دیمانه له‌گه‌ڵ عادل باخه‌وان
عادل باخەوان – نووسەرو رۆشنبیر:
كولتوورێكمان هەیە دەكرێت ناویبنێین كولتووری ئەدەبی و رۆژنامەگەریی بەڵام لەكوردستاندا كولتوورێكمان نییە بەناوی كولتووری زانست
دیمانە:ستیڤان شەمزینانی
بزافی رۆشنبیریی كوردیی بزاوتێكە هەڵگری دنیایەك ئیشكالییەتی خۆیەتی،هەست دەكەین رەوتی رۆشنبیریی كوردیی وەك هەموو كایەكانی تر تووشی گەندەڵی هاتووە، رۆشنبیری كوردیش وەك تاكێك لەهەموو داهێنانێك چۆتەوە بەئەندازەیەك هیچ ئیزافەیەكی نییەو نەبووە بۆ هەموو ئەو چەمك وكەرەستانەی لەبەردەمیدایە، لێرەوە هەوڵدەدەین لەمەڕ ئیشكالییەتەكانی رەوتی روناكبیریی وخودی تاكی رۆشنبیری كورد بدوێین.بۆ قسەوباسكردن لەمەڕ ئەم تەوەرەیە،نووسەرو رووناكبیر(عادل باخەوان)خوێندكاری دكتۆرا لەزانستە كۆمەڵایەتییەكان لەفەڕەنسا وەڵامی پرسیارەكانمان دەداتەوە .
ستیڤان:گۆشەنیگاكان لەمەڕ رۆڵی رۆشنبیر لێكجودان، ئاڕاستەیەك وا بیر دەكاتەوە رۆشنبیر بوونەوەرێكی خەیاڵی دابڕاوە لەدنیای دەوروبەر وبەتەنێ كاری بەرهەمهێنانی مەعریفەیە، یەكێك لەو بیرمەندانەی ئەم بیركردنەوەی هەیە (ژولین بیندا)یە، بەڵام لەبەرامبەردا ئاڕاستەی دووەم پێیوایە رۆشنبیر سەرباری بەرهەمهێنانی مەعریفە بەشداریی و هەڵوێستی هەیە لەهەمبەر ئەو رووداوانەی لەدەوروبەریدا هەن، هزرمەندی ناسراوی ئەمەریكی بەرەگەز عەرەب (ئێدوارد سەعید) بەدرێژایی یەكێك لەكتێبەكانی (وێناكانی رۆشنبیر) هەوڵیداوە بەمجۆرەی سەرەوە پێناسەی رۆشنبیر بكات، بەڵام پرسیارەكەی من ئەوەیە رۆڵی رۆشنبیر لەدەرەوەی بازنەكانی نووسین چییە؟، ئایا رۆشنبیر مافی ئەوەی هەیە بەناوی جەماوەرەوە قسە بكات ورێنوێنیان بكات یان ئەركی رۆشنبیر جیایە لەم رۆڵە؟.
عادل باخەوان:من هەمیشە دووشت لەیەكتر جیادەكەمەوە،رۆشنبیر وەك كائینێكی بابەتی كەئیشی ئەوەیە مەعریفە بەرهەمبهێنێ لەرێگای توێژینەوەوە، لەسەر جیهانی كۆمەڵایەتی بەشێوەیەكی گشتیی. كەدەڵێم جیهانی كۆمەڵایەتی ئیتر هەموو شتێك لەناو كۆمەڵایەتیدایە، كۆمەڵایەتی بەمانا دۆركهایمییەكەی. رۆشنبیر وەك تاك، وەك سوبجێكتیڤ "وەك خود" مافی ئەوەی هەیە هەڵوێستی هەبێت، ناڕەزابێت، یاخی بێت، شۆڕشگێڕبێت، جاسووس بێت، خائین بێت، جاش بێت، خۆفرۆش بێت، هەموو ئەم كارانە دەتوانێت ئەنجام بدات. بەڵام ئەمانە كۆمەڵێك شتن هیچ پەیوەندییەكیان بەجیهانی رۆشنبیریی وزانستەوە نییە. تۆ ئەو چركەیەی بەشداریی دەكەیت لەئەكشنێكی سیاسییدا، لەچالاكییەكی سیاسییدا، ئیتر تۆ لەجیهانی زانست ورۆشنبیریی دێیتە دەرەوە، تۆ ئیتر ئەو شەرعییەتەت نامێنێت، بەڵام شەرعییەتێكی ترت هەیە كەبریتییە لەشەرعییەتی ئەو شوێنەی كاری تێدا دەكەیت. نموونەیەكی سادەت بدەمێ: كاتێك زانایت "چونكە ئەم دوو چەمكەشمان لەكوردستان تێكەڵكردووە، چەمكی رۆشنبیر لەگەڵ زانا هەردووكیان بەیەكەوەو وەك یەك تەماشادەكەین، لەبەرئەوە من ناچارم بۆ هەردووكیان یەك پێناسە بەكاربهێنم" ئیشی تۆ بریتییە لەچی؟. تەنیا ئەوكاتە شەرعییەتی كاركردنت هەیە كەهەموو ئیشی تۆ بریتی بێت لەبەرهەمهێنانی مەعریفەیەكی بێ ئایدۆلۆژیای، بێ ئاینی، بێ ئەخلاقی، بێلایەنی سەدسەدو مەعریفەیەكی رووت وقووت لەسەر جیهانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەیەك لەكۆمەڵگەكان. ئەگەر لەوە بڕۆیتە دەرەوە ئیتر هیچ شەرعییەتێكی كاركردنت نامێنێ. بەڵام پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەم كائینە، ئەم مرۆڤە، ئەم زانایە، مافی ئەوەی هەیە لەپارتیدا بێت یان یەكێتی، لەیەكگرتوودا بێ یان كۆمەڵ، لەچەپدا بێ یان راست؟؟!. بەڵی مافی ئەوەی هەیە، بەڵام ئەو چركەیەی كەلەناو یەكێك لەو حیزبانە، یان لەناو یەكێك لەرێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، یان لەیەكێك لەبزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكاندا كاردەكات، ئەو چركەیەی لەوێیە هیچ شەرعییەتێكی زانستیی ورۆشنبیریی نییە، بەڵكو شەرعییەتەكەی لەئەو رێكخراوەوە وەردەگرێت كەتیایدا كاردەكات. بەزمانێكی سادەتر، رۆشنبیر لەباشترین حاڵەتدا كەسێكە هەوڵدەدات ئەم دوو جیهانە لەیەكتر جیابكاتەوە، خۆی یەكلایی دەكاتەوە بۆ لایەنە مەعریفییەكە. بەڵام ئەگەر رۆشنبیرێك ویستی لەسیاسەت یان ئابووری كاربكات، دەتوانێ كاربكات، تەنانەت رۆشنبیر دەتوانێ وەرزشكار بێت، زانایەك دەتوانێت یاریزان بێت لەهەڵبژاردەی سلێمانی، هەولێر، كوردستان یان لەهەڵبژاردەی عێراق یاخود لەهەڵبژاردەی فەڕەنسادا، بەڵام ئەو چركەیەی یاریی دەكات لەگۆڕەپانەكەدا، هەمان شەرعییەتی زانا، یان سۆسیۆلۆگ، یان فەلسەفەی نییە، یانی ئەو سەرمایە رەمزییەی هەیەتی، ئەو میتۆدلۆژیاو كەرەستەی كاركردنەی هەیەتی لەناو كێڵگەی زانستدا، ناتوانێت بەكاریبهێنت لەساحەی تۆپی پێدا. یان كاتێك لەناو حیزبێكدا كاردەكات ناتوانێ ئەو سەرمایە بەكاربهێنێت، ئەمە من بەمشێوەیە لەیەكتری جیادەكەمەوە.
ستیڤان:رۆشنبیری ناسراوی عەرەب (دكتۆر عەلی حەرب) لەكتێبی (رەخنە لە رۆشنبیرو وەهمەكانی دەستەبژێر) دوای شیكارییەكی مەعریفی چڕو پڕ دەیەوێت پێمان بڵێت چیدی رۆشنبیر ئەو كائینە نییە كەرەخنە لەدنیاو شتەكان دەگرێت بەڵكو لەم ساتەوەختە بەدواوە خودی رۆشنبیر لەبەردەم رەخنەیەكی هەمەلایەنەدایە، ئەگەر بەم پێیە بێت خودی رۆشنبیریش لەبەردەم ئیشكالیەتێكی زۆردایەو ئەو بووە نموونەییە نییە كەپێشان سكێجی بۆ كێشرابوو، ئەگەر بێینە سەربارسی رۆشنبیری كورد (جیا لەوەی گومانمان لەهەبوونی كائینێك بەناوی رۆشنبیری كوردەوە هەیە)، بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین ئێمەی كوردیش رۆشنبیری جیددیمان هەیە، دەپرسم ئیشكالییەتە ستراكتۆرییەكانی ئەم رۆشنبیرە چین وچۆن دەتوانین دەستنیشانیان بكەین؟.عادل باخەوان:لەهەر كۆمەڵگەیەكی دامەزراودا، كێڵگەیەك هەیە بەناوی كێڵگەی رۆشنبیریی، كێڵگەش كاتێك دروست دەبێت كەسیستمێك هەبێت، ئەم سیستمە پێی دەوترێت سیستمی ئامادەباشیی ودێت سەروخواری پێگەكان دیاری دەكات. پێگەكانیش لەناو كێڵگەدا بەپێی سەرمایەكان دابەشكراون "مەبەستم لەسەرمایە رەمزییەكانە"، پێگەیەكمان هەیە پێگەی هەیمەنەدارە، پێگەیەكی تریش هەیە پێگەی هەیمەنە لەسەركراوە. ئەوەی ئەم پەیوەندییەش رێكدەخات، كۆمەڵێك بەرژەوەندیی وستراتیژو گرەو ونۆرم وتەنانەت دۆگم وئەو شتانەن. لەكوردستانی ئێمەدا كێڵگەی رۆشنبیریی مێژوویەكی درێژی هەیە، ئەگەر هەر هیچ نەبێت، تەنیا مێژووی سەدەی بیستەم وەربگرین، تەماشا دەكەین ئێمە چەند نەوەیەكمان هەیە لەناو ئەم كێڵگەیەدا: نەوەی پێرەمێرد، كەخاوەنی بیناكردنی گووتاری ناسیۆنالیزم بوون. دوای ئەوەی نەوەی "گۆران"مان هەیە. پاشان نەوەی "روانگە"ییەكانمان هەیە، دوای ئەوە ئێمە نەوەی "رەهەند"مان هەیە. هەریەك لەم نەوانە تایبەتمەندێتی خۆیان هەیەو گەردوون وپانتاییەكیان هەبووە كەكاریان تێداكردووە. من پێموایە هەریەك لەو نەوانە دەكرێت بەكۆمەڵێك ئەجێكتیڤی تایبەتدا بیاندۆزینەوە كەجیایان دەكاتەوە لەنەوەكانی تر. دەكرێت لەراستیدا توێژینەوە لەسەر ئەمە بكرێت "كاتێك دەڵێم توێژینەوە، مەبەستم توێژینەوەی مەیدانی وزانستییە"، یانی ئەكتەرەكانی هەریەك لەم نەوانە بخرێنە ژێر توێژینەوەو پشكنینەوە، دواتر ئەم چاوپێكەوتن وخستنە ژێر تێبینییەوە، راڤەو شیكار بكرێت تابگەینە دەرەنجام، كە چی وا لەوە دەكات نەوەی رەهەند لەنەوەی "روانگە"ییەكان جیابێت، واتە نەگەڕێین تەنیا بەدوای ئەو شتانەی نووسیوویانە، بەڵكو بگەڕێین بەدوای كەسایەتییەكانی هەر یەكێك لەو ئەكتەرانەدا.
لەئەمڕۆدا پرسیاری سەرەكیی كێڵگەی رۆشنبیریی كوردیی دەبێت چی بێت؟، بەبۆچوونی من ئەوەیە جیهانێك دروستبكات، جیهانی زانست بێت، چونكە لەناو كێڵگەی رۆشنبیریی كوردییدا ئێمە بەدرێژایی ئەم نەوانە شتێكمان بەرهەمهێناوە پێی دەوترێت وتار، وتاری رۆژنامە، وتاری گۆڤار، وتار بەشێوەیەكی گشتیی بۆ پرێس. هەر ئەم نەوانە كەهەمانبووە هەموویان منداڵانی رۆژنامەو گۆڤارەكان بوون. بۆیە ئێمە ئەمڕۆ كولتوورێكمان هەیە كەدەكرێت ناویبنێین كولتووری ئەدەبی ورۆژنامەگەریی، بەڵام لەكوردستاندا هێشتا كولتوورێكمان نییە بەناوی كولتووری زانست. كاتێك دەتەوێت بەشتێك بگەیت لەهەریەك لەبوارەكانی وەك: سۆسیۆلۆژیا، دەروونناسی، مرۆڤناسی، خواناسی، ئاسمانناسی، دنیاناسی، مێژووناسی، هەر شتێكی تر، ئەو زاراوە زانستییانەی لەزمانی ئینگلیزیی یان فەڕەنسی یان ئەڵمانیدا دەستدەكەوێت نازانیت چۆن لەكوردییدا بەكاریبهێنیت، بۆچی؟ بەكورتی چونكە نیمانە،بەدرێژایی ئەم نەوانە لە"پیرەمێرد"ەوە تا"رەهەند" تەماشا دەكەین بەشێكی زۆری ئەكتەرەكانیان هەموو شاعیرن، بەشێكی تریان ئەدیبن، چیرۆكنووس ورۆماننووسن، ئەم چیرۆكنووس ورۆماننووس وشاعیرانە هاتوون جارجار لەسەر فەلسەفە، سۆسیۆلۆژیاو ئەنترۆپۆلۆژیاو سایكۆلۆژیاو هەموو زانستەكاتی تری وەك زانستە سیاسییەكان قسەیان كردووە. ئێمە ئەوەی لەئێستادا پێویستمانە لەراستیدا دابڕانە لەكێڵگەی رۆشنبیریی كوردییدا لەگەڵ ئەم كولتوورە، واتە وەرگێڕانی ئەم كولتوورە ئەدەبی ورۆژنامەنووسییە بۆ كولتوورێكی زانستیی، ئەمە یەكەم گرەو وگرنگترین وسەرەكیترین گرەوی كێڵگەی رۆشنبیریی كوردییە. بۆیە من كاتێك باس لە"پۆست رەهەند" دەكەم، بەمانای ئەوە نییە ئەو ئەكتەرانەی "رەهەند"یان بەرهەمهێناوە ئیتر كۆتاییان پێهاتووە، نا دەڵێم ئەو جیهانەی كەرەهەندی تێدا دروستبووە كۆتایی پێهاتووە، وەك ئەكتەرەكانی رەهەند هەر خۆیان دەتوانن ببنەوە بەئەكتەری دروستكەری دنیای پۆست رەهەند،بەچی؟ بەوەی كەئەم كولتوورە ئەدەبییە، ئەم كولتووری وتاری رۆژنامەییە تێبپەڕێنن وكولتوورێكی زانستیی لەناو كێڵگەی رۆشنبیریی كوردییدا دروستبكەن. ئەگەر ئەوان بیكەن كارێكی زۆر گرنگ دەكەن، ئەگەر ئەوانیش نەیكەن من بەش بەحاڵی خۆم دڵنیام خەڵكی تر دەیكات، بۆچی؟ چونكە هەروەك چۆن ئەوان قۆناغی "روانگە"یان بەجێهێشت، خەڵكی تریش دێن قۆناغی "رەهەند" بەجێبهێڵێت. من بەش بەحاڵی خۆم گەشبینم بەوەی ئەو ئەكتەرانەی "رەهەند"یان دروستكرد بتوانن جیهانی "پۆست رەهەند" هەرخۆیان دروستی بكەن یان بەلانی كەمەوە بەشداریی بكەن لەدروستكردنیدا.
ستیڤان:تاوەكو ئێستا وابیر لەرۆشنبیر كراوەتەوە كەدەبێت پەیوەندیی ئەو بەدەسەڵاتەوە بەفۆرمێكی ئۆپۆزیسیۆنانە بێت، یان بەواتایەكی تر رۆشنبیر وەك نەیارێكی شێلگیر وسەرسەختی دەسەڵات بەتایبەت دەسەڵاتی سیاسیی بینراوەتەوە، من لەم دەرفەتەدا دەپرسم دەبێت پەیوەندیی رۆشنبیر بەدەسەڵاتەوە چۆن بێت؟، ئایا پەیوەندییەكی ئۆپۆزیسیۆنانە بێت یان بەفۆرمێكی تر؟.
عادل باخەوان:بەش بەحاڵی خۆم پێموایە دەسەڵات وەك كوشتنی ژنان، دەسەڵات وەك بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، دەسەڵات وەك حیزبە سیاسییەكان، دەسەڵات وەك هەر یەكێكی تر لەم دیاردە كۆمەڵایەتییانە، هیچ نییە جگە لەمەیدانێكی توێژینەوە نەبێ بۆ رۆشنبیرو زانا. ئەو رۆشنبیرو زاناو توێژەرەی بڕیارێكی لەپێشینەی هەیە لەسەر فینۆمینە كۆمەڵایەتییەكان "دەسەڵاتیش فینۆمینێكی كۆمەڵایەتییە"، ئەوە لەگەردوونی زانست ورۆشنبیریی دەچێتە دەرەوە. پێدەنێتە ناو گەردوونی دادگا. دادگا لێرەیە بۆئەوەی بڕیاربدات: ئەمە چاكەو ئەوە خراپە، زانا لێرەیە بۆئەوەی پێمانبڵێت ئەمە چۆن چاكەو چۆن خراپە. نەك ئەمە چاكەو ئەوە خراپە. زانا لێرەیە بۆئەوەی پێمانبڵێت ئەمە چۆن بوو بەچاك وئەوە چۆن بوو بەخراپ. ئەو چركەیەی زانا وتی ئەمە خراپەو ئەوە چاكە، ئیتر تەواو لەكێڵگەی زانست دەڕواتە دەرەوە. هەڵوێستی رۆشنبیرو زانا بەرامبەر دەسەڵات ئابەمشێوەیەی سەرەوە كورتدەكەمەوە. بەڵام زانا، رۆشنبیر بۆی هەیە ئەندام بێت لەبزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیدا، رۆشنبیر مافی ئەوەی هەیە ئیمان بهێنێت بەكۆمەڵێك خەونی جوان یان ناشرین. زانامان هەبووە لەگەڵ هیتلەردا ئیشی كردووە، بەڵام كاتێك ئیشی كردووە زانستەكەی خۆی خستۆتە نێوان دوو كەوانەوە. ئێمە زانستەكەی ئەو وەك ئەو حاڵەتە پراكتیكییەی لەگەڵ هیتلەردا وەرناگرین، ئێمە كاتێك مامەڵە دەكەین لەگەڵ زانستەكەیدا وەك كائینێكی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵدا دەكەین، ئەویش كەخۆی مامەڵەی كردووەو هاوكاریی هیتلەری كردووە وەك خودێك مامەڵەی كردووە، كەمافی خۆیەتی خاوەنی ئایدیایەك بێت ولەپێناوی تێبكۆشێت. ئەم دوو جیهانە لەیەكتری جیادەكەینەوە، بۆ نموونە زانامان هەبووە كۆمۆنیست بووە، بەڵام كۆمۆنیستییەكەی حاڵەتێكی زاتیی خۆی بووە. بەڵام كاتێك ئەم ئەندامە قسە لەسەر زانست ەكات دەبێ دابڕانێكی ئیبستمۆلۆژیی لەنێوان زانستەكەی وخۆیدا دروستبكات. بۆ نموونە ئێستا من دكتۆراكەم لەسەر ئیسلامی سیاسیی ئامادە دەكەم، دەبێت بەهەموو شێوەیەك زاتی خۆم بخەمە نێوان كەوانەیەكەوەو خۆمم لەبیربچێتەوەو بەشێوەیەكی زۆر زۆر بابەتییانە لەسەر ئەم فینۆمینە كۆمەڵایەتییە قسەبكەم، ئەگینا قسەكانم میسداقییەتی پێنج فلسییان نابێت، لەبەرئەوە دەسەڵات بۆ رۆشنبیرو زانا چییە؟: مەیدانێكە لەتوێژینەوە، ئەو چركەیەی زانا وەك زانا دەبێت بەبەرامبەر، بەشۆڕشگێڕ، بەخەباتگێڕو دژایەتی دەسەڵات دەكات لەهەر شوێنێك بێت، لەناو كێڵگەی خۆی دەڕواتە دەرەوەو دەبێت بەشتێكی تر.
ستیڤان:دەبینین ململانێ وگووتاری نووسین وبڵاوكردنەوە لەكوردستان لەئاستێكی هێندە نزمدایە كەخاڵی بووەتەوە لەهەر داهێنان وخوڵقاندنێكی دیالۆگ،بەئەندازەیەك نووسین بەهای خۆی لەدەستداوە وهیچ بایەخێكی نەماوە ئەوانەشی دەنووسرێن سەرلەبەریان كۆپی وجووینەوەن، ئایا ئەم كێشەیە پابەندە بەهەژاریی كەلەپووری رۆشنبیریی ئێمە یاخود وابەستەیە بەخودی تاكی نووسەرەوە كەبێ توانایە لەداهێنان وخستەرووی تێزو بیرۆكەی نوێ؟.
عادل باخەوان:پابەندە بەهەموویانەوەو بەكۆمەڵێك شتی تریشەوە، پەیوەندە بەوەوە، یەكەم:كولتووری ئێمە هەر لە"نالی"یەوە تادەگاتە ئەمڕۆ كولتووری شیعرە، كولتووری شیعریش كولتووری بێ زانستە، كولتوورێكە لەدەرەوەی زانست ئیش دەكات، تۆ ناتوانیت شیعر لەناو زانستدا بنووسیت، چونكە ئەگەر شیعرت لەناو زانستدا نووسی، شیعرییەتی خۆی لەدەستدەدات. هەموو مێژووی كورد مێژوویەكی شیعرییە، كورد خۆی شیعرێكە، شیعرێكی درێژە بەناو مێژوودا. ئەوەش رەنگە یەكێك بێت لەو هۆكارانەی كەنەمانتوانیوە چوارچێوەیەكی زانستییانە دروستبكەین بۆ دەوڵەتی نەتەوە یان دروستكردنی نەتەوە یان دروستكردنی كۆمەڵگە. وەك عەرزمی كردیت مێژووی كوردیی خۆی مێژوویەكی درێژبووی شاعیرانەیە، تائێستاش لەساڵی 2008دا رۆشنبیری كورد لەناو ئەم كولتوورە شیعرییەدا دێتە دەرەوە، نەكەوتووە بەسەر كولتوورێكدا پڕ بێت لەسۆسیۆلۆژیاو سایكۆلۆژیاو ئەنترۆپۆلۆژیاو هەموو زانستە سیاسییەكانی تر، نەكەوتووە بەسەر كولتوورێك لەفەلسەفەدا، كەوتووە بەسەر كولتوورێك لەشیعردا. ئێستاش كەئێمە سەدەی هەژدەو نۆزدەی خۆمان دەخوێنینەوە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ شیعر، بۆ سەدەی بیست دیسان دەبێت بگەڕێینەوە بۆ شیعر، تائێستاش هەر دەبێت بگەڕێینەوە بۆ شیعر. هۆكاری دووەم:ئەوەیە جیهانی كوردیی جیهانێكی زۆر داخراوە بەسەر خۆیدا. نموونەیەكت بۆ دەگێڕمەوە، كوردێك فەڕەنسییەكی هاوڕێمی بینی كەژنی رەش پێستی هێنابوو ومنداڵێكی رەش پێستیشیان هەبوو، بەرێكەوت ئەم كوردە لەسەر كۆمپیوتەرەكەم سەیری وێنەكانی دەكردو وتی ئەوە ژنی ئەمە، وتم بەڵێ، وتی: وی بسمیلا، چۆن ئەو كوڕە سپییە ئەو ژنە رەشەی هێناوەو ئەو منداڵەی رەشەی بووە؟!. ئەم حاڵەتە رەنگدانەوەی ئەو كولتوورەیە كەئەم مرۆڤە كوردەی تێدا پەروەردە بووە، ئەمە داتایەكی زۆر بچووكە بەڵام زۆر شتمان پێدەڵێت، كەئەم كۆمەڵگەیە كۆمەڵگەیەكی داخراو ونەكراوەیە، بۆچی داخراوە؟، بێگومان هۆكارەكانی زۆرن، هۆكاری مێژوویی هەیە، هۆكاری سیاسیی وهۆكاری ئەخلاقی هەیە، ئێستا وردە وردە تازە كۆمەڵگەی كوردیی دەكرێتەوە. گرفتێكی تری سەرەكیی ئەوەیە كۆمەڵگەی كوردیی كۆمەڵگایەكی بێ زمانەو زمان نازانێت، زۆر بەدەگمەن كەسێكت دەستدەكەوێت بتوانێ بەئینگلیزییەكی باش قسەبكات وبخوێنێتەوە، ئاخر هەر ئەوەندە بەئینگلیزیی بتوانیت بڵێیت من دەچم بۆ بازاڕ، من ئەمەم كڕی، بەس نییە بۆئەوەی بتوانیت كتێبی فكرو فەلسەفەو زانست بەزمانی ئینگلیزیی بخوێنیتەوە. ئەمانەو چەندین شتی تریش وایكردووە ئەم حاڵەتە دروست بێت، كەهەستدەكەم یەك رۆژنامە بخوێنیتەوە وەك ئەوە وایە هەموو رۆژنامەكانی كوردستانت خوێندبێتەوە، یەك گۆڤار بخوێنیتەوە وەك ئەوە وایە هەموو گۆڤارەكانت خوێندبێتەوە، یەك شیعر بخوێنیتەوە وەك ئەوە وایە هەموو شیعرەكانی ترت خوێندبێتەوە. ئەمەش خۆی لەراستیدا شتێكی دروستكردووە كەپێی دەوترێت حاڵەتی تاقانەیی لەكوردستاندا، ئەگەر بێتوو یەكێك لەم تاقانەییە بێتە دەرەوە،هەر خودی كولتوورەكە زۆر بەتوندیی لێی دەدات، بۆچی؟ چونكە ئەم كولتوورە پێیخۆشە هەمیشە یەك شیعرمان هەبێ، یەك رۆژنامەمان هەبێت، یەك دەنگمان هەبێت وهەموومان وەك یەك قسە بكەین. ئەم كولتوورە وا راهاتووە كە وابێت. بەڵام كاتێك وردە وردە لەناو كێڵگەی رۆشنبیریی كوردییدا چەند قوتبێكی تر دروست دەبن، هەموو قوتبەكانی تر بەهەموو توانایانەوە لێی دەدەن، بۆئەوەی تەنیا یەك قوتب هەبێ، تەنیا یەك هەیمەنە هەبێ، یەك شەرعییەتی رۆشنبیریی هەبێت كەئەویش بریتییە لەشەرعییەتی وتاری رۆژنامەو كولتووری شیعر.
ستیڤان:زمانی نووسین لەمیدیا وپێگەكانی بڵاوكردنەوەدا زمانێكی زیاد لەپێویست توند وزبرە،یان بەواتایەكی تر وشە رۆڵی گوللە دەبینێت ومیكانیزمێكە بۆ سڕینەوەی ئەویتری بەرامبەر، ئایا مافی ئەوەمان نییە بڵێین زمان وگوتاری رۆشنبیریی ئێمە هێشتا لەدێوەزمەی دیدێكی شەڕئەنگێزانەو كولتووری لەناوبردن وتواندنەوەی بەرامبەر رزگاری نەبووە؟ ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە فۆرم وتەرزێكی تر بدۆزینەوە بۆ نووسین جیا لەم شێوازە باوەی كەلیپاولیپە لەرۆحی تۆڵە سەندنەوەو تێكشكاندن؟.
عادل باخەوان:لەپرسیارەكانی تردا كەمێك وەڵامی جەنابتم دایەوە،راستییەكەی ئەوەیە زاناو رۆشنبیری ئێمە خۆی زیاتر بەخەباتگێڕ دەزانێ تا زاناو رۆشنبیر، ئەو چركەیەی ئێمە لەخەباتگێڕو شۆڕشگێڕییەوە دەبین بەزانا ورۆشنبیر ئەوكاتە پشتیش دەكەینە ئەم زمانەی تۆ باستكرد. بەڵام لەبەرئەوەی زمانی ئێمە زمانی خەباتگێڕو شۆڕشگێڕە نەك زانا، نووسینەكانیشمان نووسینی خەباتگێڕانەو شۆڕشگێڕانە دەبن، تۆ چاوەڕوانی چی لەشۆڕشگێڕێك دەكەیت؟ چاوەڕوانی هێرشكردن دەكەیت، وانییە؟، چاوەڕوانی پەلامار دەكەیت، چاوەڕوانی قسەی زبر دەكەیت، چاوەڕوانی خوێن وبرین وتێكشكان وهەڵوەشاندنەوەو ئیبادەكردن دەكەیت، شۆڕشگێڕ ئەمەیە، تۆ نابێت چاوەڕوانی ئەوە بكەیت شۆڕشگێڕ بێت بەزمانی گوڵ قسەت لەگەڵدا بكات، بەڵام زانست بەمشێوەیە قسە ناكات، زانست بریتییە لەوەی بەشێوەیەكی زۆر بابەتییانە قسە بكەین. من با یەك شتت پێبڵێم، كاتێك خوێندكاری لیسانس بووم لەزانكۆ لەفەڕەنسا، لەتوێژینەوەكەمدا وشەیەكی تێدابوو، وشەكە زۆر جوان بەبیرم نایەت چیبوو، بەڵام دەزانم وشەیەك بوو بێلایەن نەبوو، وشەیەكی بەئەخلاق بوو بێ ئەخلاق نەبوو، وشەكە بێ ئیدیا نەبوو، ئەو پرۆفیسۆرەی سەرپەرشتیی ئەو توێژینەوەیەی دەكردم، خەتێكی سووری بەژێر وشەكەدا هێنابوو، وتی: ئایا هەموو لایەنەكان ئیتفاقیان لەسەر ئەم وشەیە هەیە كەئەم وشەیە دەبێت ئاوا بێت؟، ئایا ئەم وشەیە ئیتفاقی لەسەركراوە؟، چونكە وشەكە ئەخلاقێكی لەدواوەیە، ئەگەر ئیتفاقی لەسەركراوە دەبێت هێما بەسەرچاوەكە بكەیت كەلە چ سەرچاوەیەكدا بووە. وابزانم وشەكەش دیكتاتۆرییەت بوو بۆ كەسێكم بەكارهێنابوو. چونكە بۆ نموونە كاتێك بەسەددام حسێن دەڵێیت دیكتاتۆر، وەك كوردێك دەڵێیت دیكتاتۆر، بەڵام ئایا هەموو عێراقییەكان ئیتفاقیان لەسەر ئەوە هەیە سەددام حسێن دیكتاتۆرە؟، بێگومان وەك كوردێك مافم هەیە بڵێم دیكتاتۆر، وەك عەرەبێك مافم هەیە بڵێم دیكتاتۆر. بەڵام ئایا وەك زانایەك مافی ئەوەم هەیە بڵێم دیكتاتۆر؟، ئایا ئەو چركەیەی بەسەددام حسێن دەڵێم دیكتاتۆر، پێشتر بڕیارێكی لەپێشینەم نەداوە كەسەددام حسێن پیاوێكە هەموو گیانی خراپە؟!، ئایا وەك زانایەك باشتر نییە بۆ من وشەی دیكتاتۆر لابەرم؟ بۆئەوەی بتوانم بەشێوەیەكی بابەتییانە لەسەر سەددام قسەبكەم ومەعریفەیەكی بابەتییانەی لەسەر بەكاربهێنم؟ نەك پێیبڵێم دیكتاتۆر هەر لەسەرەتاوە، چونكە لەئەنجامی توێژینەوەكەدا خوێنەر خۆی دەگاتە ئەوەی بڕیار بدات سەددام دیكتاتۆرە یان نا، نەك من وەك توێژەرێك یان زانایەك كەلەبواری زانستدا ئیش دەكەم بێم بڵێم سەددام حسێن دیكتاتۆرە، خوێنڕێژە، جەللادە، ئەمانە كەی زاراوەی زانان؟ ئەمە زاراوەی پیاوی شۆڕشگێڕە.
Shamzini79@hotmail.com
