سەرۆكی ژووری بازرگانی دیاربەكر…..ئا: سالار بابەشێخ

سەرۆكی ژووری بازرگانی دیاربەكر:
كوردستان دوبەی و توركیاش ئینگلتەرای داهاتوون
ئا: سالار بابەشێخ

بە دروشمی "با بە دوای ئاشتی و ئایندەدا بگەڕێین"، كۆنفرانسێكی دوو رۆژی و كۆرِبەندی (رۆشنبیری و كلتووری كورد و تورك) لە هۆڵی شەهید مامۆستا سەعد لە شاری هەولێر بەڕێوەچوو. لەم كۆنفرانسەدا كە رۆژی 16/2/2009 كۆتاییان بە دیالۆگەكانیان هێنا، زیاتر لە 150 نووسەر و رۆشنبیر و ئەكادیمستی وڵاتی توركیا تێیدا بەشدار بوون و لە پلاتفۆرمی كۆتایی كۆنفرانسەكەدا هەموو ئامادەبووان جەختیان لەسەر گرنگیدان بە مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی و متمانەی هاوبەش و پێكەوە ژیان و برایەتی كردەوە.
گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ (Galip Ensarioglu) سەرۆكی ژووری بازرگانی دیاربەكر یەكێكە لەو كەسایەتییە ناسراوانەی كە لە كۆنفرانسەكەدا بەشدار بوو. گالیب لە دەستپێكی وتارەكەیدا سوپاسی رێكخستتنی كۆبوونەوە دەكات و دەڵێت "بە هۆیەوە دەتوانین هەموو ئەو بەها هاوبەشانەی لە دێر زەمانەوە دەیانزانین و دركیان پێدەكەین و لەناو خۆماندا دەیانڵێنەوە، لەمەودوا بە دڵێكی فراوانەوە بەیەكدییان بڵێین".
سەرۆكی ژووری بازرگانی دیاربەكر لە وتارەكەیدا كۆمەڵێك داتای بەپێز دەخاتەڕوو، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە تا ئەمڕۆ هەمیشە بە ناسنامەی سیاسییەوە بیرو بۆچوونەكانی سیاسی خۆی دەربڕیوە و بۆ یەكەمجارە سەبارەت بە بواری ئابووری بیروبۆچوونەكانی پێشكەشدەكات.
ئەنساری ئۆغڵۆ رای وایە دراوسێكانی ئەمڕۆی توركیا هەر هەموویان لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی جیابوونەتەوە و توركیاش دراوسێكانی رۆژئاوایی خۆی وەكو هێڕشكەر و جیاكەرەوە و دراوسێكانی رۆژهەڵاتیشی وەك خیانەتكار بینیوە. بەم هۆیەوە هەمیشە لە پەیوەندییەكانی خۆیدا تووشی گومان و دڵەڕاوكێ بووەتەوە. بۆیە كاتێك لە جیهاندا رێژەی بازرگانی وڵاتێك لەگەڵ دراوسێ نزیكەكانی لە 60%ە، بازرگانی توركیا لەگەڵ دراوسێكانیدا دەوروبەری 10%ە. گالیب گوتی "لە پەیوەندییە نێونەتەوەییەكاندا كە سیاسەت بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی دەوڵەتان دەستنیشان دەكات، لای ئێمە بە پێچەوانەوە بەرژەوەندییەكانمان قوربانی سیاسەت كراون. دەسەڵات و هێمنایی لەسەر بنەمای ترس بنیاد نانرێ، ئەو وڵاتانەی كە بە ترسەوە هەڵسوكەوت دەكەن، هیچ كات نابنە خاوەن دەسەڵاتێكی بەهێز".
دوای ئەم هەڵسەنگاندنانە، بەمجۆرە باسی بارودۆخی بازرگانی نێوان توركیا و عێراق و هەرێمی كوردستان دەكات: "بڕی بازرگانی توركیا لەگەڵ عێراق پێش جەنگی كەنداو نزیكەی 2،5-3 ملیار دۆلار بوو، هەر لەو خاوبوونەوەی پەیوەندییە بازرگانییەكانی لە كاتی جەنگدا دروستبوون، تا كاتی داگیركردنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە لە ساڵی 2003دا هیچ جوڵەیەكی ئەوتۆ نەدەبینرا. ئەو بازرگانییەی لە ساڵی 2006دا دەستیپێكرد، لە ساڵی 2007دا 9،9% و لە ساڵی 2008دا بە رێژەی 37،5% زیادبوونی بەخۆیەوە دیوە، لە هێناننی كاڵاشدا لە 2006-2007 71،6% بووە و كە ئەم رێژەیە لە 2007-2008دا بۆ 104،7% بەرز بووەتەوە، لە ساڵی 2008ەوە سنوورداربوونی گەشسەندنمان سەرەڕای گەشەسەندنی بازاڕەكان، پێویستە بووبێتە پەندێك بۆمان. قەبارەی بازرگانی ساڵی 1993مان كە 160 ملیۆن دۆلار بوو، دوای چەندین ساڵ لە دابەزین و لە ماوەی نێوان 1998-2002 با نەڵێین بە هۆی ئابلۆقەوە بەتەواوەتی وەستابوو، ئەو بازرگانییەی لە 2003ەوە دەستی پێكردووە، تەنانەت لە سەرەتای دەستپێكردنەكانیشیەوە توانیویەتی بگاتە ئاستێكی زۆر بەرز و ساڵ بە ساڵ زیادبوونی بەخۆیەوە بینیوە، لە ساڵەكانی 2005-2006دا قەبارەی بازرگانی گەیشتۆتە نزیكەی 3 ملیار دۆلار و لە ساڵی 2007یشدا گەیشتووە نزیكەی 4 ملیار دۆلار. لە ساڵی 2006دا 70% بۆ 80% ئەو شتومەكانەی لە ناوچە كوردییەكە بازرگانی پێوە دەكرا، لە رێی توركیاوە دەكرا، بەڵام ئەم رێژەیە لە ساڵی 2008دا بە بڕی 25% بۆ 30% كێشانەوەی بەخۆیەوە دیوە.
• لە ناوچەكەدا نزیكەی 200 هەزار تەنكەر پەترۆڵ لە عێراقەوە دەگوازرێنەوە، گەر تێكڕای ژمارەی ئەندامانی خێزان بە 7 كەس دابنێن ئەم بازرگانییە ژیانی 1،4 ملیۆن كەس دابین دەكات.
• بە تەنها دیاربەكر 55%ی هەناردەكانی بۆ عێراقن.
• لە ئیدارەی هەرێمی كوردستانی عێراقدا نزیكەی 50 هەزار هاووڵاتیمان كار دەكەن.
• لەم ناوچەیەدا نزیكەی 1200 شەریكەی توركی هەن.
• هەر چەندە لە ساڵانی دواییتردا كەمتر بووەوە، بەڵام لە ساڵی 2005دا ژمارەی گواستنەوە لە خاڵی سەرسنووری خاپوور 563 هەزار بوو.
• توركیا 97 خاڵی سەرسنووری و 270 خاڵی گومرگی هەیە، تەنها بە خاڵی خاپووردا لە دەیایەكی هەناردەكانی تێپەڕ دەبن.
• 20 هەزار كامیۆن هەن كە سەر بە 200 كۆمپانیا جیهانییەكانی گواستنەوەن.
• ئەمڕۆ 95%ی ئاوەدانكردنەوەكانی لە ئیدارەی هەرێمی كوردستاندا دەكرێن لە ژێر دەستی كۆمپانیا توركییەكاندان، ئەگەر شەش ملیار دۆلاری بازرگانی بیخەینە پاڵ ئەو 1،5 ملیار دۆلارەی كە لە رێی بۆری نەوتەكانەوە دێن، دەگاتە 7،5 ملیار دۆلار لە پاڵ ئەمانەشدا:
• توركیا لەبارترین وڵاتە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكان و خزمەتگوزارییەكانی هەموو عێراق لەسەروو هەموویەوە بۆ ئیدارەی هەرێمی كوردستانە.
• توركیا بۆ دابینكردنی ئەو هەموو پێداویستی و خزمەتگوزارییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان باشترین وڵاتە.
• توركیا توانای دابینكردنی ئەو بڕە كارەبایەی هەیە كە ئیدارەی هەرێمی كوردستان پێویستییەتی.
• لەكاتێكدا عێراق ئەمینترین و لەبارترین رێگایە بۆ گواستنەوە ترانسیتەكانی توركیا دەیكات بەرەو وڵاتانی كەنداو، توركیاش ئەمینترین رێگایە بۆ گەیشتنی عێراق بە ئەوروپا و دەریای ناوەڕاست.
• ئیدارەی هەرێمی كوردستان گەورەترین بازاڕ پێكدێنێ لەم ناوچە هەرە دواكەوتووەماندا كە باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵە.
• گەر بە تەواوی توانیمان ئەو پەترۆڵەی كە ئیدارەی هەرێمی كوردستان خاوەنیەتی دەربهێنین ناوچەكە بەتەواوەتی دەبووژێتەوە.
• بۆری نەوتی كەركوك هاوكاریكردنی بە زۆر هێناوەتە ئاراوە.
گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەم خاڵانە ئەوە هێمای ئەوەن كە پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی نێوان هەردوو وڵاتەكە توانای تەواوكردنی یەكدییان هەیە و هاوكاریكردنی یەكدی لە ئاستێكی بەرزدا، هەردوولا سوودمەند دەكات و دەڵێت "هەموو شتێكمان لەبەردەستە بۆ زیادكردن و بەرزكردنەوەی هەموو ئەو ژمارە و رێژانەی لەسەرەوە باسكران". لەم چوارچێوەیەدا خاڵە پێویستەكانی بە ئەنجامگەیاندنی ئەو هاوكارییانە بەمجۆرە ریزبەندی دەكات:
• كردنەوەی فڕۆكەخانەیەكی نێودەوڵەتی لە دیاربەكر و خستنەگەڕی هاتووچۆی ئەربیل – دیاربەكر.
• پێویستە هەر لە ئۆرفە و دیاربەكرەوە تا خاپوور هێڵێكی ئۆتۆبان دروستبكرێ.
• پێویستە هەوڵبدرێ بۆ دانانی هێڵی شەمەندەفەر لە نێوان توركیا و حكومەتە هەرێمییەكەی كوردستاندا.
• پێویستە بازرگانییە سنوورییەكان، كە بۆ هەردوو دەوڵەت گرنگە و گرنگییەكی حەیاتی هەیە بۆ سەر ناوچەكەمان، ئاسانكارییان بۆ بكرێ و تەشویق بكرێن، ئەگەر پێویست بێت دەروازەی دووەم بكرێتەوە.
• بۆ بەرەوپێشبردنی بازرگانی سەرسنوور سەرەتا پێویستە خاڵی سنووری خاپوور بە هەموو تواناكانییەوە بخرێتە كار و میكانیزمە بیرۆكراتییەكانی بەردەمی ئەوپەڕی كەم بكرێتەوە.
• رۆژانە لە كۆی 3000-3500 كامیۆن، تەنها 100-120یان لەكاردان، هەرچی زووە دەبێ ئەم ژمارەیە زیاد بكرێ.
• گەر ئەوە لەبەرچاو بگرین كە تەنها بە كردنەوەی خاپوور بە توانای تەواوەتییەوە دەتوانێ 200-300 هەزار كارمەند بخاتە كارەوە، پێویستە بێ كات بەفێڕۆدان هەموو ئەو ئاستەنگانە نەهیڵین كە لەبەردەم كردنەوەی خاپوورن بە توانای تەواوەتییەوە.
• پێویستە لە بواری پەروەردەدا هاوكاری یەك بكەین، لە ئیدارەی هەرێمی كوردستاندا، خوێندنگەی توركی هەن، هەزاران قوابی لە توركیاوە دێن بۆ خوێندن لە ئەربیل.
• لە پێناو داهاتوویەكی درێژخایەنی هاوبەشدا، پێویستە هەر ساڵ لە عێراقەوە بۆ زانكۆكانی توركیا خوێندكار بهندرێت، بە هەمان شێوە لە توركیاشەوە بۆ زانكۆكانی عێراق.
• پێویستە لە چوارچێوەی رێككەوتنی كلتوورییەوە هەردوو وڵات ئەم زانكۆیانە بناسێن.
سەرۆكی ژووری بازرگانی دیاربەكر ئاماژە بەوە دەكات كە سەردانێكی سەرۆك كۆماری توركیا بۆ هەولێر، وەك سەردانە مێژووییەكەی بۆ ئەرمەنستان. جۆرێك لە كاریگەری لە دەقلادان دروستدەكات و دەڵێت "بە راشكاوانە دەڵێم لە دوای چەند هەنگاوێكی ستراتیژی، ئەو سنوورەی لە نێوان ئەم دوو وڵاتدا كێشراون، تەنها لەسەر كاغەز دەمێنێتەوە، لەم پەیوەندییە توركیا، عێراق، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەموو جیهان سوودمەند دەردەچن، چونكە لەو بازاڕانەوە نزیكین كە كەمترین زیانیان لە قەیرانە ئابوورییەكانی جیهان بەركەوتووە".
ئەو بە پێویستی دەزانێ توركیا لەوە دوور بكەوێتەوە كە لە پێش هەموویان حكومەتی هەرێمی كوردستان و دراوسێكانی وەك هەڕەشە ببینێت، بەڵكو لەگەڵیان لەسەرەوەی هاوكاریكردنی یەكتر ستراتیژییەتی هاوبش دابنێ و ئەم دراوسێیەتییە بخاتە خزمەتی پێشكەوتنی سیاسی و ئابووری. لەمبارەیەوە پێشنیاری مۆدێلی" بەنەلووكسە" بۆ توركیا و هەرێمی كوردستان دەكات. ئەم مۆدێلە وەك باسیكرد "لەسەر بنەمای ئازاد و سووڕانەوەی كەلوپەل و مرۆڤە، رێ لەبەردەم ئەم دوو وڵاتە دەكاتەوە كە بە زۆر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا نەفەس وەردەگرن".
گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ تیشكدەخاتە سەر ئەوەی كە نەتەوە یەكگرتووەكان بارەگای هەرە گەورەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی خۆی لە هەولێر كردۆتەوە، وڵاتانی رووسیا، ئەڵمانیا، هۆڵەندا، ئینگلیز، ئەمریكا و فەرەنسە لە هەولێر بالیۆزخانەیان كردۆتەوە و ئێرانیش لە هەرێمەكە دوو بالیۆزخانەی هەیە. جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە باڵیۆزخانەكان دەبنە هۆی گەشەی رەوشی ئابووری وڵاتەكەیان و دەڵێت "ئێران بە كردنەوەی دوو باڵیۆزخانە لە هەرێمەكە توانیویەتی لە بواری بازرگانی دەرەوە سەركەوتنی باش بەدەستبهێنێت". ئەوەش ناشارێتەوە كە توركیا لەو بوارەدا زۆر لاواز بووە و دەڵێت "توركیا پەیوەندی لەگەڵ ئەو هاووڵاتـییانەی كە لە هەرێمی كوردستان سەرمایەگوزاری دەكەن ساز ناكات و دەكەوێتە ناو رەوشێكەوە كە ئەو فرسەتە سەد ساڵانییە بە ترسەوە لە دەستدەدات. ئەو وەزعە دەلالەت لەسەر دواكەواتنی سیاسەتی توركیا دەكات و پێویستە توركیا بە سیاسەتەكانی خۆیدا بچێتەوە، سەرەڕای ئەوەی كە %95ی بەڵێندەرایەتی هەرێمەكە بەدەست كۆمپانیا توركییەكانەوەیە، دەرك ناكرێت كە بۆچی تا ئێستا توركیا لە هەرێمەكە باڵیۆزخانەی نەكردۆتەوە؟".
گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ رای وایە سیاسەتی توركیا لەبەرامبەر كەركوك زەرەری بە هەردوولا گەیاندووەو دەڵێت "سەرەڕای دراوسێتی و یەك ئایینی بوونی هاووڵاتیان، توركیا هێشتاكە نەیتوانیوە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بازرگانی و نەوت سوود وەربگرێت". سەرسوڕمانی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە بۆچی توركیا پێداگری دەكات تا كەركوك نەگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان و لەمبیارەیەوە دەڵێت "ئەمە لە بواری سیاسی و ئابووری بە زەرەری توركیا و دژی بەرژەوەندییەكانی توركیایە". بە پێویستیشی دەزانێت حكومەتی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە كەركوك بەتایبەت لە بواری دیمۆگرافیدا هەنگاوی زیاتر بهاوێ و دەڵێت "پێویستە بارودۆخێك دروستبكرێت كە هەموو گروپە ئەتنیكییەكانی كەركوك بتوانن لە شارەكەدا بە یەكسانی لەناو تەبایی، هێمنی و برایەتیدا بژین، كەركوك بە شێوازێكی دیمۆكراتییانە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ئیدارە بكرێت هەم بۆ عێراق و هەم بۆ توركیا فایدەی زۆری هەیە".
گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ لە وتارەكەیدا باسی بەسەرهاتێك دەكات و دەڵێت "ئەو پێشانگا بازرگانی و پیشەورییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە دیاربەكر كردمانەوە، لە هەرێمی كوردستانەوە نزیكەی 2500 كەسمان بانگهێشت كردبوو، بەڵام بەهۆی راگرتنی زۆریان لەسەر سنوور، زۆربەی بانگهێشتكراوان پەشیمان بوونەوە، نزیكەی 400 میوانمان بە ساغ و سەلیمی گەیشتن". ئەو بە دڵنیاییەوە رەخنە لەو كەوموكورتییانە دەگرێ و بە هیواوە دەڕوانێتە داهاتوو، راشكاوانە گوتی "كوردستان دوبەی و توركیاش ئینگلتەرای داهاتوون، ئەمە بە پێی مەنتقێكی تازە دروستناكەم، بەڵكو بە پشتبەستن بە یەك و هەولەكانمان وا دەڵێم. گەر هاندانی یەكتری و تێكەڵبوونی ستراتیژی سەركەوتن بەدەستبێنێ، لەماوەیەكی كەمدا دوورییەكی زۆر دەبڕین". گوتیشی "دەبێ باوەڕمان بە بەرەچەڵەكیی و بەهێزیی بەهاكانی ئەم ناوچەیە توند بێ، لەكاتی تێپەڕاندنی ترسەكاندا، ئەم رابردووە بەرەچەڵەكە داهاتوویەكی بەهێز دێنێتە كایەوە".
لە كۆتایی وتارەكەشیدا گالیب ئەنساری ئۆغڵۆ رێز و خۆشەویستی خۆی پێشكەش بە هەموو ئامادەبووانی كۆنفرانسەكە كرد.

كەركوك بە شێوازێكی دیمۆكراتییانە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ئیدارە بكرێت

 هەم بۆ عێراق و هەم بۆ توركیا فایدەی زۆری هەیە

نەتەوە یەكگرتووەكان بارەگای هەرە گەورەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی خۆی لە هەولێر كردۆتەوە

ئێران بە كردنەوەی دوو باڵیۆزخانە لە هەرێمەكە توانیویەتی لە بواری بازرگانی دەرەوە سەركەوتنی باش بەدەستبهێنێت

پێویستە هەوڵبدرێ بۆ دانانی هێڵی شەمەندەفەر لە نێوان توركیا و حكومەتى هەرێمی كوردستاندا
بەرژەوەندییەكانمان قوربانی سیاسەت كراون