەوەو بەئاستەم واوەتر بچێت؟!.
بەڵام ئەمە بەشێوەیەكى گشتى لەكوردستاندا وانییەو تەنها لەناوچەو شار و شارۆچكەو ئینتیماى نووسەریشدا بۆ شوێنێك ناوەستێتەوە، بەڵكو بچووكتر و كورتر دەكرێتەوە بۆ گروپ و دەستەو تاقمى داخراوى بەناو رۆشنبیرى كەتەنها خۆیان و بۆ خۆیان دەخوێننەوە. ئەم سەتحیى بوونى تێڕوانین و تەبسیتكارییەى كە زیاتر ئەدەبیاتى كوردى بۆ نێو زەلكاوى گەوجێتى و نەخوێندنەوەو قبووڵنەكردنى ئەویتر و جەهالەت بردووە، لەڕاستیدا پێش هەموو شتێك خوێندنەوەیەكى سۆسێۆلۆژى دەوێت، تایبەت بەبنەماكانى ئینتیماى كورد بۆ پێگە عەشیرەتگەریى و تاقمگەرییەكان و ماهیەتى بوونى لەنێوان ئینتیماى بۆ گروپە ئتنیكییەكان یان بۆ خودى میللەتێك كەناوى كوردە. دەبێت بەخوێندنەوەى پانتایى جوگرافى رۆشنبیرى و مەعریفى و فیكریى كورد، لەدەرەوەى ناولێنراو و ناوبراو و ناوهێنانەكاندا، بەدەر لەتەقلیدى ستراتیژییەتى ناوەكان وەك مەودایەك بۆ تێكشكاندنى خوێندنەوەیەكى نوآ، بڕوانینە ئەوەى كەهەیە.
سەیر نییە گەر بڵێین لەكاتێكدا زۆرێك لەنووسەرە كوردەكانى باكوور بەردەوام دژایەتى "یەشار كەمال"ى هاوڕەگەزیان كردووە، كەچى "ئۆرهان پامووك"ێكى بەنەژاد تورك چەندین جار ئاماژەى بەتواناى ئەو نووسەرە كوردە داوەو تەنانەت بەمامۆستاو گەورە نووسەرى رۆمانووسینى داوەتە قەڵەم.
هەربۆیە كاتێك "پامووك" خەڵاتى نۆبڵى وەرگرت سەربارى ئیستیفزازى رۆژنامەنووسەكان لەكاتى پرسیارلێكردنیدا سەبارەت بەنۆبڵەكەى"پامووك"، كەچى "یەشار كەمال" پیرۆزبایى لە"پامووك" كردو گوتى شایانى وەرگرتنى ئەو خەڵاتە بوو.
جێگەى باسە كەبڵێین حاڵەتێكى سەرسامكەر هەیە لەدژایەتى كردن و بەربەرەكانێى بێ بنەماو شەخسى لەنێو كایەى ئەدەبیات و رۆشنبیرى و هونەرى كوردیدا، لەكاتێكدا شوێنێكمان لەسەر نەخشەى خوێندنەوەى جیهانیدا نییەو ئەوەى كەدەینووسین تەنها دەبێت خۆمان بیخوێنینەوە، لەهەمووشى خۆشتر و گاڵتەجاڕتر ئەوەیە كەنایخوێنینەوە!؟.
زۆرێك لەوانەى كەلەمڕۆدا لەنێو ئەو پانتاییە ئەدەبیی و رۆشنبیرییەى لاى خۆماندا، دان بەتواناى "سەلیم بەرەكات" و "یەشار كەمال" دا دەنێن وەك نمونەیەك، لەبەر ئەوەیە كەبەكوردى نانووسن و پێشتر لەدەرەوەى ئێمەدا ناسراون و باس لەتێكستەكانیان كراوە، ئەگینا ئەگەر بەكوردى و لەنێو ئێمەدا بیانووسیایە بێشك وندەبوون.
زاتێكى وەك"شێركۆ بێكەس" كەئەزموونێكى تایبەتى لەنووسینى شیعردا هەیەو بمانەوێت و نەمانەوێت، زۆرێك لەشیعرەكانى قابیل بەخوێندنەوەو راڤەكارى و شیكاركاریى و بگرە زۆرجار تەئویل-یشن. بەڵام لەئاست خەڵات وەرگرتنێكى ئەو زاتە( مەبەستم خەڵاتەكەى سویدە)، كەسێك كەبۆخۆى لەسویدە لەچاوپێكەوتنێكیدا هەوڵى دنیاى داوە كەلەئاستى ئەو خەڵاتە بهێنێتە خوارآ و هەولأ نەماوە لەدووتوێى قسەكانیدا نەیدات بۆ بچووكردنەوەى ئەو خەڵاتەى كەبە"شێركۆ بێكەس" دراوە، بەڕاستى ئەو هەموو خۆ ماندووكردنەى ئەو نووسەرە بۆ دژایەتى شاعیرێك كەتێكستەكانى بەو ناسڕێتەوە و لەبەین نابرێت زۆر سەرنجى راكێشام، لەكاتێكدا ئەگەر ئەو خەڵاتە نووسەرێكى غەیرە كورد وەریگرتبا و پرسیاریان لەو كەسە كردبا ئەوە ئەو دەم ئەو خەڵاتە لەلایەن ئەو نووسەرەوە دەكرایە شتێكى بێوێنەو گرنگ. ئەمە وەك نمونەیەك لەوەى كەلەنێو جەرگەى بەناو قسەو باس و چاوپێكەوتنى كەسە جددییەكاندا روودەدات، ئەگینا وەك خۆم تێڕوانینى تایبەت بەخۆم هەیە سەبارەت بەخەڵاتكردنەكان و خەڵاتوەرگرتنەكان بەگشتى و لەشوێنى دیكەدا خستوومنەتەڕوو.
تەقلیدییەتى بیروبۆچوون و تێڕوانینەكان لاى ئێمە كورت دەكرێتەوە بۆ ژیانى نووسەر و شتە لاوەكییەكان و بەدەگمەن لەوەش دەترازێت، ئیدى لەهەموو ئەو كەین و بەینەى لەنێو ئەو نێوەندە بەناو رۆشنبیرى و ئەدەبییەى ئێمەدا دەگوزەرێت، خوێندنەوەى تێكست غائیبەو باسلێكردنیشى نمایشێكى سەرزارەكییە، جا یان بەچەشنێك بەرز دەكرێتەوە كەتێڕوانین و بینینى دەبێتە مەحا
لأ، یاخود هێندە بچووكدەكرێتەوە كەئیدى نابینرێت و ون دەبێت.
"رۆلان بارت" دەڵێت:( تێكست لە"ئەدەبى باشدا" گیرناكرێت، چونكە ناچێتە هیچ ریزبەندییەكەوە، ناشچێتە نێو هیچ دابەشكردنێكى جۆرەكانییەوە، ئەوەى كەدەبێتە مایەى دیاریكردنى زۆر پێچەوانەى ئەمەیە، ئەویش توانستێتى بۆ تێكدانى پۆلێنكردنە كۆنەكانى… تێكست ئەوەیە كەلەنێو سنوورى یاساكانى گوتندا" لەگەلأ ماقووڵییەت و ئامادەگى بۆ خوێندنەوە" بوونى دەبێت ).
سەبارەت بەتێكستى قابیل بەخوێندنەوەو زیندوو "كالڤینۆ" دەڵێت:( بەشێك لەئەقڵانییەتى برووسكە ئاسا باشتر نییە لەتێڕامانێكى قوولأ؟!).. سەبارەت بەپێوەندیى تێكچڕژانى داهێنەر و كارەكەى و وەرگر و كارەكەى، لەڕووى خێرابوون و هێوربوونەوە لەكردەى نووسیندا حیكایەتێكى چینى بەنموونە دەهێنێتەوە، ئەویش ( داواكارى ئیمپراتۆرێكە لە"چیانگ تزو" ناوێكى نیگاركێش تا وێنەى قرژاڵێكى بۆ بكات، "چیانگ تزو"ش لەوەڵامدا داواى پێنچ سالأ مۆڵەتى مانەوە لەخانوویەكى دوورەو دەست و لەگەلأ دوانزە بەردەستدا دەكات، ئیمپراتۆر قایل دەبێت و پاش پێنج سالأ كاتێك ئیمپراتۆر بانگهێشتى دەكات دەبینێت هێشتا وێنەكەى نەكێشاوە، جارێكى دیكە"چیانگ تزو" دەڵێت: پێویستم بەپێنج ساڵى دیكەیەو دەستبەجآ ئیمپراتۆر قایل دەبێت.
پاش تەواوبوونى ئەو پێنج ساڵە "چیانگ تزو"، فڵچەى وێنەكێشانەكەى بەدەستەوە دەگرێت و بەیەك وەشاندنى فڵچەكەى وێنەى قرژاڵێك دەكێشێت، كەتا ئەو دەمە كەس قرژاڵى واى نەبینیوە، بێگومانیش زۆر لەقرژاڵى راستەقینەش جوانتر و كامڵتر بووە).
مەبەستى "كالڤینۆ" لەهێنانەوەى ئەم نمونەیەدا روونە، لەكاتێكدا ئیمپراتۆر داواى وێنەكردى تەنها قرژاڵێكى لێدەكات و "چیانگ تزو" ش زۆر بەسانایى و هەر لەیەكەم ساتەوە تواناى كردنى هەیە كەچى خۆ دواخستنى بۆ دە ساڵى دیكە، بەو مەبەستەیە كەوێنەیەكى زۆر جیاوازتر لەهەموو وێنەكانى قرژالأ بكات، بەڵكو لەخودى قرژالأ خۆشى.
ئەمەیە كارى ئەدیبان و هونەرمەندان، كاركردنە بۆ خوڵقاندن، ئەمەش لەڕێى تێڕامان و مومارەسە و خوێندنەوەو هەوڵدانێكى زۆرەوە دەگاتە ئەنجام.
ئاماژەدانم بەو ناوانەى كەلەنێو تەووژمى شیعرى نوێى كوردیدا هەن و دەنووسن ئاماژەدانێكى سەرپێى نییە، چونكە پاش خوێندنەوەى كەم تا زۆرى شیعرەكانیان، لەزۆر بڕگە و كۆپلەو رستەو وشە و تەنانەت هەندێك جار لەناونیشانى شیعرەكانیشیاندا هەستم بەهەوڵدانیان كردووە بۆ راگرتنى خوێنەر، ئیدى كاركردنى بەردەوام و ئەزموونكردنى دنیاو هەوڵدانى هەردەمى ئەوانە، دواجار دەكارێت شتێكى جوداو جیاوازى لێبكەوێتەوە، كەقابیل بەخوێندنەوە بێت و راڤە و شیكارى و تەئویلى بۆ بكرێت.
بەهەرحالأ لەنێو ئەو فەوزا و ئاشووبەى ئێستاى ئەدەبیات و رۆشنبیرى كوردى و شەڕەجەنگى ناوەكاندا، لەئاست تێكستە شیعرییەكانى ئەو گەنجانەدا پێویستە هەڵوێستەیەك بكەین و بڕوانینە ئەو جوگرافیایەى كەئەوان بەگشتى كارى تێدا دەكەن و لەو پێگەیە وردبینەوە كەئەوان دەیانەوێت لەسەرى رابوەستن، یان نایانەوێت و كەچى بێئاگا لەوێدا راوەستاون.
ئاشكراشە لێرەدا كارى ئێمە خوێندنەوە بۆ سەرجەم شیعرەكانیان، یان شیعرێكى دیاریكراوى هەر یەكێكیان نییە، بەڵكو ئەوەى كەدەمانەوێت ئاماژەى پێبدەین وەك پێشتریش باسمان لێوەكرد هەوڵدانیانە بۆ راگرتنى خوێنەر. دیارە تێكست-یش ئەو موقەدەسە كامڵە نییە كەوەك زۆر كەس پێى وایە دەبێت بەڕادەیەك كاملأ بێت، كەهیچ كونۆچكەو كەلێن و بۆشاییەكى بەجآ نەهێشتبێت، بەڵكو ئەمە زۆر بەپێچەوانەوەیە تێكستى قابیل بەخوێندنەوە ئەو تێكستەیە كەهەردەم بۆشاییەكانى زیاترە لەپڕكردنەوەكانى.
"ژاك دریدا" سەربارى جددییەتى تێكستى"دادگایكردن"ى "كافكا"، كەچى تێكستەكە جآ دەهێڵێت و خوێندنەوەیەكى زۆر سەیر و سەمەرە و قوولأ و جیددى تەنها بۆ ناونیشانەكەى دەكات، بۆیە دەكرێت لەسەرجەم ئەزموونى نووسەرێكدا، تەنها قسە لەسەر پەرەگراف و دێڕو وشە و ناونیشانەكەى بكەین، لەدیدگەیەكى تەفكیكییەوە تێكست هەڵبوەشێنینەوەو پاشان كارى لەسەر بكەین.
بۆیە كاتێك دەڵێم بۆى هەیە پەرەگراف و دێڕ و وشەو ناونیشانى شیعرى ئەو گەنجانە خوێنەر رابگرێت و خۆشیان هەوڵدانێكى كەم تازۆرى لەو چەشنەیان هەیە، مەبەستم لەكەمكردنەوەى ئاستى ئەوە نییە كەنووسیویانە، بەڵكو بەپێچەوانەوە ئەوەى بەلامەوە گرنگە ئەو جۆرە كاركردنەیانە، لەكاتێكدا زۆرێك لەتێكستە تەقلیدییەكان لەپشت ئیدیعاى كاملأبوون و باڵادەستیى و عەزەمەتیانەوە، كەمجار شوێنێكى راتدەگرێت، یان سەراسیمەو نامۆت دەكات، چونكە هەردەم ریتمێكى تەقلیدى و تەبا لەگەلأ ئەوەى كەهەیە، نابێتە مایەى سەرنجى ئەو خوێنەرانەى ئەوداڵى كەشفكردن و دۆزینەوەى شتەكانن و حەزیان بەخوێندنەوەى تێكستە فرە رەهەندەكانە.
كارى منى خوێنەر لەخوێندنەوەى تێكستە شیعرییەكانى ئەو گەنجانەدا دۆزینەوەى پێوەندى و رایەڵەكان و جومگەكانى یەكانگیرییان نییە، بەڵكو بۆ جیاوازى و جوداكارییەكانى نێویان دەگەڕێم، كارم بەیەكێتى بابەت و تەبایى و یەك ریتمى و تۆكمەییان نییەو بۆشیان ناگەڕێم، لەكاتێكدا حەزم بەبینینى تێكشكان و پێكدادان و دژایەتییە ناوەكییەكانیەتى، حەزم بەبینینى ئەو سەروژوور كردن و تێكەڵكردنەیە كەشتەكانم لێدەشارنەوە، لەبرى ئەوەى كەپێم بڵێن، هەرچەندە ئەوەى كەلەڕوو گوتوویانە بەلامەوە هیچ گرنگییەكى نییەو ئەوەى بەلامەوە گرنگە نەگوتراو و شاراوەو پەنهان و نهێنییەكانە.
كاتێك ئەو ئەزموونەى ئەوان لەشیعردا وەك تەووژمێكى نوآ دەناسێنێم، دەرئەنجامى خوێندنەوەیەكە بۆ ئەو جۆرە كاركردنە پێچەوانەیەیان لەمابەینى پەراوێز خستنى شتەكان و وەدەرخستنیاندا، بۆ نمونە كاتێك شتێكت لەبەرچاودا گەورە دەكەن لەڕاستیدا هەوڵى شاردنەوەیان داوە، یان كاتێك شتێك دەخەنە پەراوێزەوە لەڕاستیدا هەوڵى وەدەركەوتنى چیدى زیاتریانیان داوە، لەكاتێكدا زۆرێك لەشیعرى تەقلیدى كورد، ئەوەى كەدەیڵێت هەر ئەوەیەو لەپشتى ئەوەوە هیچ بەدەى ناكرێت، هەموو چەمكەكان هەر ئەوەن كەلەو دەمەدا هەبوون و وا تەسەووركراون، سەتحیبوون و سەرزارەكى بوون لەئاست تێڕوانین بۆ خاك و خۆلأ و نیشتیمان و خۆشەویستى و چاكەو خراپەو هەموو شتەكانى تریش لەنێو جوغزەكانى تەقلیدى بۆچوونەكانى زەمەنەكەى خۆیاندا هەڵدەسووڕێت و نەیانتوانیوە شتێك لەدەرەوەى ئەوەوە بڵێن یان نەیڵێن و بیشارنەوە.
"شێركۆ بێكەس" لەشیعرێكیداو لەمیانى وێناكردنى دوو قامیشى ئاشق و داركونكەرەیەكەوە، كۆمەڵێك نهێنى و پەنهانى واقیعییانەى ترسناكترین كردەى كۆمەڵایەتى نێو كوردى بردۆتە نێو چین و توێیەكانى ناوەوەى شیعرەكەو لەوێدا جێى هێشتوون، تاوانى داركونكەرە لەكون كونكردنى جەستەى دوو قامیشە ئاشقەكە بەچەشنێك تەوزیف دەكات، كەبۆ هەتا هەتایە دەنگ و سەدایان ببیسترێت و بمێنن و ببنە بەشێك لەیادەوەریى و خەونەكانمان، ئەگینا ئەگەر بەشێوەیەكى واقیعى بابەتى كوشتنى ئەو دوو ئاشقەى بهێنایەتە نێو شیعرەكەیەوە، ئەوە بێگومان جارێكى دیكەش دەیكوشتنەوە، بەڵام بۆ مانەوەى هەتا هەتاییان دەیانكاتە ئەفسانە. ئەم شیعرە یەكێكە لەو شیعرانەى تەواو نابێت و لەخاڵێكدا راناوەستێت.
ئەم شیعرەى"شێركۆ بێكەس" شیعرێكى عەرەبیم بیردەخاتەوە لەڕووى هەڵگێڕانەوەى پێودانگەكان و تێپەڕكردنى سنوورەكان و سەرسامكردنى خوێنەر، هەرچەندە ئاستەمە ئەو شیعرە عەرەبییە وەرگێڕمە سەر زمانى كوردى بەڵام دەكرێت واتاكەى بخەمەڕوو: ( ئەوەتا من لەنێو خەڵكدا هەڵدەسووڕێم و لێیان دەپرسم/ كەس هەیە لەو قورساییەى/ كەدەكەوێتە مابەینى شانەكانم رزگارم بكات/ كەس هەیە ئەم سەرەم بگەڕێنێتەوە بۆ یەكەمین شوێنى خۆى/ كەمابەینى قاچەكانمە/ ).
ئەم شیعرە وەك شیعرەكەى "شێركۆ بێكەس" پرسیارێكى قووڵى لەخۆگرتووە، هەرچەندە زۆر بەسانایى و یەقینەوە پرسیارەكەى دەكات، هەروەك ئەوەى بەڕاستى شوێنى سەر مابەینى شانەكان نەبێت و شوێنى راستەقینەى مابەینى قاچەكان بێت، بەڵام لەڕاستیشدا شوێنى سەر ئەو شوێنە نییە كەتێیدا راگیربووەو رەنگە هەڵەیەكى زۆر گەورەى سروشت بێت، ئەگینا سەرێك كەلەوەتەى هەیە بەشى هەر ملكەچى و سەرشۆڕكردن بووبێت، چ پێویست دەكات لەبەرزترین شوێندا بێت، وا باشتر نییە بهێنرێتە خوارەوە بۆ نێوەندى قاچەكان، ئەمە ئەگەر سەرپێى باس لەو چەند دێڕە شیعرییە بكەین ئەگینا دنیایەك نەزانراو و پەنهان و نهێنى تێدایە، كەپێویستە كۆدو شیفرەكانى بكەینەوە تا دزە بكەینە ئەو دیوییەوە.
هەرچەندە واپێدەچێت لەباسەكەمان دوور كەوتبێتینەوە بەڵام لەڕاستیدا لەنێو خودى باسەكەداین و مەبەستمانە لەڕێى نمونەكانەوە نزیك ببینەوە لەگوتنى ئەوەى كەمەبەستە، جارێكى دیكەش دەڵێم بەبۆچوونى من كارى خوێندنەوەو كردەى رەخنەكارى سڕینەوەو پەراوێزخستن و لێدان و ئیبرازكردنى تێكستێك و گچكەكردنەوەى تێكستێكى دیكە نییە، لەهەمووشى ترسناكتر لێدانى دانەرانییەتى!؟.
هیچ تێكستێك كەلەئێستادا نووسرابێت و چەند قابیل بەخوێندنەوەش بێت، تێكستە جیددییەكانى پێش خۆى ناسڕێتەوە، هەروەك چۆن ئەوانەى پێشووتریش ئەوانەى ئێستا ناسڕنەوە.
"ئیكۆ" باس لەخوێنەرێكى خەیاڵى دەكات كەلەنێو تێكستدا ماوەتەوەو هەر لەنێو تێكستەكەشەوە لەدایك دەبێت و دەمارى ستراتیژى و تەئویلى-یانەى تێكستەكەشە، ئەم جۆرە خوێنەرە تارمایى ئاسایە، هەموو تێكستێك كارى بەو چەشنە خوێنەرەیە كەبیخوێنێتەوە، خوێنەرێكى منجڕ و بەئارام و سوور بوو لەسەر خوێندنەوە. "ئیكۆ" پێى وایە پێوەندى دانەرى نمونەیى و خوێنەرى نمونەیى لەمیانى خوێندنەوەوە چآ دەبێت، یان لەكۆتایداو ناسینى دانەرى نمونەیش ئاستەمە گەر چەندین جار تێكستەكەى نەخوێنینەوە، كەرەنگە پێویست بەخوێندنەوەیەكى بێكۆتاش بكات، تابگەینە دانەرەكەى، دیارە ئەم راوبۆچوونەى "ئیكۆ" پێچەوانەى زۆر راوبۆچوونى دیكەن، هەر بۆیە بەنمونە هێنامانەوە، ئەوەى گرنگە لەقسەكردن لەسەر خوێندنەوەو خوێنەر و تێكست و دانەر و شتەكانى دیكە، نیسبییەتى بیروڕاو بۆچوونەكانە، نەك رەها بوون و سەپاندنیان، بۆیە كاتێك خوێنەوەیەك بۆ تێكستێكى دیاریكراو دەكرێت، رەنگە وابێت یان وانەبێت، لەكاتێكدا هەن دەڵێن وایە چونكە خوێندنەوەیەك وا دەیبینێت و ئاوا راڤەى بۆ دەكات و هەڵگرى حەقیقەتێكە كەخۆى دروستیكردووە، لەهەمان كاتیشدا خوێندنەوەیەكى دیكە بەچەشنێكى دیكە مامەڵەى لەگەڵ دەكات و ئەویش حەقیقەتى خۆى لەنێو خۆیدا دەهێڵێتەوەو بەم جۆرە خوێندنەوە سەپاندن نییە، هێندەى دروستكردنى گومانەو مامەڵەكردنى گوماناوییە لەگەلأ تێكستدا، ژانرە ئەدەبییەكان ژانرى كراوەن و قابیل بەگۆڕانى بەردەوامن لەگەلأ نەبوونى هیچ سنوورێك لەنێوانیاندا، ئەگەر وەك تێكست تێیان بڕوانین، جیاكردنەوەو پۆلێن كردنیان بەو شێوەى كەئێستا هەیەو بەناچاریش بەمەبەستى گەیاندنى ئەوەى كەدەتەوێت بیڵێیت دەبێت پەنا بۆ ناوبردنیان ببەیت، شتێكى رەها نییەو قابیل بەهەڵوەشانەوەو پرسیارە.
دیارە لەبەر تەنگەبەرى وتارەكەمان كەتایبەت بە"رۆژنامەیە"و ویستومانە لەگەلأ مەوداى بڵاوكردنەوەیدا بگونجێت، ناتوانین سەرجەم كۆپلە شیعرییەكانى ئەوانەى ناومان هێنان بەنمونە بهێنینەوە، ئەوەندەى كەدەرفەت هەیە هێندێكى بەنموونە دەهێنینەوە:
( ئەو ئێرەیى بەوەرزەكان دەبات/ بەخەیاڵى ئەو بۆشاییەدا دەفڕێ/ كەلەنێوان پاییز و بەفردایە/ لەنێوان سەوزایى و خۆرەتاودایە/ ئەو كەخوێن لەباڵەكانى ئەتكآ/ بەمەزراكانى مەرگدا تێناپەڕآ/ ئەو كەنەوەى فڕینە/ دەچێتەوە سەر رەچەڵەكى خواكان/).
( جانتاكەم دەكەمەوە/ قەڵەمێك دەردێنم/ دەكەومە وێنەكردنى رابردوو/ باخچە تۆخ تۆخ دەكەمەوە/ پەنجەرەیەكى را را دەكێشم/ سێبەرێكى درێژ دروست دەكەم/).
( من تاوێك بەفرم/ تاوێك هەتاو/ تاوێك بۆشاییم/ تاوێك هیچ..!/ بەردەوام ئینجانە دەگەڕێنمەوە بەردەم پەنجەرە/ لەتەك خۆمدا دەوەستم و بەنیگایەك/ ئاشت دەبمەوە لەگەلأ تۆران/).
( ئەى راگوزەر/ تۆ..راگوزەر/ بەتلوعى ئەم هیجرەتە/ چ موئمینێكیت/ لەساحیلى لاى مەشرەقت سەرگەردان كرد؟/ بەئیعلانى خۆكوشتن/ چ مورغێكى بالأ سووتاوت/ لەم سەحرایە.. بەخەنجەرێكى چەقیو لەسینەدا/ فێرى لەبیرچوونى وانەكانى فڕین كرد/).
( من دەمەوآ لەم زەغرەفە تێك ئاڵۆزكاوەدا/ رێگایەكى تر بدۆزمەوە/ رێگایەك خوێنى تیا نەبآ/ مەرگى گوڵى تیا نەبآ/ گوڵەكان بارمتەى خوا نەبن/ لاى گولأ فرۆشەكان/ پیربوونى هەتاوى تیا نەبآ/ پیاسەى شەمشەكوێرەى تیا نەبآ/ بۆ نامكوژى؟؟/
بێتاقەتم/ بەفریام بآ/ تۆ…/ ئەى تۆ/ ئەى من/ ئەى خۆم/ بەهانام بآ/ ئەگەر مردم گلەیى مەكەو/ بەرد مەگرە ماسییەكان/…..).
"عەلى حەرب" دەڵێت:( ئاستەمە یەكێك بگاتە یەكەمین گوتراو، رزگاربوون لەشێوازێك نایەتە دى بەبآ دژە شێوازێكى تر، رزگاربوون لەچەواشەبوونى شیعریى چەواشەبوونێكى دیكە بەشوێن خۆیدا دەهێنێت.. رزگاربوون لەستراتیژییەتى ناوەكان بەبآ تەوزیفكردنى ستراتیژییەتێكى نوآ و دژ نایەتە دى ).
ئەگەر بڕوانینە ئەم وشەو بڕگەو دێڕانەى نێو كۆپلەكانى سەرەوە:( ئەو كەنەوەى فڕینە)..( سێبەرێكى درێژ دروست دەكەم)..( بەردەوام ئینجانە دەگەڕێنمەوە بەردەم پەنجەرە)..( لەم سەحرایە)..( بۆ نامكوژى) (بەرد مەگرە ماسییەكان).
دەبینین ئەوەى كەلەنێو كۆپلەكاندا وەرمانگرتوون، ماناى سەرزارەكى بەكارهێنانیان تێپەڕدەكەن و لەپشتەوەڕا كۆمەڵێك نهێنى و پەنهان دەشارنەوە. ئەگەر خوێنەریش دروستكەرى تێكست بێت، وەك"رۆلان بارت" ئاماژەى پێدەدا و بەڵكو لەوە زیاتریش دەڵێت: ( تێكست لەغیابى دانەردا دادەنرێت و دەخوێنرێتەوە )، ئەوە پێموایە دەكارێت ئێمەى خوێنەر وەك خۆمان بڕوانینە سەرجەم ئەوەى كەدەیخوێنینەوەو پێش وەخت دواى بانگەشەو ریكلامەكان نەكەوین، بۆ خوێندنەوەى تێكستێك و پشت گوآ خستنى تێكستێكى دیكە؟!.. تێكستە شیعرییەكانى كۆمەڵێك لەگەنجان كەلەئێستادا دەنووسن، وردبوونەوەو رۆچوونێكى زیاترى ئێمەى خوێنەرى دەوێت و ئەوەى لێرەدا مەبەستم بوو بیخەمە روو تەنها ئاوەڵاكردنى دەركەیەك بوو، یان سەرەتایەك بوو. جارێكى دیكەش رەنگە لەكۆتایى ئەم كورتە باسەدا پێویست بكات ئاماژە بەوە بدەم كەتێكست هەڵگرى یەك ماناو فەزایەكى داخراو نییە، بەڵكو شوێنجێگەى گردبوونەوەو كۆبوونەوەى سەرجەم شتە جیاواز و دژ بەیەكەكانە، بەمەش تێڕوانین و مەبەستى نووسەرەكەى تێپەڕدەكات و بەچەشنێك لەچەشنەكان لێى دەرباز دەبێت و لەپانتایى كاركردن و ستراتیژییەتەكەى دەترازێت، بۆیە گرنگ نییە دانەرى تێكست مەبەستى گەیاندن و نەگەیاندنى چى بووە، گرنگ ئەوەیە ئێمەى خوێنەر چۆن دەیخوێنینەوە.
كۆتایى
